M porsaev, B. Sh. Safarov, D. Q. Usmanova raqamliiqtisodiyot asoslari

Brokerlik va agentlik xizmatlari oddiy shaklidagi savdo may­donchasi hisoblanib, xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi ixti- soslashtirilgan vositachilar ishtiroq etadi.
Elektron savdo maydonchalari B2B sektorida elektron ti- joratni tashkil qilish uchun juda keng tarqalgan modellardir. Elekt­ron tijoratning ushbu shakli, asosan, saytda ishtirok etadigan tashkilotlar tomonidan savdo va xaridlarni amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. Ko‘pincha kim oshdi savdosi shaklida amalga oshiriladi va bir nechta sanoat sohalarini qamrab oladi. Bu foydalanuvchilarga to‘ldiruvchi xizmatlarning keng doirasini taqdim etish imkonini beradigan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladigan murakkab axborot texnologiyalari tizimlari.
Elektron savdo maydonchalari shaklida ishlash quyidagi bos- qichlarni o‘z ichiga oladi:

• 
  kompaniyani tizimda ro‘yxatdan o‘tkazish, tashkilot va to­varlar / xizmatlar haqida ma’lumot joylashtirish, ularni taklif qi­lish / sotib olish;
  
• 
  elektron raqamli imzoni olish; savdo tartibini e’lon qilish (hujjatlarni yuklash uchun xabarnoma nashr etish );
  
• 
  a’rizalarni yig‘ish;
  
• 
  natijalarni qayta ishlash va g‘olibni tanlash; oldi-sotdi shartnomasini tuzish.
  

Ixtisoslashgan B2B mahsulotlari
Eng keng tarqalgan shakli - bu faqat biron bir faoliyat yoki sohada ishlaydigan mutaxassislarga yo‘naltirilgan tarmoq jurnal- lari, kataloglar. Bunday jurnallarda keltirilgan ma’lumotlardan fa­qat professional maqsadlar uchun foydalaniladi.
2.5 .1-jadval. Elektron tijorat shakllarinig xususiyatlari

Shakl	Xususiyatlari	Misol
Internet - do‘kon	Internet-do‘konlar B2C bozoriga yo‘naltirilgan holda yaratiladi. Bu keng turdagi mahsulotlarni so- tishni tashkil qilish uchun amalga oshiriladi	Amazon.com Ozon.ru
Onlayn xizmat	Onlayn do‘kondan asosiy farq - bu Internetda xizmatlar ko‘rsa- tishdan iborat bo‘lgan faoli- yat. Ushbu shakl B2C, B2B bozorlarida qo‘llaniladi.	Yandex.Taxi Taksi OK Onlinetv.uz Kun.uz
Elektron savdo tizimi	B2G bozor segmenti - biznes va davlatning o‘zaro munosabatiga qaratilgan	E-savdo.uz Torg.uz
Savdo maydonchalari	Bu mijozlar va buyurtmachilar uchun mahsulotlar, xizmatlar, ishlar kataloglarining mavjudlig- ini anglatadi. B2B bozorlariga va qisman B2C-ga yo‘naltirilgan	Supl.biz Vsem.uz

2. 
   Elektron tijorat tizimini tashkil qilish
   

Elektron tijorat tizimini tashkil etish to‘rt tashkiliy shaklida amalga oshirilishi mumkin:

• 
  Mavjud biznesning kengayishi sifatida elektron tijorat tiz­imini yaratish.
  
• 
  Joriy internetni-manbani sotib olish uning funksiyalarini o‘zgartirish,.
  
• 
  Elektron tijorat loyihasini amalga oshirish uchun mustaqil kompaniya tashkil etish.
  
• 
  Biznes sheriklari va texnologiya kompaniyalari bilan qo‘shma loyiha.
  

2.5.2-jadval
Elektron tijoratni tashkil etishni ko‘rinishlarini taqqoslash

Tashkillashtirish parametrlari	Foyda	Kamchiliklari
Mavjud kom- paniyada yangi savdo kanali si­fatida elektron tijorat tizimini yaratish	Mavjud tizimlar bi­lan maksimal darajada integratsiya qi­lish. Tajribadan foydalanish	O‘zgarishlarni boshqarishning mu- rakkabligi. Tajriba yetarli emasligi. Yuqori texnik va tashkiliy xavflar
Mutaxassislar ja- moasi bilan mavjud Internet-manbalarni sotib olish	Amaldagi savdo may- donchasi. Tezkor ishga tushurilishi. Vakolat	Texnik resurslarni birlashtirishning murakkabligi
Elektron tijorat resurslarini loyihalashtirish va rivojlantirish uchun mustaqil kompaniya tashkil etish	Moslashuvchanlik. Ja- moaning elektron ti­jorat tizimiga yo‘naltirilganligi	Marketing va logis- tika jarayonlarini kompleks boshqarish muam- mosi
Hamkorlar bilan el- ektron tijorat loyihasi	Resurslar yetar- ligi. Barcha ishtirok- chilarning manfaatlarini birlashtirish. Yangi integratsiya samara- lari	Menejmentning yuqori darajasi talab qilinadi. Yuqori tashkiliy xavf

Elektron tijorat tizimining amalga oshirish loyihalari turli xil maqsadlarga ega: sotuv hajmlarini qisqa muddatda oshirish va shu darajani saqlabqolish, ushbu yo‘nalishda strategik rivojlanish, mavjud resurslardan foydalanish va hokazolar.
Qoida tariqasida, amalga oshirilayotgan tizimning xususiyati- dan kelib chiqib, elektron tijorat tizimini joriy qilish, bir vaqtning
160
o‘zida kompaniya uchun tubdan farq qiladigan ustuvor yo‘nalishlarga ega bo‘lgan bir nechta maqsadlarga erishishga im­kon beradi. Shu bilan birga, elektron tijorat tizimlarini joriy etish- ning asosiy maqsadi mavjud savdo kanallariga keng qamrovli alternativ yaratish va savdo sohasida kontragentlar bilan iqtisodiy o‘zaro munosabatlarning biznes jarayonlarini optimallashtirish bo‘lishi mumkin.
Shunga ko‘ra, elektron savdo tizimlarini joriy etish, uch aso­siy oqibatlari bor (2.5.3-jadval):
2.5.3-jadval Elektron tijoratni amalga oshirish natijalari

Natija	Xususiyatlari
Savdo bo‘limining op- eratsion samaradorlig- ini oshirish	Yangi mijoz bilan ishlash xarajat- larini kamaytirish; Ko‘p sonli pozitsiyalar bilan buyurt- malarni bajarish uchun operatsion xarajatlarni kamaytirish; Yetkazib berish shartlari to‘g‘risida ma’lumot berish narxini pasaytirish
Xizmat sifatini oshirish	Mijozga, uning o‘lchamiga va sotib olish profiliga qarab savdo kanal- larini diversifikatsiya qilish
Yangi mij ozlarni jalb qilish	Yangi savdo kanalini yaratish (sayt orqali); An’anaviy savdo kanallarini yangi tijorat takliflari bilan qo‘llab-quv- vatlash; Yangi bozorlarga kirish

B2B segmentidagi elektron tijorat tizimlarining o‘ziga xos xususiyatlari
B2B segmentidagi elektron tijorat tizimlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, shuni ta’kidlash kerakki, ular B2C segmentiga xos bo‘lgan ko‘plab muammolardan holi.
161