M. N. Musayev sanoat chiqindilarini tozalash texnologiyasi
Bu yerda: С — tozalash samaradorligi, %
Download 3.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Bu yerda: С — tozalash samaradorligi, %; T — adsorbentda tozalangan m oy massasi, g; M — ifloslangan m oy namunasimng massasi, g; 354
www.ziyouz.com kutubxonasi Shisha kolonnaning o ‘lchamlari: L = 100 sm, D = 4,5 sm Hisobot shakli № Nomlanishi Miqdori O icbov belgisi 1. Iflo slan g an m o y n a m u n a - sin in g m assasi. M 2. A d s o rb en t o g 'irlig i, A 3. A d so rb e n td a to za la n g a n m oy m assasi ,T 4. T o za la sh sa m ara d o rlig i . С Nazorat uchun savollar: 1. Xizmat m uddatini o‘tab bo'lgan chiqindi avtomobil moylarining atrof-m uhitga qanday ta ’siri bor? 2. Hozirda xizmat m uddatini o ‘tab bo ‘lgan chiqindi avtomobil moylarining qayta ishlatish m uam m olari qanday hal qilinmoqda? 3. M oylaming regeneratsiya qilishning qanday usullari mavjud? Ю-LABORATORIYA ISH I Neft bilan ifloslangan tuproqlardan neftni ajratib olish 1.1. Maqsad 1. Neft bilan ifloslangan tuproq tarkibidagi neft m ahsulotlarini aniqlash. 2. Neft bilan ifloslangan tuproqlardan neftni ajratib olish va utilizatsiya qilish.
1. Neft bilan ifloslangan tuproqdan nam una olish. 2. Ekstragent tanlash va neft mahsulotlarini ekstraksiya qilib olish. 3. Tuproq tarkibidagi neft mahsulotlarini fraksiyalarga boMish va m iqdorini aniqlash. 4. Ajratilgan m ahsulotlam i ishlatish bo ‘yicha tavsiyalar berish. 1.3. Nazariy qism Bugungi kunda tuproqning neft mahsulotlari bilan ifloslanish muammosi dolzarb muammolardandir. Neft quduqlarini burgilashda, ularni ishga tushirishda, neftni qayta ishlash zavodlarida, neftni tra n s p o rtiro v k a q ilg a n d a va a v to m o b il y o q ilg 'is in i q u yish 355
www.ziyouz.com kutubxonasi shoxobchalarida yerga neft mahsulotlarining to'kilishi hodisalari tez- tez bo‘lib turadi. Shuningdek, neft quduqlarida va neftni transportirovka qilish quvurlarida avariya hodisalari ham bo‘lib turadi. Bunday voqealar nafaqat ekologik tom ondan, balki iqtisodiy tom ondan ham zarar keltiradi. N eft tuproqqa to'kilganda u tuproqning morfologik, fizik, fizik- kimyoviy va mikrobiologik xususiyatlarida o'zgarishlarga olib keladi. Neftni tuproqda tarqalish chuqurligi va kengligi tuproqning mexanik xususiyatlariga, uning turiga va namligiga bog'liqdir. Tuproqning ustki qatlamida neflning og‘ir fraksiyalari qolib, pastki qatlamlarida yengil fraksiyalari tarqaladi. Og‘ir fraksiyalar tu p ro q yuzasida havo o ‘tmaydigan qatlam hosil qiladi va tuproq kisiorodga to'yinm ay boshlaydi. Bunda tuproqdagi neftni oksidlovchi mikroorganizm lar nobud bo‘la boshlaydi va tuproqning tabiiy sharoitlarda qayta tiklanish jarayoni 15 yilgacha cho'zilishi mumkin. N eft tuproqning gumus qismiga ta ’sir qilib, uning tarkibini o‘zgartiradi. Natijada, tuproqning hosildorligi keskin kamayadi yoki um um an yo‘qoladi. Shuningdek, neft mahsulotlari o ‘simliklaming nobud bo‘Ushiga olib keladi. Tabiiy yog‘ingarchiliklar yoki yer osti suvlari orqali neft katta maydonlarga tarqalishi va ochiq suv manbalariga tushishi mumkin. Bunda neftni yig‘ib olish ishlari katta qiyinchiliklarga olib keladi. Shuning uchun neftni tuproqdan zudlik bilan ajratib olish, atro f tabiiy qazilmaga ta ’simi kamaytirish bilan birga, neftni qayta ishlashga yuborish va iqtisodiy zaram ing bir qismidan ozod bo'lish imkoniyatini beradi. Hozirda sanoat miqyosida neftni tuproqdan yuvish usulida ajratib olish qulaydir. Bunda tuproq suv va sirt aktiv m oddalar bilan yuviladi, undagi neft mahsulotlari suvga o ‘tadi. Keyinchalik