Маҳбуба Хамидова

ИЛИМИЙ ДӨРЕТИЎШИЛИКТЕ ТИЛДИҢ ОРНЫ

«Сөз бенен пикир тартыслары өткериледи, системалар дүзиледи», деп жазған еди уллы Гёте. Ҳақыйқатында да, сөз байлығынан, әпиўайы аўызеки, сондай-ақ, арнаўлы илимий тилден мазмунлы, жемисли пайдаланыўды билмеген адам илимий пикир тартысларын ҳәм додалаўларды жүргизе алмайды.

Илимий дөретиўшилик, илимий жаңалықтың нәтийжелери илимий мақала, есабат, диссертация, монография ҳәм басқада түрлерде тил, сөз бенен рәсмийлестириледи. Илимий билиў ҳәм дөретиўшиликте инсан тилиниң активлиги машқаласы тил ҳәм ой-пикир философиялық машқаласы менен үйлеседи: олардың өз-ара байланысы тығыз, ажыралмас сыпатқа ийе. Себеби, аң-сана мәнәўияттың жоқары көриниси, адамның ишки, субъектив дүньясы инсанның қурамалы дүзилиске ий болған мийиниң функциясы сыпатында пайда болыўы мүмкин, ал инсанның мийи мийнет ҳәм сөйлеў тәсиринде қәлиплеседи.
Аң-сана ҳәм тил бир, беккем байлынысқан бирақ бул ишки, қарама-қарсылықларға тола бирлик аң-сана барлық нәрсени, шынлықты сәўлелендиреди, ал тил болса оны көрсетеди ҳәм пикирди билдиреди. Сөзде инсанның пикирлери, образлары ҳәм түсиниклери, сезимлери, эмоциялары ҳәм кеширмелери материаллық формаға (аўызеки сөз — ҳаўазға, жазба сөз-жазба формаға ийе болады) ҳәм усы тийкар адамның ишки дүньясынан сыртқы дүньяға өтеди, басқа адамлардың мүлкине айланады. Инсанның тили адамлардың бир-бирине тәсир көрсетиў, олардың бир-бири менен байланыс жасаў ҳәм бир бирин түсиниў қуралы. Тил аң-сананы ҳәм оның билиў, дөретиўшилик функцияларын қәлиплестиреди. Инсанның ақылға муўапық сөзи, тили бир әўлад ўәкиллери арасында да, өтмиш ҳәм келешек әўладлар арасында да байланыс функциясын атқарады. Тил жәрдеминде китаплар, жылнамалар, манускриптлерде сәўлелендирилген өтмиштеги ўақыялар, ҳәдийслер ҳаққында тарийхый дәреклер, мағлыўматлар бүгинги күнге кирип келмекте. Билим, илимий дөретиўшилик дурданалары, тил ҳәм китап арқалы әўладтан-әўладқа өтип, илимий дөретиўшилик процессиниң мийраслығын ҳәм үзликсизлигин тәмийинлеп киятыр.
Инсан ой-пикириниң ең жоқары жетискенликлери сөзлерде өзиниң анық көринисин табады. Тил инсан пикирин билдириўдиң универсал қуралы есапланады. Тил инсан менен бирге жүзеге келеди ҳәм оның турмысында айырықша әҳмийетли орын тутады. Тил жәрдеминде инсан басқа адамлар менен байланыс жасап ҳәм мәлимлеме алмасып қалмастан, ал илимий ҳәм философиялық абстракциялар, түсиниклер, бақлаўлар да жаратады. Тил жәрдеминде инсанның аңы-санасында қубылыслар ҳәм предметлердиң идеал образлары менен моделлери жаратылады.
Солай етип, аң-сана ҳәм тил бир, себеби олар келип шығыўы ҳәм тарийхый раўажланыў процессинде бир-бири менен тығыз байланысқан. Тил пикирдиң материаллық формасы, мәниси бойынша аң-сана да, тил де жәмийетлик қәсийетке ийе. Әййемги, ата-бабаларымыз бир-бирине қандай да бир нәрсени айтыў, өз пикир ҳәм билими менен ортақласаўға талап сезген дәўирлерде тилге итият туўылған. Ой-пикир ҳәм тил бир-биринен айырым түрде, өз алдына болмайды. Тил ой-пикирди объективлестиреди, оны басқа адамларға түсиникли етеди, адамлар өзин қоршаған орталық ҳаққында тил арқалы түсиник пайда етеди.
