M s h. Nurmatova, s h. T. Xasanova, D. E. Azimova ustaxonada amaliy

YOG‘OCH BILAN ISHLASH, 
YOG‘O CHSOZLIK
Y o g ‘o c h s o z lik 0 ‘rta O s iy o d a , s h u j u m l a d a n , O 'z b e k i s t o n
h u d u d i d a q a d i m d a n rivojlanib k e la y o tg a n xalq am aliy s a n ’ati 
tu rla rid a n biridir. Q a d i m - q a d i m d a n x a lqim iz orasida duradgorlik, 
h u n a r m a n d c h ilik rivojlangan. D u r a d g o r v a h u n a r m a n d la r kundalik 
eh tiy o jg a kerakli b o 'l g a n b a r c h a n a r s a l a r n i yasashgan. O d d iy
q o s h iq d a n b oshlab to g o 'd a k y o ta d ig a n b esh ik k ac h a y o g 'o c h d a n
yasalgan. U larga alohida n ashq, o 'y m a k o r lik l a r bilan zeb berilgan. 
T urli ra n g la r bilan jilo berishgan. Q a d i m d a o ta -b o b o la rim iz d a n
qolgan u rf -o d a tla r h o zir h a m d a v o m etib k e lm oqda. T o 'y la r d a
a l b a t t a k elin g a y o g 'o c h d a n y a s a lg a n s a n d i q o n asi t o m o n d a n
beriladi. U y jihozlari chiroyli y o g 'o c h o 'y m a k o r lik bezaklari bilan 
bezatilgan. Y o g 'o c h bilan ishlash asrla r d a v o m id a rivojlanib borib 
o 'z ig a xos badiiy uslub kelib c h iq q a n .
A r x e o l o g o l i m l a r i m i z n i n g i z l a n i s h l a r i d a n O ' r t a O s i y o d a
g e o rely efli, y a 'n i j u d a b o 'r t i q re ly e fla r b ila n h a r xil n a r s a la r 
y o g 'o c h d a n o 'yib ishlanganligi m a ’lum bo'ldi. Xalq yaratgan asarlar 
o 'z in in g nafosati, m urakkabligi, tabiiyligi bilan kishi aqlini lol 
qoldiradi. Afsuski, y o g 'o c h d a n is h la n g a n ajoyib y o g 'o c h b u y u m la r 
h a r q a n c h a sifatli ishlov berilishiga q a r a m a s d a n asrlar o'tish i bilan 
u la r n a m g a d osh b e r o lm a y deyarli k o 'pc hiligi chirib y o 'q b o'lib 
ketgan.
T e m u r va te m u riy la r dav rid a s a n ’a tn in g b a r c h a turlari qatori 
xalq am a liy s a n ’ati j u d a te z s u r ’a t l a r bilan rivojlandi. Ayniqsa, 
y o g 'o c h s o z lik h a m yuqori c h o 'q q i g a ko 'tarild i. A m ir T e m u r O 'r ta
Osiyo m a d a n iy a ti va s a n ’atini rivojlantirishga katta hissa q o 'sh d i. 
T e m u riy la r im periyasi inqirozga u c h r a g a c h , X V I - X V I I I asrlardagi 
o ' z a r o i c h k i n i z o l a r m a d a n i y a t i m i z s h u q a t o r i x a lq a m a l i y
s a n ’a tin in g rivojlanishiga salbiy t a ’sir ko'rsatdi. X V III asrning oxiri 
X IX a s r b o s h la rid a B u x o ro , X iva, Q o 'q o n x o n liklarida y etu k
ada b iy o t n a m o y a n d a la ri q ato ri xalq am a liy s a n ’ati ustalari h a m
yetishib chiqdi. Bu d av rd a x o n a d o n l a r d a kulolchilik, miskarlik,
151

