M porsaev, B. Sh. Safarov, D. Q. Usmanova raqamliiqtisodiyot asoslari

Samaradorlik - mijozlar ko‘proq ma’lumotga ega va si- fatli xizmatni xohlashadi. Axborot-kommunikatsiya texnologiya­lari tufayli mahsulotni buyurtma qilish, ishlab chiqarish va yetkazib berish o‘rtasidagi vaqt oralig‘i keskin kamayadi.

Globallashuv - raqamli iqtisodiyotda, bilim asosiy re- sursga aylanganda, tashkiliy tuzilmalar o‘z hududlarida faoliyat yuritsa ham, faqat bitta jahon iqtisodiyoti mavjud. Globallashuv yangi axborot - kommunikatsiya texnologiyalarini rag‘batlantiradi va amalga oshiradi. Bu shuni anglatadiki, tashkiliy tuzilmalar ko‘p millatli emas, balki global.

Kelishmovchilik - har bir yangi taraqqiyot ortidan bir o‘zgarish keladi, shuningdek, ular bilan qarama-qarshiliklar va sekin moslashish ham. Natijada mojaroli vaziyatlar yuzaga ke- ladi. Raqamli iqtisodiyotda texnologik jihatdan savodli mutax- assislar va texnologiyaga kirish imkoniga ega bo‘lmagan mutax- assislar o‘rtasidagi farq o‘sib bormoqda va kelajakda jamiyat uchun jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin.

2. 
   Raqamli iqtisodiyot tushunchasi
   

"Raqamli iqtisodiyot" tushunchasi nisbatan yangi va juda muhim hodisadir. Raqamli iqtisodiyotning ko‘plab ta’riflari mavjud. Quyida raqamli iqtisodiyotning turli xil nufuzli manbalari tomonidan taklif etilgan bir nechta ta’riflari mavjud.

1. 
   Raqamli iqtisodiyot - raqamli axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy munosabatlar tizimi.
   
2. 
   Raqamli iqtisodiyot - internet orqali, elektron tijorat orqali tovarlar va xizmatlar savdosiga imkon beradi va uni amalga oshi- radi. Raqamli iqtisodiyot uchta tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi: infratuzilma (qurilmalar, dasturiy ta’minot, telekommunikatsiya va boshqalar), elektron biznes (raqamli jarayonlar, tashkilotlarda) va elektron tijorat (tovarlarni onlayn sotish ) .
   
3. 
   Raqamli iqtisodiyot - bu xo‘jalik faoliyati, bunda ishlab chiqarishning asosiy omili raqamli ma’lumotlarni ishlab chiqarish, katta hajmlarni qayta ishlash va tahlil natijalaridan foydalanish bo‘lib, ular an’anaviy boshqaruv shakllariga nisbatan har xil tur- dagi mahsulotlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, saqlash, sotish, etkazib berish samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
   
4. 
   Raqamli iqtisodiyot - bu raqamli texnologiyalarga asos­langan iqtisodiyotdir, ammo ko‘p jihatdan raqamli iqtisodiyot Internet va Butunjahon internet tarmoqlariga asoslangan bozor- larda biznes operatsiyalarini amalga oshirishini tushunamiz .
   

Raqamli iqtisodiyot ko‘plab afzalliklarga ega. Bu to‘lov- larning narxini pasaytiradi va yangi daromad manbalarini ocha- di. Onlayn bozorda, an’anaviy iqtisodiyotga nisbatan xizmatlar narxi pastroq (birinchi navbatda reklama xarajatlari kamayishi bilan bog‘liq). Bundan tashqari, raqamli dunyoda tovarlar va xizmatlar tezda global bozorga chiqishi va dunyoning istalgan burchagidagi odamlar uchun ochiq bo‘lishi mumkin. Taklif qilina- yotgan mahsulot iste’molchilarning yangi umidlar yoki ehtiyojla- rini qondirish uchun deyarli darhol o‘zgartirilishi mum­kin. Raqamli iqtisodiyot yanada xilma-xil axborot, ta’lim, ilmiy, ko‘ngilochar tarkibni ta’minlaydi - tezroq, sifatliroq va qulayroq.