Инсан өз өмириниң дәслепки дәўиринде ақ дүньяны түсинип, сезине баслайды. Ол өзин қоршаған әлемди белсене, дөретиўшилик пенен өзгертеди ҳәм оған байланыслы мүнәсибетин тил жәрдеминде билдиреди.
Өзиниң раўажланыў процессинде тил турақлы жетилисип барады. Оның сөйлеў қураллары системасыда байып барады, инсанға эмоционаллық — психологиялық тәсир көрсетеди ҳәм оның қурамалы болып баратырған сезимлери менен кеширмелерин билдиреди.
Тил инсанның руўхый турмысының қубылысы сыпатында адамның санасын, ой-пикир дәрежесин, реал дүньяның мазмунын терең түсиниўи дәрежесин ушын қәлиплестиреди. Ҳәзирги заман структуралық лингвистикасы француз мектебиниң ири ўәкиллериниң бири Гюстав Гийом тилдиң жоқарыда атап атап өтилген қәсийети ҳаққында былай деген еди: «Түсинбеўшиликлер келип шықпаўы ушын тил структуралары бизге инсанияттың тарийхый раўажланыўының белгили бир жеринде ҳәм белгили бир дәўиринде адамлардың пиикрлеў имканиятларын емес, ал ҳәр бир адам жеке алғанда қандай дәрежеде раўажланған болмасын адамлардың ой-пикири пәске түсиўи лазым болмаған имканиятлар дәрежесин көрсететуғынын атап өтиў керек. Тил структуралары усы тарийхый дәўирде адамлардың айырым топары ушын улыўма болған мәнәўий цивилизация дәрежесин, яғный усы топардағы minima шәртлерин көрсетеди». Ой-пикир ҳәм дәретиўшиликтиң ең жоқары дәрежесин, мәнәўий цивилизация дәрежесин белгилеп, тил билиўде ҳәм билиў нәтийжелерин адамлар цивилизациясының усы тарийхый дүнья көзқарасынан түсинип жетиў, талқылаў процессинде жәмлестириўши, интегративлик роль атқарады. Гюстав Гийомның өзи тилге пикир ағымын тәртиплестириў усылы деп қарайды. «Бул ҳаққында оған мағлыўмат беретуғын тил болмағанда, пикирлеўши, өзинде өз пикирин дүзиўши инсан (егер, ол пикирин дүзбегенде, пикир болмас еди) усы пикирди дүзиўдиң қайсы басқышында турғанын билмеген болар еди. Әсирлер, дәўирлер, мәўритлерден өтип тил инсанға, өз пикирин дүзиўшиге жуўмақланған дүзилис көринисин береди». Пикир сөз арқалы билдирилип, жәмийетте ислеп шығылған мәнислерде қәлиплестириледи, дүзиледи ҳәм басқа адамлардың санасына түсиникли түрде жеткериледи. Пикир тил жәрдеминде объективлеседи, субъекттен ажыралады. Себеби, тилде пүткил инсаният өзиниң тарийхый раўажланыўында қоршаған дүньяны дәретиўшилик билиўи процессинде топлаған билими өз көринисин табады. Ҳәзирги заман структуралық лингвистика мектебине тийкар салыўшы, швейцариялы лингвист Фердинанд де Соссюр тилге нәрселердиң тәбийғый жағдайына тийкарланбаған айырықша жәмийетлик қубылыс деп қарайды. Тил — бул белгили семиотик система болып табылады. Адамлар бир-бирин тек тил арқалы түсинеди. Тил белгили система сыпатында ҳәрекетшең, шәртли, ол ҳәмме жерде болады, ол дөретиўшиликке ҳәм ҳәтте французша әжайып гөззаллыққа ийе.