neft suv yuzasidan toza holda yig‘ib olinadi va qayta ishlashga yuboriladi. Lekin laboratoriya miqyosida neftni tuproqdan ekstraksiya usulida a jratib otish qulaydir. E kstraksiya — bu b iro r eritu v ch i — ekstragentning tuproqdan faqat bitta kom ponentni eritib ajratib olishidir. Tuproqdan neft mahsulotlarini ajratib olishda xloroform, geksan, tetraxlorm etan (CC14) kabi organik erituvchilar ishlatiladi. Tetraxlorm etan erituvchisi boshqalardan zararliroq bo'lgani uchun uni ishlatish maqsadga muvofiq emas, ko'pincha xloroform yoki geksan ishlatiladi. Lekin xloroform faqat neft uglevodorodlarinigina 356 www.ziyouz.com kutubxonasi emas, balki boshqa uglevodorodlami ham ekstraksiya qilishi mumkin. Shuning u ch u n ekstragent sifatida geksan ishlatish maqsadga muvofiqdir. Keyin neft m ahsulotlarini ekstraktdan haydash yo‘li bilan ajratib olinadi. 1.4. Ishni bajarish tartibi va hisobot shakli T uproq nam unasi neft m ahsulotlari bilan ifloslangan yerdan olinadi. Olingan tuproq nam unasi quritiladi, yaproqlar, o'sim lik ildizlaridan tozalanadi va elakdan o ‘tkazilib m aydalanadi. Texnik tarozida 10 g tuproq namunasi o'lchab olinadi. U ni filtr qog‘ozdan yasalgan konvertga solinadi va to'kilib ketmasligi uchun ip bilan l-rasm. Ekstraksiya qurilmasi: 1 — y u m alo q kolba; 2 — Sokslett apparati; 3 — so vitgich; 4 — shtativ ; 5 — elek tr plita. S h u n d a n keyin tay y o r n a m u n a n i 1 -ra sm d a tasv irla n g an ekstraksiya qurilmasidagi Sokslet apparati (2)ga solinadi. Bu qurilma ikki bo'yinli dum aloq kolba (1), ham da qaytaruvchi sovltgich(3) bilan ta ’m inlangan. Kolbaning yarm igacha geksan solinadi. Kolba o ‘z navbatida suv vannasiga qo'yiladi va elektr plitkasi yoqilib, geksan qaynatiladi. Geksan bug'lari zaharli b o ‘lgani uchun, Sokslet apparati albatta ventilatsion shkaf tagida turishi kerak. G eksan 357
www.ziyouz.com kutubxonasi 68,7°C da qaynaydi. Geksan bug'lari Sokslet apparatidan o ‘tib, sovitgichda kondensatga aylanadi va Sokslet apparatiga oqib tushadi. Apparatdagi namuna geksan bilan ko‘miladi va ekstraksiya jarayoni boshlanadi. Ekstraksiyaning birinchi bosqichi apparatdagi geksan sathi chiqarib yuboruvchi sifon to'lguncha davom etadi. Sifon to'lgach, suyuqlik dum aloq kolbaga qaytib oqib tushadi. Qaynash davom etib, geksan bug'lari yana Sokslet apparatini to ‘ldiradi va ekstraksiyaning ikkinchi bosqichi boshlanadi. Ekstraksiya jarayonida dum aloq kolbadagi geksanning rangi neftni rangi ta ’sirida o'zgara boshlaydi, ya’ni neft uglevodorodlari geksanga o ‘ta boshlaydi, Soksletga oqib tu sh ay o tg an geksan k o n d en sati esa h a r gal namunadagi neftni erita borib, bosqichma-bosqich och rangga o ‘ta boshlaydi. Geksan rangi o ‘zgarmay qolgach, jarayon to'xtatiladi. T uproq namunasi solingan konvert Sokslet apparatidan ajratib olinadi va Sokslet apparati ozgina miqdordagi geksan bilan yuviladi va ekstraktli kolbaga solinadi. Ekstraktli kolba ventilatsion shkaf ichida haydash apparatiga ulanadi. Suv vannasiga quyilgan kolbadagi ekstraktdan geksan haydab olinadi va keyingi ektraksiya uchun olib qo'yiladi. Kolba tagida qo‘ng‘ir rangli neft uglevodorodlari qoladi. Uni toza holda massasi analitik tarozida o'lchab olinib, qalpoqli, byuksga solinadi va qoldiq geksan bug'lanishi uchun biroz vaqt ventilatsion shkaf tagida qo‘yiladi. Keyin qalpoq bilan yopiladi va analitik tarozida massasi o ‘lchanadi. N eft m ahsulotlarining konsentratsiyasi quyidagi form ula yordamida aniqlanadi: N = ^ — —*-x 1000 , m g/g yoki M M bu yerda, m, — toza byuksning massasi, g; m 2 — neftli byuks massasi, g; M — tuproq namunasming massasi, g. Ajratib olingan neft mahsulotlari maxsus sig'imlarga yig'ilib, neftni qayta ishlashga yuboriladi. 358