3. 
   Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish modellari
   

Turli mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun uchta model mavjud.

1. 
   Raqamli iqtisodiyot rahbarlarini o‘z ichiga olgan model
   

Birinchi model rivojlangan davlatlarni o‘z ichiga oladi: AQSH va Yevropa Ittifoqi davlatlari. Ilmiy adabiyotlarda ta’kid- lanishicha, yaqinda AQSH va Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida raqamli iqtisodiyotni shakllantirish modellari kesishish jarayoni boshlandi. Shunday qilib, bu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘xshashlik bir qator sabablarga bog‘liq: ishlab chiqarish va bandlik tuzil- masini xizmat ko‘rsatish sohasi va ilmiy jihatdan intensiv ishlab chiqarish foydasiga o‘zgartirish; hosildorlikning o‘sishi asosida ishlab chiqarishni jadallashtirish; bu iqtisodlarning tashqi sharoitlardan mustaqilligini, ularning progressiv va o‘z-o‘zini ta’minlashga qaratilgan investitsiyalar va jamg‘armalarning ichki manbai; ushbu ikki mintaqaning o‘zaro bog‘liqligini dunyoning qolgan qismidan progressiv yopish fonida tezda chuqurlashtirish. Ushbu o‘xshash elementlarning aksariyati AQSH va Yevropa Itti­foqi mamlakatlarida teng darajada rivojlangan ilmiy va texnologik taraqqiyot tendentsiyalari bilan bog‘liq.

2. 
   ""Taraqqiyotga erishish" modeli
   

Ikkinchi modelni yangi sanoat mamlakatlari shakllanti- radi. So‘nggi paytlarda Singapur va Tayvan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lmoqdalar, bu hatto ba’zi jihatdan Yaponiyadan ham ustundir. Aynan ushbu davlatlar raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha etakchi ikkinchi guruhda hisoblanadi. Biroq, turmush darajasi va ijtimoiy capitalning rivojlanish darajasi bo‘yicha ushbu davlatlar orqada qolmoqda.

3. 
   Axborotni ishlab chiqishning tashqi vositalarini o‘z ichiga olgan model
   

Axborot iqtisodiyoti rivojlanishining tashqi ko‘rinishlarini o‘z ichiga olgan uchinchi model, ta’limning juda past darajasi va umuman, aholining turmush darajasi pastligi, raqamli infratuzil- maning yo‘qligi yoki ahamiyatsiz rivojlanishi bilan tavsifla- nadi. Bundan tashqari, ushbu model qaysidir ma’noda firma darajasida ham, davlat darajasida ham biznes jarayonlarini bosh­qarishning nochorligi bilan tavsiflanadi.
Ushbu mamlakatlar qatoriga Afrika mamlakatlari va ba’zi Osiyo mamlakatlari kiradi. Ularning ixtisoslashuvi xalqaro bozor- larga xom ashyo yetkazib berishdir. Ushbu mamlakatlarda iqti- sodiy rivojlanishni tubdan isloh qilish, aholining ta’lim darajasi va turmush darajasini oshirishga yo‘naltirilgan ulkan investitsiyalarni kiritish zarur.
1.1.4. Raqamli iqtisodiyotda ilg‘or texnologiyalaro‘rni
Xalqaro elektraloqa ittifoqining ( XEI ) hisobotiga ko‘ra, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasidagi eng rivojlangan davlatlar quyidagilar :

• 
  Koreya Respublikasi ;
  
• 
  Islandiya ;
  
• 
  Daniya
  
• 
  Shveytsariya ;
  
• 
  Buyuk Britaniya ;
  
• 
  Xitoy ;
  
• 
  Shvetsiya ;
  
• 
  Gollandiya ;
  
• 
  Norvegiya ;
  
• 
  Yaponiya.
  

