М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

4H^ A
-> C H 4 + 4A +
2 H p
b u n d a: 
— ta rk ib id a vod o ro d i boMgan o rg a n ik m o d d a yoki 
(a g ar A — y o ‘q o tilsa ) to z a vodo ro d n in g o ‘zi.
M asalan , a g a r H jA etil sp írt deb qabul q ilin sa — qaytarilish 
ja ra y o n i quyidagi k o ‘rin ish d a yoziladi:
C O ^ + 2 C H j C H ,0 N
2
C H
3
C O O H +
6
N ,
A gar H jA o ‘rn id a v o d o ro d boMsa, quyidagi ja ra y o n so dir 
boMadi;
C 0 - + 4 H ,
C H ,+ 2 H ,0
2
 
2
 
4
 
2
M etan hosil boM adigan reaksiyalar bir n cch a bosqichdan iborat 
boMib, A T F va v ita m in
(b u m odda fe rm en t tark ib id a bor) 
ishtirokida so d ir boMadi; vodo ro d n in g ko‘ch ish id a asosiy rolni vi­
ta m in B,j b a ja ra d i, d eb qabul qilingan.
M e ta n hosil boM ishida asosiy yoMdan ta s h q a ri, y an a boshqa 
q a y ta rilish ja ra y o n la ri h a m so d ir boMishi m u m k in , m asala n , 
u g lero d (II) oksid ish tiro k id a h am m etan hosil boMa oladi:
C O +
C H ^ + H jO (vodorod ishtiro kid a)
yoki
4 C O + 2 H jO - > 3 C O j+ CH_, (v o d o ro d ish tiro k id a).
S h u n in g d e k , sirk a va b en z o y kislotalar ish tiro k id a h am hosil 
boMadi.
Sirka k islotaning p arch alan ish jarayoni (agar dastlabki m odda 
va oxirgi m ahsulotni yozish bilan chegaralansak), quyidagi reaksiya 
tcnglam asiga m uv o fiq so d ir boMadi:
CH jCO O H ^ CH^+ CO3
B iro q t o ‘g ‘r id a n - t o ‘g ‘ri d e k a rb o n la n ís h , y a ’ni C O j ning 
ajralib chiqishi sh u b h a li ja ra y o n hisoblanadi; C O
2
va atseta t h am
u m u m iy oraliq m a h su lo t orq ali m etanga aylanadi.

---

M etan hosil boMish ja ra y o n in i ikki b o sq ic h b ilan am alga 
oshiriladi. Biri 30—35*C d a so d ir boMadi. BijgM shning birinchi 
rejim ini 
mezofil rejim,
ikkinchisini 
termofd rejim
d e b yuritiladi. 
Y uqorida ko 'rdikki, bijgMsh jaray o n id a y o n u v c h a n gaz m etan hosil 
boM adi; o d a td a , u n i y o n d irib , o ‘ta issiq b u g ‘ hosil q ilish d a 
foydalaniladi. Issiq b u g ‘d a n q u rilm alard a g i n a rsa la rn i bijgMshi 
u c h u n kerakli h a ro ra tg a q a d a r isitishda fo y d a la n ila d i.
G a z chiqishi tu g ag an id an keyin c h o ‘k m a d a n b a d b o 'y hid 
kelm aydi: u en d i ch irim ay d i, qishloq xo‘ja lig id a un i o'gMt sifatida 
ishlatish m u m k in . BijgMgan c h o ‘km a o 'z id a n su v n i osonlik bilan 
berm aydi. S hu tufayli c h o ‘k m alarni ta b iiy s h a ro itd a q u ritilad i — 
bu ish u z o q d av o m etad ig a n ja ra y o n boM ganligi u c h u n vakuum
y o rd a m id a b a lc h iq n i q uritish yoki m a rk a z d a n q o ch u v c h i kuch 
ishlatish m aqsadga m uvofiqdir.
K etgan sa rf-x a ra ja tla rn i h iso b lash d a bijgM tuvchi q u rilm a, 
u n in g h ajm in i a n iq ia sh , bijgM tishdan c h iq a d ig a n gaz u n u m i, 
c h o ‘k m a la rn i isitis h u c h u n k e ra k li is s iq lik m iq d o ri u c h u n
ketadigan mablagM ar n az ard a tutiladi.
Savol va topshiriqlar:
1. Suvni kimyoviy usulda tozalash uchun nimalarga ko ‘proq ahamiyat 
berish kerak?
2. Qaysi turdagi suvni faqat biologik jarayonda tozalanadi?