---

g a n c hkorlik, sirkorlik q ato ri y o g 'o c h o ‘ym akorligi h a m gurkirab 
rivojlandi. O 'z b e k xalq a m a liy bezak s a n 'a ti u stalari q a to rid a
y o g 'o c h o 'y m a k o r ustalar h a m ko'plab ajoyib n a m u n a la r yaratdilar. 
Y o g 'o c h s o zlik d a o t a - b o b o l a r i m i z q a d im d a n h a r xil y o g 'o c h la r d a n
turli m aqsadda foydalanib kelganlar. U stalar y o g 'o c h n i ishlatishdan 
oldin u n in g o 'z ig a xos xususiyatlarini sinch ik lab o 'r g a n g a n la r . 
H a m m a yog'ochlar ular olinadigan daraxt turiga qarab ikki guruhga: 
bargli va nina barglilarga b o'linadi. N in a bargli daraxtlardan olingan 
y o g 'o c h la r qurilishda, d u ra d g o rlik d a va y o g 'o c h o 'y m a k o r lig id a
asosiy x o m ash y o h iso b lan ad i, c h u n k i u n in g o 'z ig a xos afzalliklari 
bor. C h u n o n c h i , ular ta rk ib id a sm olali m o ddalari b o 'lg a n i u c h u n
te z c hirib ketm aydi, n in a bargli daraxtlarga q a r a g a n d a quruqligi 
va yengilligi, unga ishlov berish osonligi, tanasi to 'g 'ri, silliq bo'lgani 
u c h u n un d an silliq ashyolar tayyorlash m um kin. Y og'och materiallari 
t a b iiy guliga, ra n g ig a , to v l a n i s h ig a , h id ig a q a r a b a n i q l a n a d i.
O 'z b e k isto n d a y o g 'o c h s o z la r o 'z ishlari u c h u n eng yaxshi y o n g 'o q , 
q a y r a g 'o c h , c h in o r, tu t, a r c h a , tera k , o 'r ik kabi m ah alliy daraxt- 
larn in g en g a ’lo navlarini ishlatadilar. S h u bilan birga b o sh q a 
jo y d a n keltirilgan s h a m d o d , e m a n , qarag'ay daraxtlari yog'o chlarini 
h a m ishlatadilar. Y o g 'o c h s o z lik d a ishlatiladigan d a r a x tla r asosan 
to g ' teragi (osina), o q q a r a g 'a y , q a r a g 'a y (sosna), t ilo g 'o c h , a r g 'u - 
von (lipa), b aq a te rak , m i rz a te ra k , c h in o r, o 'r ik , a r c h a , n o k , y o n ­
g 'o q , zirk kabilardir.
Y o g 'o c h so z lik d a ish latiladigan asboblar.
Y o g 'oc hsozlikda turli asboblar ishlatilib, ular o 'z ig a xos ishlam i 
bajaradi. Bu asboblar ikki turga b o 'lin a d i, y a 'n i y o g 'o c h n i tekislab 
b ir sh ak lg a k e l tira d ig a n va p a r d o z l a s h u c h u n q o 'l l a n i l a d i g a n
asboblar. Bu asboblarni m ax su s asbob tay y o rla y d ig a n c h ila n g a r 
u sta la r tayyorlaganlar. H ozirgi q o 'lla n a d ig a n asb o b lar m etallsozlik 
k o rx o n a la rid a tay y o rla n ad i. Ayrim u stalar ularni o 'z la ri tayyor- 
laydilar. Iskanalar bir t o m o n g a q arab c h a rx la n ib , o 'z ig a xos o 't k i r
b o 'la d i. Iskana, t e sh a , b o l g 'a va b o s h q a a s b o b la r n in g dastalari 
p ishiq y o g 'o c h la r, y a 'n i q o ra q ayin, q a y r a g 'o c h , z a ra n g , y o n g 'o q
va b o s h q a daraxt y o g 'o c h la r i d a n tayyorlanadi. Isk a n a la r y o g 'o c h
t o ' q m o q b ila n u r ila d i. S h u n i n g u c h u n d a s ta s i y o g ' o c h yoki 
p la stm a s sa d a n yasaladi. Plastm assali da s ta la r yorilishga ch id a m li 
b o 'la d i. B olg'a u ris h d a yorilib k etm aydi.
Y o g 'o c h bilan ishlash m a k t a b g a c h a ta rb iy a m u a s s a s a la rid a
kichik g u r u h d a n b o sh la b olib boriladi. Dastlabki m a s h g 'u l o t la r d a
b o la la rn i d u ra dgorlik, h u n a r m a n d l i k kasblari b ila n , y o g 'o c h d a n
152

---

q a n d a y foydalanish kerakligi, y o g 'o c h n in g hayotim izdagi tu tg a n
o 'r n i haqidagi m a 'l u m o tl a r bilan tanishtirib boriladi. O 'r ta g u ru h g a 
kelib yog'ochsozlikda, duradgorlikda q o 'llan ad ig a n asboblar, jih o z - 
lar, duradgorlik kasbining m u rak k a b to m o n la ri y an a d a kengay- 
tirilgan holda tushuntirib o'tiladi. Katta, m aktabga tayvorlov g u ru h - 
larida esa y o g ‘o ch so z lik d a eng k o 'p q o 'lla n a d ig a n tesha, iskana, 
arra, ra n d a kabi asboblar bilan m u k a m m a l tanishtirilib, u lard a n
foydalanish yo'llari, q o 'lla sh , ishlatishlar keng o'rgatiladi. O ddiy 
x o d a c h a n i arralash, kesish, ra n d a d a tekislash, b o l g 'a c h a la r bilan 
mix qoqish kabi ho latlar h aqida m a 'l u m o t beriladi. D u ra d g o rlik
kasbining m uhim ligi, unin g h a y o tim iz d a , t u r m u s h i m i z d a tu tg an
o 'r n i h a q id a bolalarga t u s h u n c h a berilib, shu kasbga n isb attan
ularda qiziqish, m e h r uyg'o tiladi.
Duradgorlik kasblari b o 'lm a g a n d a y o g 'o c h d a n yasalgan chiroyli 
b u y u m la rim iz tu r m u s h i m i z n i bezam asligi, 
mebelsozlik sanoati 
rivojlanmasligi haqida bolalarga m a 'l u m o t beriladi. Bundan tashqari 
duradgorlik, y o g 'o c h s o z lik n in g eng asosiy m ateriali hisoblanishini 
tu sh u n tirish bilan birga d a raxtlarni asrab -av a y lash im iz kerakligi, 
ekologik tarbiya ishlari h a m olib boriladi.