Постструктуралист Мишель Фуко өзиниң «Дискурсив әмелиятлар философиясы» шығармасында сөзлер (тил) ҳәм нәрселер философиялық, эпистемологиялық көзқарастан инерт болып, белгили бир қағыйдалар (Формал логикалық ҳәм саламат пикир) тийкарында әмелге асырылатуғын философиялық дискурс, субъекттиң әмелият ҳәм билиўде сәзлер және нәрселерден сапалы түрде, дәретиўшилик пайдаланыўы оларға жан бағышлайды, деп көрсетеди. Дискурс тил ҳәм шынлықты жақынластырады, бирақ сөзлер ҳәм нәрселерди қурам бөлеклерине ажыратады, сөзлердиң мәнисин ийкемли ҳәм турақсыз етип қояды. М.Фуконың концепциясына муўапық, тил ҳәр түрли дәўирлер мәдениятында пүткиллей ҳәрқыйлы орын тутады. Ояныў дәўиринде тил басқа көплеген нәрселер арасындағы нәрсе деп, классик рационализми дәўиринде пикирдиң ашық-айдын көриниси, деп тән алынған. Ал ҳәзирги заман постмодернистлик жәмийетинде тил бийғәрез күш есапланады.
Америкалы тил изертлеўши алым Ноэм Хомский тил тийкарлары менен күнделикли турмыста тилден пайдаланыў арасында қатаң шегара өткереди. Лингвистлик уқыплыққа ийе болған адамның дөретиўшилик белсендилиги тилдиң грамматикалық қағыйдалары тийкарында билим ҳәм мәниске толық болған көплеген гәплер дүзиўде көринеди. Н.Хомский «Универсал грамматикалық өзек» (негиз) концепциясын — барлық тиллер ушын улыўма қағыйдалардың бир вариантлы топламын ислеп шықты. Белгили бир тил (рус, инглис, қытай тиллери) болса усы универсал өзек, өлшемлери анаў ямаса мынаў топламының әмелий көриниси болады.
Америкалы алым М.Минский тәрепинен ислеп шығылған тилди ҳәм инсанның билиўинде тилдиң орнын анализден өткериўге байланыслы «Фреймше» қатнас, эпистемология және илимий билиў ҳәм дөретиўшилик методологиясында белгили дәрежеде қызығыўшылық оятады. Алым «Фрейм» атамасын қандай да бир объектти ямаса қубылысты белгили тәризде сыпатлаў ушын киргизген. Билиўге Фреймше қатнаста инсанның ой-пикиринде мәлимлемени аңлап жетиў, сақлаў, тилди байланыс қуралы сыпатында, жетилистириў процесси жүз бериўи ушын тийкар жарататуғын негизги, структуралық элементлерди ажыратыў талап етиледи. Мине усы элементлер фреймлер болып табылады. «Инсан өзи ушын жаңа жағдайды билиў ямаса әпиўайы нәрселерге жаңаша қараў ушын өз ядынан биз фрейм деп атайтуғын мағлыўматлардың айырым дүзилисин (образын) сондай мөлшер менен таңлап алады, буннан ол усы фреймде өз алдына, айырым деталларды өзгертиў жолы менен қубылыслар ямаса процесслердиң тағы да кең дүркинин аңлап жетиў ушын структура пайда етиўди гөзлейди. Мине усы жағдай бул теорияның таяныш ноқаты болып хызмет етеди», деп жазады М.Минский. Мәселен, бөлмеге кирип, бул жерде стул көриўди күткен адам стул фреймине ийе болады. Гүрриң оқыўға кирискен адам босла, гүрриң фреймине ийе болады. Бул фреймлер ҳәм олардың өз-ара тәсир етиў механизмлери инсан өмири даўамында қәлиплесип ҳәм раўажланып барады. Билим ҳаққында фреймше түсиниклердиң абзаллығы олардың үнемлилигинде, компьютер тармағы мағлыўмат базасынан мәлимлемени автоматластырған усылда излеў ўақтын қысқартыў имканиятын бериўде ҳәм илимий изертлеўлердиң ҳәр қыйлы салаларында фрейм тилинен пайдаланыўдың қолайлығында болып табылады.
Мартин Хайдеггер тилдиң мәниси ҳаққында пикир жүритип, инсан пикирде ҳәм тилде барлық нәрсени сәўлелендиретуғынын атап көрсеткен еди. Философиялық герменевтиканың басқа бир ири ўәкили, Ханс-Георг Гадамер түсиниў герменевтиканың тийкарғы машқаласы, герменевтиканың күши философияның универсаллығында екенлигин көрсетип өтеди. Оның пикиринше, инсанның дүньяны түсиниўи, адамлардың бир-бирин түсиниўи «тил стихиясында» әмелге асады.