---

X I I bob.
S U V N I Z A R A R S IZ L A N T IR IS H
V o d o p ro v o d va k analizatsiya q u rilm alarin i to zalash d a ichki 
o rganlarda u c h ray d ig an kasallik tarq atu v ch i infeksiyalarning suvga 
tarqalishiga y o ‘l q o ‘ym aslik kerak. O qova suvlardagi bakteriyalarni 
b a ta m o m y o ‘q q ilib , suv to z a la s h s a m a r a d o r lig i, o d a t d a ,
90—95% ni tashkil etadi. Suv tozalash stansiyalarida koagulatsiyani 
am alga o sh iris h , suvni tin itish va filtrlash, o d a td a , tabiiy suvdagi 
m ikroflora va m ikrofaunalarni yo‘q qilishning asosiy qism ini tashkil 
etadi, lekin su v n i san itariy a va epidem iologiya jih a td a n b a ta m o m
zararsiz ho latg a keltirish birm u n ch a qiyinchiliklarni bajarishni talab 
qiladi.
S u v n i z a ra r s iz la n tir is h d e g a n ib o ra n in g m a ’nosi suvdagi 
b a rc h a p a to g e n m ik ro o rg an iz m lam i y o ‘q q ilishd an Iborat. Suvni 
b a ta m o m z a ra rsiz la n tirish ishi b ir q a n c h a usullar bilan am alga 
osh irila o la d i, m a s a la n , suvni issiqlik t a ’sirida qayta ishlash , 
ultrato v u sh toM qinlar ta ’siridan fo ydalan ish, u ltrab in afsh a yoki 
ionlashgan n u r, k u ch li oksidlovchilarni t a ’sir ettirish va h o k azo
y o ‘llar b ila n a m a lg a oshiriladi. H a r q a n d a y usul q o ‘llanilm asin , 
b u larn in g t a ’s irid a n sito p lazm an in g oqsillari iviq h olatga o ‘ta d i, 
bu n in g n a tija sid a b ak teriai h ujayralar h alo k boMadi yoki h u jay ra - 
larning c h e g a ra q ism laridagi s tru k tu ra la r holati o ‘zgaradi yoki 
za ra rsiz la n tiru v c h i m o d d a hujayradagi m o d d a la r bilan kim yoviy 
reaksiyaga k irish ib ketadi. B akteriai m o d d a la r (bakteriai ag en tlar) 
k o m b in a ts iy a la n g a n t a ’s ir k o ‘rsa tish l h a m m u m k in , b u n d a
h u jay ran in g z a ra rsiz la n lsh m exanizm i b ir nech a tu rd a n am o y o n
boMadi.
O q sillam in g ivishi sistem ani issiqlik yordam ida qayta ishlashda 
va sito p la z m a k o llo id larin i kaogulatsiyaga keltiruvchi elek tro litlar 
t a ’sirida s o d ir boMadi. O qsillar, xususan, fe rm e n tla r stru k tu rasi 
kum ush va m is tu z la ri t a ’siridan za rarla n ad i, ch unk i b u b irik ­
m aiar ju d a k ic h ik konsentratsiyalarda boMganida h am m ikroblarni 
oMdirlsh (o lig o d in a m ik t a ’sir etish) xususiyatiga cga.