www.ziyouz.com kutubxonasi Hisobot quyidagi shaklda tuziladi № Nomlanishi Miqdori 0 ‘lchov belgisi 1. N e ft bilan ifloslangan tuproq n am u nasm in g m assasi, M 2. T oza byuksning m assasi, Ш| 3. N eftli byuks m assasi, m 5 4. N eft m ahsulotlarining konsentratsiyasi, S Nazorat uchun savollar: 1. N im a sababdan tuproq neft bilan ifloslanadi? 2. Neft ta ’sirida tuproqda qanday o ‘zgarishlar boradi? 3. Neft tuproqqa va o ‘simliklarga qanday ta ’sir ko'rsatadi? 4. N im a uchun neftni tuproqdan ajratib olish kerak? 5. N eftni tuproqdan ajratib olishning qanday usullari mavjud? 6. Ekstraksiya nima? 7. Neftni qanday ekstragent bilan ajratib olish maqsadga muvofiq? 8. N eftni tuproqdan ekstraksiya usulida qanday ajratib olinadi? 9. Neft m ahsulotlarining tuproqdagi konsentratsiyasi qanday hisoblanadi?
Ushbu "Sanoat chiqindilarini tozalash texnologiyasining asoslari" fanidan tayyorlangan uslubiy qo'llanm aga quyidagi m a’lum otlar kiritilgan: — y er ustki qatlam idagi zararli m o d d a la m in g m aksim al konsentratsiyasini m e’yoriy param etrlarini o'lchash uslubi, Cmax; ruxsat etilgan tashlanmalar (RET); suvlami tozalash qurilmalarining geom etrik o ‘lcham lari; atro f-m u h itn in g ifloslanish darajasini ifodalovchi va tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini tanlashga imkon 359 www.ziyouz.com kutubxonasi b eru v ch i, ta b ia tn i m u h o faza qilish ta d b irla rin in g iq tiso d iy samaradorligi; — tozalash qurilm alari m ajm uasinm g tahlili va ko‘rsatilgan hisoblarni o ‘tkazish uchun masala variantlari (100 dan ortiq); — asosiy tipikm asalalarni yechish uchun misollar; — h iso b la sh la rn i o lib b o rish u c h u n z a ru r b o s h la n g 'ic h m a’lum otlar (hisoblash form ulalari, koeffitsientlar, solishtirm a ko‘rsatkichlar va boshqalar); — y e r u s tk i q a tla m id a z a r a r li m o d d a la r n i m a k s im a l konsentratsiyasining asosiy m e’yoriy parametlarini hisoblash uslubi; — C max — zararli moddalarni yer ustki qatlamidagi maksimal konsentratsiyasi; suv tozalash inshootlarining geometrik o ‘lchamlari. 1. Zararli moddalarni atmosferada tarqalish va ruxsat etilgan tashlanish normativlarini hisoblash Umumiy holatlar A tm o s f e r a h a v o s in i n g y e r u s tk i q a t l a m i n i s a n o a t k o rx o n alarid an tash ian ad ig an zararli m o d d alar b ilan xavfli i f l o s l a n i s h d a r a j a s i z a r a r l i m o d d a l a r n i n g y e r u s t k i k o n sen tratsiy a si b ila n a n iq la n ad i. C maks (m g /m 3) Cmaks eng noqulay ob-havo sharoitiga to ‘g‘ri keladigan va tashlash joyidan m a’lum masofada o ‘matiladi. Z a r a r li m o d d a n in g C maks k a tta lig i ru x s a t e tilg a n konsentratsiyasidan (REK m g/m 3) oshmasligi kerak, ya’ni quyidagi shart bajarilishi lozim C maks < REK. Birvaqtning o'zida atmosferada bir necha moddalarning biigalikda ta ’sir xususiyatiga ega bo'lgan zararli moddalar konsentratsiyasining yig‘indisi birdan oshmasligi kerak:
^ . ---------- -j --------- 1 ------- 1
< 1 R E K , R E K 2 R E K p Bu yerda: S,, S2, . . . . Sn — atmosfera havosidagi zararli moddalarning bir joydagi konsentratsiyasi, m g/m 3. R EK ,, R EK 2, R EK p — zararli m oddalarning tegishli ruxsat etilgan konsentratsiyalari, m g/m 3. 360 www.ziyouz.com kutubxonasi D umaloq og‘izli birgina manbadan chiqayotgan qizigan gaz-havo aralashmasi chiqindisining C maks kattaligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: .