ХХ әсирдиң аналитикалық философиясы көлеминде Готтлоб Фреге өзиниң «Түсиниклерди есаплаў» китабында тилдиң жаңа философиялық теориясын жаратты. Бул теорияда ол мазмун, мәнис ҳәм шынлық ҳаққындағы тәлийматты раўажландырды. Бул китабы менен ол ҳәзирги заман математикалық логикасына тийкар салды. Бертран Рассел Фреге теориясын ислеп шығып ҳәм оған сын көзқарастан анықлық киргизип, тилди билиў ҳәм байланыс қуралы сыпатында ҳәрқыйлы абстрактлар, еки жақламалықлар, жумбақлардан азат етиўге, оған логикалық анықлық, избе-излик түс бериўге ҳәрекет етти.
Устазы ҳәм досты Б.Расселден айырмасы Людвиг Витгенштейн логикаға қарағанда да көбирек тилге қызықсынды. Тилдиң статусы ҳаққында пикир жүритип, ол предметлер дүньясы ҳәм инсанның ишки дүньясы менен тил қалайынша байланысады, деген сораўға жуўап изледи ҳәм төмендеги жуўмаққа келди. Логика тилде өзиниң тиккелей сәўлелениўин табады, логика ҳәм тилдиң дүзилиси әмелде бир қыйлы. Билиў теориясына келсек, Витгенштейн оны өз алдына ғәрезсиз әҳмийетке ийе емес, деп тапты. Себеби тилди үйрениў, пикирлеў процесслерин үйрениўди билдиреди. Тил пикирди сәўлелендириў шегерасы болып, бул шегарадан өтиў мүмкин емес. Себебин оның артында мәниссизлик турады.
Рудольф Карнап тил синтаксисиниң логикалық өзгешеликлерин анықлады. «Тилдиң логикалық синтаксиси» китабында Карнап логикалық тил дүзиў ушын белгилерди тәртиплеў ҳәм бир жуўмақтан басқа жуўмақ жасаў қағыйдаларын жаратыў зәрүр, деп көрсетеди. Ең әҳмийетлиси сонда, тил дурыс дүзилиўи керек. Бул модель тийкарында, илимий билим негизинде субъекттиң сезим кеширмелерин көрсететуғын пүткиллей ҳақыйқый, протоколда белгиленген гәплер турады. Илимий тилдиң қалған барлық гәплерин верификация етиў, протоколда белгиленген гәплер менен байланыстырыў керек.
Альфред Тарский ҳақыйқатты силантик анықлаўда тәбийғый тилге тән болған семантикалық, мәнис пенен байланыслы (Рассел ҳәм «Жалғаншы» парадоксларына уқсас) парадоксларды жеңиўге ҳәрекет етти. Тарскийдиң пикиринше, тәбийғый тиллерди формалластырыў мүмкин. Ҳақыйқатты қатаң анықлаў болса материаллық муўапықлық ҳәм формал-логикалық қарама-қарсылықсызлық талапларын қанаатландырыўы керек.
Уиллард Куаин теорияның айырым бөлек гәплери ҳәм гипотезалары емес, ал өз-ара байланысқан гәплери системасы, оның ментатили илимий билиўде сынақтан өткерилиўи тийис, деп көрсетти. Илимий теория тәжирийбе менен дусласқанда теорияның ментатили адамлардың конвенционализми, келисиўи тийкарында өзине-өзи дүзетиў киргизиўге уқыплылығы себепли турақлы ҳәм беккем болып қалады. Теориялар нәтийжесинде биз объектлер ҳаққында мағлыўмат аламыз, теорияларды бир-бирине салыстырып биз әмелде олардың тиллерин бир-бирине салыстырамыз. Тиллер әмелинде тиллердиң толерантлығы бир-бирине байланыслы «кең пейиллиги», өз-ара талқылаўлар, теорияны бир тилден басқа тилге қаратыў орынлы болады. Бирақ буны логика ҳәм философияның қатаң қағыйдалаўында әмелге асырыў керек.
Улыўма алғанда, тилдиң аналитикалық философиясы ҳәр бир тилде семантика (форма), синтаксис (мәнис) ҳәм прагматика (тил шегараларынан шығыў) ды бирлестириўден келип шығады.