---

H u ja y ra sirtig a m ax su s s i r t - f a o l m o d d a la r , b a ’zí a n t i ­
b io tik iar, fen ol va sp irtlar t a ’sir e tib (m asa la n , S P A V lar) h u jay ra 
sirtiga yig‘ilib hujayra qobig‘ining va sitoplazm atik m em bran alarning
o ‘tk a z u v c h a n lik q o b iliy a tla rin i o ‘z g a rtirib y u b o r a d i, b u n in g
natijasida hujayra bilan tashqi m u h it orasidagi m u v o z a n a t buziladi 
va h u jay ra halok b o la d i. U ltra to v u sh h am h u ja y ra h a m d a m e m ­
b ra n a devorlariga m exanik ta sir etib, ulam i yem irilishga olib keladi.
S ito p la z m a la rd a m o le k u la r s tru k tu ra n in g y e m irilish i io n - 
lash tiru v ch i n u r t a ’sirida h a m s o d ir boMadi, c h u n k i bu n u rla r 
ato m va m olekulalarda io n lan ish hodisasini vujudga keltiradi.
K u c h li oksidlanuvchi m o d d a la rn in g m ik ro b la rn i oM dirishi 
ayni oksidlovchilar bilan sito p la z m a h ujayralari k o m p o n e n tla ri 
o ra sid a kim yoviy reaksiyalar s o d ir boMishi b ila n iz o h la n a d i.
Ic h im lik va oqova su v larn i za rarsiz h o latg a k e ltirish u c h u n
k o ‘p in c h a suv kuchli oksid lo v ch i m o d d a la r b ilan q a y ta ishlanadi. 
O ksidlovchi sifatida xlor va u n in g b irik m alari (x lo rli o h a k , x lor 
dioksid), shuningdek, ozon O^ d a n foydalaniladi. Y er osti suvlarini 
z a ra rsiz la n tiris h u c h u n b a k te r iy a la rn i o M d iru v ch i n u rla r d a n
foydalaniladi.
S uv to z a la s h s ta n s iy a la r id a o q o v a s u v la rn i b a k te r iy a la r
toifasid ag i axlatlard an to z a la b , b a ta m o m z a ra rsiz la n tiris h n in g
sam arad o rlig i 99,5—99, 99% g a q a d a r k o 'ta rila d i. T o z a la n ib suv 
havzalariga tushiriladigan oqova suvlarining biologik tozalanish koli- 
indeksi 1000 d an yuqori boM m asligi kerak. M aish iy v o d o p ro v o d
su vlarining zararsizlanish d arajasi ju d a yuqori: u la rd a k o li-in d ek s
3 d an o rtiq boMmaydi.
B iroq kuchli oksidlovchilar g elm in tla r tu x u m la rig a oMdiruvchi 
ta ’sir ko‘rsatm aydi. O qova su v larn i biologik to z a la sh ja ra y o n in in g
dastlab k i b osqichidayoq su v n i sap ro fil va p a to g e n m ik ro flo ra d a n
h a m d a g elm in t tu x u m la rid an q ism an tozalash g a e rish ila d i. Suvni 
birinchi tinitishda bakteriyalar va gelm int tuxum lari konsentratsiyasi 
( c h o 'k a y o tg a n m u allaq z a rra c h a la r g a y u tilis h i tu fa y li) 50%
kam ayadi. O rtiqcha faol b a lc h iq d a gelm int tu x u m la r4 0 % ni tashkil 
qiladi. G a rc h i dastlabki tin d im v ch llard ag i c h o ‘k m a la r va o rtiq ch a 
faol b a lc h iq d a g i c h o ‘k m a la r h a jm i u m u m iy to z a la n g a n suv 
h a jm in in g 1 — 1,5 foizini ta s h k il etsa h a m , s a n i t a r h o la tid a n

