М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

sistemaning erkinlik darajasidan
foydalanam iz.
S is t e m a n in g e r k i n l i k darajasi s o n i d e g a n d a s is te m a n in g
t e r m o d i n a m i k m u v o z a n a t h o l a ti n i b e lg i l a y d i g a n m u s ta q il 
o ‘zgaruvchilar ( k o m p o n e n t l a r n i n g h a r o r a t , b o s im , konsentratsi- 
yasi) tu sh u n ila d i. B u o ‘zgaruvchilarning q iy m a tin i sistem adagi 
fazalar so nini o ‘z g a r t ir m a y turib, m a ’lum c h e g a ra la rd a ixtiyoriy 
ravishda o ‘zg a rtirish m u m k in .
Sistem aning erkinlik darajasi soni asosida sistemadagi erkinlik 
darajasi qiy m ati n o lg a te n g b o ‘lsa, b u n d a y sistem a io n varia nth 
(yoki invariantli), e rk in lik darajasi qiy m ati birga teng bo'lsa, 
m o n o v a ria n tli, ikkiga te n g b o ‘lsa, bir v ariantli deb ataladi.
1876- yilda T i b b s fa zalar qoidasini b ay o n etdi. Tibbsning 
f a z a l a r q o i d a s i h a m g o m o g e n , g e t e r o g c n s i s t e m a l a r d a g i
sistem aning m u v o z a n a t holatini o ‘z ichiga oladi.
F aza la r q o id a si qu y id ag ich a t a ’riflanadi: “ T e r m o d in a m ik
m u v o z a n a t siste m asi erkinlik darajasi soni / g a tashqi om illardan 
faqat bosim va h a r o r a t t a ’sir etadi, siste m a n in g k o m p o n e n tla r
soni plus ( q o ‘sh u v ) ik kidan fazalar soni ayirm asiga te n g ” y a ’ni:

---

holat diagrammasi tud i fazalaming tashqi sharoitlarga bogMiq holda 
mavjud boMishini k o ‘rsatuvchi yaqqol tasvirdir.
Suvning holat diagrammasi — b ir k o m p o n e n tli sistemadir. 
Bunday sistemada bir vaqtning o ‘zida u ch ta faza suyuqlik, muz, bug‘ 
daiTijasi soni nolga teng, ya’ni fazalardnn biroitasini ham yo‘qotmaslik 
uchun bosimni h am , haroratni ham o ‘zgaitirib boMmaydi. Odatdagi 
muz, suv va suv bugM bir vaqtning o ‘zida faqat 4,58 mm.sm deb va
0,0075°C haroratda mavjud boMishi m um kin.
U c h ta fazaning mavjud boMish n u qtasi n u q ta deb ataladi va 
kritik k o n sta n ta la r bilan xarakterlanadi.
3- ra s m d a g i eg ri c h iz iq la r h a r o r a t va b o s i m n in g o ‘z a ro
bogMiqligini k o ‘rsatadi, bunda ikkita faza m av ju d boMadi. Ikki faza 
s iste m a la ri y a g o n a erk in lik d a r a j a s ig a e g a . S h u n i n g u c h u n
o 'z g a ru v c h a n p a r a m c trla r d a n faqat b itta si ixtiyoriy o ‘zgarishi 
m u m k in , boshqasi birinchisiga bogMiq h o ld a o ‘zgaradi. M asalan, 
suyuq suv va bug* turli xil h a r o ra tla rd a m u v o z a n a td a boMishi 
m u m k i n (A A egri c h iz iq ). Bu h a r o r a t l a r d a n h a r biri b u g ‘ 
bosim ining faqat bitta qayd etilgan q iy m a tig a m o s keladi. A gar 
qayd etilgan (fiksirlangan) h a r o ra td a b o s im o ‘zgartirilsa suv faqat
o)
Uarorai,
*C
3- rasm.
S u v n in g h o l a t d ia g ra n im a .s i

---

suyuq h o la td a b a r q a r o r b o'lgan soha yoki bu g ‘ mavjud b o ‘ladigan 
soha hosil boMishi m u m k in .
B ir fa zali s i s t e m a n i n g ic h id a b o s im h a m , h a r o r a t h a m
ixtiyoriy o 'z g a r i s h i m u m k in . Biz k o ‘rib o ‘ta y o tg an h o latd a bu 
bilan ikkita p a r a m e t r h a r o ra t va bosim orqali o lingan suvning 
hajm i k o 'rsa tila d i.
ERITMALAR 
11. 3 . M o d d alarn m g suvda cruvdianligi. 
E ritm a la r k o n sen tratsiy alarin i ifodu ctish usullari
Suv j u d a k o ‘p m od d alarn i eritish xususiyatiga ega. G a z la r 
suvda yaxshi e riy d i. B u n i ayniqsa suv b ila n gazlar (m asa la n
reaksiyaga kirishganda yaqqol ko‘rish m u m k in , odatda, gazlarning 
erishi yuqori e m a s . H a ro ra t ko‘tarilishi bilan gazlarning suvda 
eruvchanligi k a m a y a d i. Quyida kislorodning suvda emvchanligi 
haqidagi (a tm o s f e r a bosim ida) m a ’Ium otlar keltirilgan. Kislo­
rodning xossalari m a k ta b kimyo kursidan m a ’lum).
Suv h a ro ra ti, "C
0
10
20
30
O j k o n se n tra tsiy a si, mg/1
14,62
11,33
9,17
7,63
A n o rg a n ik m o d d a l a r d a n k o ‘pgina tu z la r, kislota va asoslar 
suvda yaxshi e riy d i. O rg a n ik m o d d a la r d a n asosiy q ism ini q u tb - 
langan g u r u h l a r hosil qiluvchi m o le k u la la rg in a suvda yaxshi 
eriydi (k o ‘p g i n a s p i r t l a r , a m m ia k , o rg a n ik kislotalar, s h a k a r va 
h okaz o).
M o d d a n in g suvda eruvchanligi.
E ritm a la r k o n se n tra tsiy a la rin i ifodalanis!] usullari
H a m m a m o d d a l a r h a m suvda yoki b o s h q a erituvchilarda bir 
xil erim aydi. H a r b i r m o d d a u c h u n o ‘z g a rm a s h a r o ra td a erish 
chegarasi boMadi.

---

M o d d a 100 g suvda ayni h a ro ratd a e n g k o ‘p erishi m u m kin 
boMgan g ra m m la r m iqdori