„ ^
A M •
P -
Ш ’ П . . . C m a x = — ;— , ( 1 ) H--^Vr AT Dumaloq og‘izli birgina manbadan chiqayotgan sovuq gaz -havo aralashmasi chiqindisining C max kattaligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: , ^
A M F m - n C m a x = — ;— . (2.) H--l]Vr AT Bu yerda: A — atm osfera havosidagi zararli m oddalam ing vertikal va gorizontal yoyilishini aniqlovchi, atm osferaning harorat intratifikatsiyasiga bog‘hq koeffitsient. 0 ‘rta Osiyoning subtropik zonasi uchun — 240, Q ozog‘iston va 0 ‘rta Osiyoning qolgan rayonlari, quyi Povolje, Kavkaz, M oldaviya, Sibir, U zoq Sharq uchun — 200, shim ol, sh im o liy -g 'arb , o ‘rta Povolje, Ural, U kraina u ch u n — 160, M D H ning Y evropa territoriyasining m arkaziy qismi u chun — 120. M — atmosferaga tashlanayotgan zararli m oddalar miqdori, g/s. Bu kattalik loyihaning texnologik qismini hisoblab aniqlanadi yoki tegishli korxona normativlariga mos ravishda qabul qilinadi. F — zararli m oddalam ing atmosfera havosida ch o ‘kish tezligini e ’tiboiga oluvchi o ‘lchovsiz koeffitsient. G azsim on zararli moddalar va mayda dispers aerozol aralashmalar uchun F = l ; chang va qurum uchun, agar tozalashning o ‘rtacha ekspluatatsion koeffitsienti 90% va undan katta bo‘lsa F=2, 70-90% da F —2,5, 75% kam bo'lsa F=3 ga teng bo‘ladi. A g a r ta s h la n m a suv b u g ‘i b ila n b ir g a c h iq ib u n in g kondensatsiyalanishi sodir bo'lsa, shuningdek, chang zarralarini koagulatsiyalanishga uchrashi mumkin bo‘lsa F=3 deb qabul qilinadi. m va n m anba og‘zidan tashlanayotgan gaz-havo aralashmasi chiqindisi sharoitini hisobga oluvchi o ‘lchovsiz koeffitsient. Koeffitsient quyidagi formula bilan aniqlanadi:
0,67 + 0,1 • yjf + 0,34^//
361 www.ziyouz.com kutubxonasi ' > ? <4) A gar,/ £ 1 0 0 b o‘lsa, tashlanmalar sovuq, agar f< 100 b o‘lsa, tashlanmalar qizdirilgan bo‘lib va hisoblash uchun taalluqli (2) va (1) formulalar q o‘llaniladi. D - tashlanm a manbasining diam etri, m. Agar truba og‘zi to ‘g‘ri to ‘rtburchak shaklida bo‘lsa n koeffitsienti Vm ga bog‘liq holda quyidagi formula bilan aniqlanadi: Agar Vm < 0,3 bo‘lsa n = 3 (5)
Agar 0,3 < V < 2 bo ‘lsa (6)
/"— quyidagi formula bilan aniqlanadi: n = 3 - J ( V m - 0 , 3 ) ( 4 , 3 6 - V m ) ( 7 ) Agar Vm > 2 bo‘lsa n = 1 (8) V qizigan tashlanmalar uchun quyidagi formula bilan aniqlanadi: Vm =
(9) Vm sovuq tashlanmalar uchun quyidagi formula bilan aniqlanadi: Vm =
(10)
П N ta ta s h la n m a m a n b a la ri b o ‘lsa C m k a tta lig i q iz ig a n tashlanmalamiki kabi aniqlanadi:
(11)
H l l v -АГ Kvadrat yoki to'rtburchakli truba og'zining samarali diam etri Д е quyidagi formula bilan aniqlanadi:
362
www.ziyouz.com kutubxonasi vl=£ ^l ,w ( 13
н ч н г г Bu yerda, M — atmosferaga barcha tashlanmalardan tashlanayotgan zararli m oddalam ing yig'indi miqdori (g/s); V — barcha manbalardan tashlanayotgan gaz-havo aralashmalarining yig‘indi hajmi (m V s) V = Vr N Atmosferaga bitta m anbadan tashlanayotgan zararli m oddalam i ruxsat etilgan tashlanmasi (RET) agar ulam i yer ustki qatlamidagi konsentratsiyasi REKdan oshmaganda qizigan tashlanm alar uchun: ^ j R E K - C / y H 2- ^ A T (15)