---

q arag an d a b u ch o ‘km alar oqova suvdagidan ko‘ra ortiqroq xavotiriik 
tu g ‘diradi. O qova suvlam i zararsiz holatga keltirish va oqova suvdagi 
c h o 'k m a la rn i, g elm in tla rn i b a ta m o m y o ‘q qilish u c h u n u larn i 
term o fil (50—55°C) anaerob sharoitda bijg‘itiladi. M ezofil sharoitda
30— 3 3 “C d a g e lm in tla r tu x u m la rin in g yarm iga yaqin qism i o 'lib , 
ta m o m b o ‘ladi. Suv tozalash stansiyalarida suvni m etan lash u c h u n
a sb o b -u sk u n a b o ‘lm asa, gaz gorelkasi yordam ida hosil qilinadigan 
in fra q iz il n u r b ilan y o h u d k am p o stirlash yo‘li bilan za rarsiz la n - 
tiríla d i. Y u q o rid a aytib o 'tilg a n usullar y ordam ida oqo va suvda oz 
m iq d o rd a c h o ‘k a m a la r b o ‘lg andagina foydalanib suvni to zalash
m u m k in .
X n . 1. X lorlash
X lor suvga kiritilganida gidrolizga uchrab, gipoxlorit va vodorod 
x lo rid (k islo ta) hosil boMadi:
Cl^ +
H p
H O C l + C H C I
G ip o x lo rit kislota ionlarga dissotsilanadi:
H O C l 
H ^ + O C l"
b u n d a hosil b o ‘lgan Cl^ m o lek u lalari bilan, H C r va O C l" ion lari 
orasidagi m uvozanat holati m u h it pH iga bogMiq. D issotsilanm agan 
g ip o x lo rit k islo ta b ak teriy alarn i oMdirish xususiyatiga ega, sh ung a 
k o ‘ra suvni zararsizlantirish ja ra y o n i (pH = 4-5-7) kislotali m u hitda
sa m a ra liro q d a ra ja d a so d ir 
boMadi, c h u n k i p H = 4-^7 
boMgan suv m uhitida gipoxlo­
rit k is lo ta H C O , a s o s a n , 
m olekulalar h o la tid a m avjud 
boMadi.
Suvning za rarsiz ja ra y o ­
n id a x lo r su v d ag i o rg a n ik
q o ‘s h im c h a la r n i o k sid ia sh
u c h u n s a r fla n a d i, sh u s a - 
25'-rfl.TW. A n tin o m y tu zlari y o rd a m id a
,
su v n in g xlor yutishi 
t)abU s a m a r a li b a k t e n t s i d

