M. A. Kamenskaya

1.12. Sinergetika
Sinergetika-bu turli xil fizik tabiatning murakkab muvozanatsiz tizimlarida (fizik, kimyoviy, bio-mantiqiy, ijtimoiy tizimlar) tartiblangan vaqt va fazoviy tuzilmalarning shakllanishi, barqarorligi va yo'q qilinishidagi umumiy qonuniyatlarni o'rganadigan fanlararo ilmiy yo'nalish­. "Sinergetika" atamasidan foydalanish aniq emas. Shuning uchun tizimlar nazariyasida "o'z-o'zini tashkil etish" umumlashtiruvchi atamaga ustunlik beriladi, garchi sinergetik yondashuv yutuqlari ham qo'llaniladi. So'nggi paytlarda sinergetika ko'pincha o'zini o'zi tashkil etish nazariyasi sifatida talqin qilinmoqda.
Sinergetika atamasi (yunon. "qo'shma, izchil harakat") nemis fizigi G. Xaken tomonidan yangi fanlararo yo'nalish — o'z-o'zini tashkil etish nazariyasini belgilash uchun kiritilgan [55]. Xakenning fikriga ko'ra, o'z — o'zini tashkil etish modeli кооперация компонентов rivojlanishning yangi bosqichiga chiqish uchun tarkibiy qismlarning hamkorligidir. Ushbu atama turli xil ochiq tizimlarda o'z-o'zini tashkil etish jarayonlarining paydo bo'lishi va saqlanishida kooperativ o'zaro ta'sirlarning asosiy rolini ta'kidlaydi. O'z-o'zini tashkil etish jarayoni degradatsiya jarayoniga qarama-qarshidir. Murakkab tizimlarning o'z-o'zini tashkil qilishi axborot tushunchasi bilan bevosita bog'liq bo'lgan alohida muammodir[5, 25, 38, 58]. Biologik tizimlarga nisbatan o'z-o'zini tashkil etish nazariyasi uchun qarang 3.3.5.
I. Prigojiy kimyoviy reaksiyalarni tahlil qilish asosida sinergetika g'oyalariga keldi, garchi bu atamani ishlatmagan bo'lsa ham. Teore­uning modellarining tik asosi chiziqli bo'lmagan termodinamikadir. ­Gojiy dissipativ tuzilmalar tushunchasini kiritdi (bu ishlari uchun u kimyo bo'yicha Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi),­ular avvalgisining qulashi va dissipatsiya tufayli sifat jihatidan yangi tashkilotning tartibsiz bir hil holatlaridan paydo диссипации bo'lishi natijasida paydo bo'ladi (lat. dissipatio -tizim tomonidan ishlatiladigan energiyani tezlashtirish, tarqatish) va muhitdan yangi energiya olish. Dissipativ jarayonlar jarayonida yuzaga keladigan tartibli shakllanishlarni Prigojniy dissipativ tuzilmalar deb atadi; ular­siz uchun jazolanadi va­eng katta dissipativ tuzilishga tobora tartibli bo'lish jarayoni paydo bo'lishi mumkin. Termodinamik muvozanat holatidan uzoq bo'lgan, sifat jihatidan yangi tuzilmalar paydo bo'lishi mumkin bo'lgan nuqtalar bifurkatsiya nuqtalari deb ataladi (bifurkatsiya, rivojlanish yo'lini "tanlash"­yoki tizimning degradatsiyasi).
Dissipativ siqilishlarning paydo bo'lishi uchun zaruriy shart­— bu atrof-muhit bilan energiya almashinuvi (energiya ham, modda ham almashinuvi mumkin), ishlatilgan energiya tizimining tarqalishi va yangisining kiritilishi (Prigojniy uni salbiy entropiya deb atagan), ya'ni.dan­tizimning yopiq. Keyinchalik, chiziqli bo'lmagan ter­modinamik jarayonlarni o'rganish uchun tushunchalar kiritildi: dinamik betartiblik, muvozanatsiz tizimlarning barqarorligi, attraktor.
Attraktor so'zma-so'z "jozibali to'plam" degan ma'noni anglatadi (ingliz tilidan. attract-jalb qilish, jalb qilish) - beqarorlik va bifurkatsiya nuqtalarining paydo bo'lishi darajasida dinamik tizimlarda yuzaga keladigan maxsus muvozanat holati. Attraktorlar, masalan, fazaviy o'tishlarni, osilatorlarning­ma'lum bir chastotaning ko'paytmasida rezonanslar kuzatiladigan chastotalar soni bilan superpozitsiyasi bo'lgan maydonlarni o'rganishda­paydo bo'ladi.
Biosferaning rivojlanishi o'ta beqarorlik bilan tavsiflanadi. Har qanday sezilarli darajada chiziqli bo'lmagan dinamik tizim singari, biosfera ham dinamik­tizimlar nazariyasi o'rganadigan klassik attraktorlar emas, balki g'alati Lorents attraktori bo'lib xizmat qilishi mumkin bo'lgan bir qator attraktorlarda rivojlana oladi. Biosfera tarixi bir attraktordan ikkinchisiga doimiy o'tish davri sifatida taqdim etiladi.
* * *
1. "Axborot" atamasi falsafada toifalar deb ataladigan asosiy tushunchalarni anglatadi. Axborot-bu tashqi dunyodan unga moslashish va his-tuyg'ularimizni unga moslashtirish jarayonida olingan tarkibni belgilash. Ma'lumot-bu xabarni qabul qilishdan oldin va keyin qabul qiluvchining xabardorligi o'rtasidagi farq.

2. 
   "Bog'lanishning matematik nazariyasi "(K. Shannon tushunchasi) klassik (statistik) axborot nazariyasining keyingi rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan quyidagi xususiyatlarga ega, (a)"axborot" tushunchasining ta'rifi yo'q. Axborotning har qanday tabiiy va umumiy­hodisada ishtirok etishi postulyatsiya qilinadi, (b) "ma'lumot miqdori" atamasi belgilarning statistik (chastota) tavsifini­anglatadi, men xabar tuzaman, ya'ni.belgilar va signallar kabi hodisalarning nisbiy ehtimolliklari. Har qanday ob'ekt yoki hodisa bilan bog'liq bo'lgan ma'lumotlar miqdorining o'lchovi uning paydo bo'lishining kamligi yoki tuzilishining murakkabligi bo'lishi mumkin, (C) nazariya содержания xabarda etkazilgan ma'lumotlarning mazmuni (semantikasi) bilan bog'liq emas. Qimmatli ma'lumotlarning paydo bo'lishi masalasi ценной ko'rib chiqilmaydi, (D) xabarlar manbasiga nisbatan "entropiya"atamasi qo'llaniladi.
   
3. 
   Axborotning zamonaviy dinamik nazariyasi ma'lumotlarning­ta'riflariga asoslanib, bir nechta mumkin bo'lgan va teng huquqli variantlardan birini, shuningdek­формации как operator (algoritm yoki ko'rsatma) sifatida shakllanishning eslab qolingan tanlovi sifatida, tegishli rejimlar maydoniga joylashtirilganda, u yoki bu maqsadga muvofiq harakatlarni amalga oshirishi mumkin.
   
4.