sovuq tashlanm alar uchun ^ 8 REK- H- ^ Щ (16)
A F n - Д Bu yerda, Sf — zararli m oddaning atm osferadagi fon konsentratsiyasi orqali aniqlanadi (m g /m 3). Qolgan kattaliklar xuddi yuqorida keltirilgan formulalar bilan hisoblanadi. Zararli m oddalam i yer ustidagi eng yuqori konsentratsiyasining ko'rsatkichi, R EK oshishiga olib kelm aydigan bitta tashlanm a manbasini (trubani) balandligi quyidagi formula bo'yicha hisoblanishi mumkin. Sovuq tashlanm alar uchun: V, — gaz-havo aralashmasining hajmi, quyidagi formula bilan aniqlanadi (m ’/s): H = % (17) Vr REK Qizdirilgan tashlanm alar uchun: www.ziyouz.com kutubxonasi
1-M AS ALA Korxonada pechlarda ko‘m ir yoqilgani uchun zararli gazlar hosil bo‘ladi. Harorati To ga teng bo‘lgan tutun gazlari balandligi H m, diametri Dm , keladigan N dona trubadan W m /sek tezlikda chiqadi. Tutun gazlari harorati Tx °C to ‘g‘ri keladigan atmosfera havoga yoyilib ketadi.
1. Quyidagi moddalaming yeiga yaqin havo qatlamida hosil qilishi m um kin b o ‘lgan eng katta konsentratsiyasi C m m g/m 3 ulam ing miqdori: uglerod monooksid M co, oltingugurt dioksid M so2, azot dioksid MNQ2 va M chang b o ‘lganda topilsin. Bunda atmosferaning yerga yaqin qavatida ob-havo gazlaming tarqalishi uchun ancha noqulay deb qabul qilinsin. 2. Atmosfera havosidagi zararli m oddalar C m va odatda h ar doim bo‘ladigan C F konsentratsiyalarini birgalikdagi ko‘rsatkichini ulam i R EK norm alari bilan solishtirih ko‘ring, bunda:
c cf° = l,5,ug/jw 3 REKC0 =
SMgl м ъ CN f lh = 0 ,
03.ug / л/3
R E K n°2 = 0 ,085,wg / ,w3 C p = 0,
\Mg /
м r e k so'- = 0,5
Mgl M3 Сс> ; ащ = 0,2
Mg /
m 3 REKchang = 0,5
Mg /
m 2 3. Havoga tashlanayotgan har qaysi m odda uchun RET (ruxsat etilgan tashlanma) (g/sek)ni hisoblab chiqaring. 4. Agar havoga tashlanayotgan zararli moddalar miqdori M , (g/s) RET (g/s)ning qiymatidan katta bo‘lsa, tashlanmalami kamaytirish uchun qanday tadbir ko‘rish zarurligini ko‘rsatlb bering. Yechish: R uxsat e tilg a n ta sh la n m a la rn in g k u tila y o tg a n eng k a tta konsentratsiyasi quyidagi form ulalardan foydalanib hisoblab chiqariladi: ^ _ A M - F m n m~ я-^ /к.-д г bunda: A — ob-havoga, hamda zararli moddalami havoda vertikal va gorizontal yo'nalishda qanday taiqalishiga bog‘liq bo‘lgan koeffitsient. 0 ‘ita Osiyo va Qozog‘iston uchun 120-240; 364
www.ziyouz.com kutubxonasi F — zararli moddalarning pastga o'tirib qolish tezligini e ’tiborga oluvclii o ‘Ichovsiz koeffitsient, F = 1 , Fchang=3 m, n — tashlanmalar manbadan qanday sharoitda chiqarib tashlanayotgamni e ’tiborga oladigan koeflltsientlar. 1. Bitta trubadan chiqayotgan gazlaming hajmi: Vx= ^ - - W - N (m 3/sek) Download 3.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|