Raqamli iqtisodiyot va jamiyat indeksi (DESI) ko‘ra, eng ri­vojlangan raqamli iqtisodiyoti Skandinaviya mamlakatlari, Bene­lux, Buyuk Britaniya va Irlandiyadir.
Yevropa Ittifoqi aholisining 98 foizi Internet tarmog‘idan, 84 foizi 4G tarmog‘idan foydalanish huquqiga ega, 44 foizi esa aso­siy raqamli ko‘nikmalarga ega bo‘lmaganlar qatoriga kiradi.
Rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotidagi raqamli iqtisodiyotning ulushi 2010-yildan 2016-yilgacha 4,3% dan 5,5% gacha, rivojlanayotgan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida 3,6% dan 4,9% gacha o‘sdi.
"Katta yigirma" mamlakatlarida bu ko‘rsatkich besh yil ichida 4,1% dan 5,3% gacha o‘sdi. Yalpi ichki mahsulotda raqamli iqtisodiyot ulushi bo‘yicha jahon
rahbari Buyuk Britaniya-12,4%. 2016-yilda e’lon qilin- gan Xalqaro ma’lumotlar korporatsiyasi tahlilchilarining tadqiqotiga ko‘ra, raqamli transformatsiya texnologiyalarining bu- tun dunyo global xarajatlari har yili
16,8 foizga o‘sadi va 2019-yilga kelib 2,1 trln. AQSH dol- larini tashkil etadi.
Accenture konsalting kompaniyasining prognozlariga ko‘ra, 2020-yilda raqamli texnologiyalardan foydalanish 1,36 trln. AQSH dollarini yoki dunyoning o‘nlab yetakchi jahon iqtisodiyotlarining yalpi ichki mahsulotidagi YaIMning 2,3 foizini tashkil etadi. Ri­vojlangan davlatlarning yalpi ichki mahsuloti "raqamli iqtiso­diyot" hisobiga 1,8 foizga, rivojlanayotgan mamlakatlar YaIM esa 3,4 foizga o‘sadi.
Raqamli iqtisodiyotning kelajakdagi rivojlanishi bir qator ilg‘or texnologiyalarning muvaffaqiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Bunday beshta texnologiyani ajratib ko‘rsatish mumkin:

• 
  5G - aloqa;
  
• 
  3D - bosma;
  
• 
  blokcheyn ;
  
• 
  sun’iy intellekt ( AI ) ;
  
• 
  virtual haqiqat.
  

Sanab o‘tilgan texnologiyalar rivojlangan mamlakatlarning strategik hujjatlarida belgilangan eng muhim rivojlanish yo‘na- lishlaridan biridir.
Ko‘rsatib o‘tilgan texnologiyalar jadal rivojlanish bos- qichida, ular yildan-yilga takomillashmoqda. Har bir texnolo- giya iqtisodiyotning bir qator an’anaviy sanoat tarmoqlariga va umuman biznesga tubdan ta’sir ko‘rsatishi mumkin .
Tanlangan ilg‘or texnologiyalarni istiqbollari ko‘rib chiqaylik.
5G -aloqa - ( ingliz tilidan. beshinchi avlod ) .
Beshinchi avlod mobil aloqa standarti (5G) - bu texnologi- yaning rivojlanishidagi yangi bosqich bo‘lib, u radioga kirish tar- moqlari orqali Internetga kirish imkoniyatlarini kengaytirishga mo‘ljallangan .
5G texnologiyasi quyidagi vazifalarni hal qilishga mo‘l- jallangan:

• 
  mobil trafik o‘sishi ;
  
• 
  tarmoqqa ulangan qurilmalar sonining ko‘payishi ;
  
• 
  yangi xizmatlarni joriy etishda kechikishlarni kamaytirish ;
  
• 
  chastota spektrining yetishmasligi .
  

K