---

jaray o n davom etishini ta ’m inlash m aqsadida suvda qolgan xlo rn in g 
kon sen tratsiy asi m a ’Ium d a ra ja d a n o rtiq ro q saqlan ib tu ra d i. 2 9 - 
ra sm d a suvga solingan xlor d o z a si b ila n suvda o rtib q o lg a n faol 
xlorning konsentratsiyasi o rasidagi bogManish d iag ra m m a sh ak lid a 
keltirilgan. B u diagram m adagi O A chizigM xlorning t o ‘liq yu tilish
k o n sen tratsiy asin i ko‘rsatadi. S u v d a x lo r t a ’sirida o k s id la n a d ig a n
m o d d a la r q a n c h a lik ko‘p b o ‘lsa, x lo r suvga s h u n c h a lik k o ‘p 
yutiladi. S h u sababli oqova su v iarn i z a ra rsiz la n tirish u c h u n k a tta
d o z a la r kerak boMadi. M asa la n , y e r o sti m a n b a la rid a n c h iq q a n
suviarni zararsizlantirish u c h u n x lo rn in g dozasi (C H v a P I I -
31-74 g a m uvofiq) 0,7— 1 m g/1 ni tash k il etad i; o q o v a suv toMiq 
biologik to z a la n g a n d a n keyin, C H v a P 11-32—74 ga m u v o fiq
ta la b qilin ad ig an xlor dozasi 3 m l/g g a fa q at m exan ik to z a la s h d a n
o ‘tgan oqova suv uch un xlor dozasi 10 m g /l ga tengdir. T o za lo v ch i 
q u r i l m a l a r d a n f o y d a la n i s h d a z a r u r b o M g an x l o r d o z a s i
e k sp e rim e n ta l sinashlar o rq a li a n iq la n a d i, b u n in g u c h u n 3 2 - 
rasm da k eltirilg an xlorning y u tilish d iag ra m m a sig a o 'x s h a s h d ia ­
g ra m m a tuziladi. Abssissalar o ‘qiga sistem aga berilgan x lo r d o za si, 
ordinatalar o ‘qiga suvda qolgan xlor m iqdori q o ‘yiladi. S uvda qolgan 
xlorn in g konsentratsiyasini oM chash o rq a li u n in g kcrak ii d o za si 
topiladi. Ichim lik suvlami x loriashda qolgan erkin xlorning konsen­
tratsiyasi 0,3 mg/1 d an kam v a 0 ,5 m g /l d a n o rtiq boM m asligi 
kerak. O qova suvda qolgan x lo rn in g m iq d o ri 1,5 m g /l d a n (30 
d a q iq a k o n ta k td a n keyin) k am boM m asligi kerak.
T a rk ib id a am m iak yoki a m m o n iy tu zlari boMgan su v ia rn i 
xlorlash u c h u n k atta m iq d o rd a x lo r z a ru r, c h u n k i x lo r su vd agi 
m o d d a la r b ila n quyidagi re ak siy alarg a kirishadi, b u re a k siy a la r 
natijasida x loram inlarni hosil qiladi:
N H ,+ H O C I- > N H j C l + H jO
N H j C l + H O C l - > N H C l j + H j O
N H C l^ + H O C l -> N C l j + H j O
Bu ja ra y o n g a 32- ra sm n in g l grafigi m uvofiq kelad i. S uvga 
kiritila y o tg a n x lor dozasi k a tta la sh g a n sari (suvda x lo ra m in la r

---

ta rk ib ig a kirgan x lo r m iq d o ri ortgan sari) suvda q o lg an x lom ing 
k o n sen tratsiy asi a s ta -s e k in o rtib boradi. X lo ra m in la rn in g m ik- 
ro b o sid la r t a ’siri x lo m lk ig a q araganda z a if boH adi, sh u sababli 
su v n i za rarsiz h o la tg a k e ltirish u chun suvda q o lg a n xlo rn in g 
konsentratsiyasi 0,8— 1,2 m g /l boMishi kerak. A gar suvdagi barch a 
a m m o n iy b irik m a la r x lo ra m in la rg a oM ganidan keyin h am xlor 
y u b o rish davom e ttirilsa , u h o ld a erkin g ip o x lo rit kislota x lo ra­
m in la rn in g o k sid lan ish i u c h u n sarflanadi:
NHjCI+NHCIj-î-HOCl-^ N2O+4HCI
N H C l ^ + H j O ^ N H ( 0 H ) C 1 + H C I
N H ( O H ) C l + 2 H O C l - > H N O
3
+
3
N C I 
X lo ra m in la rn in g o k s id la n ish reaksiyalari b o sh lan ish i bilan
suvga berilgan xlor dozasi ortg an id a suvda qolib, kim yoviy birikm aga 
ay lan g a n (y a’ni bogM angan) xlorning m iqdori k am a y a boradi (bu 
h o la t 32- rasm dagi d ia g ra m m a n in g II qism ida o ‘z aksini topgan). 
X lo ra m in larn in g o k sid lan ish reaksiyalari tu g ag an id an kcyin suvda 
q o la d ig a n crkin x lo r m iq d o ri suvga k iritilayolg an x lo r dozasiga 
p ro p o rsio n a l ravishda o rta b o ra d i (d iag ram m an in g III qism iga 
q aran g ). S huning u c h u n a m m o n iy tuzlariga ega boMgan suvga xlor 
b e rilg a n d a x lo rn in g k crak li dozasi d iagram m adagi B n u q tad an
b o sh lab to ‘g ‘ri ch iziq b o ‘y la b ko'p ay a borad i. Bu B n u q ta