Madaniyatshunoslik fanining predmeti va asosiy vazifalari

---

MADANIYATSHUNOSLIK FANINING PREDMETI VA ASOSIY VAZIFALARI 
Reja: 
  
1. Madniyatshunoslikning predmeti. Madaniyatshunoslik bolimlari tipologiyasi. 
2. Madaniyit tushunchasi talqinida tarixiylik va ilmiylik. 
3. Madaniyatni inson va jamiyat hayotidagi orni hamda 
ahamiyati. 
Madaniyatshimoslik-Madaniyat rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlarini organadi. Uning 
manbaiinsoniyat yaratgan barcha madaniy qadriyatlaridir. Madaniyatshunoslikning asosiy 
vazifasiga insonning tablet, jamiyat bilan birgalikdagi faoliyatini hamda kishilarning manaviy turmushiga 
oid barcha jarayonlarni tadqiq qilish kiradi. Uning tadqiqot manbai bolib: 
•Inson yaratgan sanat soh`asi; 
•Kishilarni`ig muomala vositasi bolgan til; 
•Jamiyat boyligi va mezoui bolmish bilim; 
•Ijtimoiy riunosabatlar va ijtimoiy tashkilotlar; 
•Jamiyatda sodir boluvchi. demografik va etnik jarayonlar xizmat qiladi. 
Madaniyatshunoslik umumnazariy fan hisoblanib unga xos bolgan xususiyat- insonning madaniy hayoti 
hodisasini tartibli tizimga solib yondashish hisoblansdi. Shuningdek, madaniyat gumanitar fanlarni ozida 
mujassam qilgan holda nomoyon bolishi bilan birga bilishning ota murakkab obekti hamdir. 
Madaniyat - bu insonlarning ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan moddiy va manaviy boyliklar majmuigina 
bolib qolmay, ayni paytda u jamiyat taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi. Yani jamiyatdagi bilim, me 
;on va qadriyatlarning yigindisi madaniyatda gavdalanadi. Madaniyatni organishda obektiv qonuniyatlar, 
hodisalardagi sababiy bogliqlik haqidagi ananaviy tasawurlardan foydalanmaslik ham mumkin. `Umumiy 
bir soha sifatida madaniyatga sistemali yondashuv bir-biriga ta`sir `etuvchi bir turli madaniyat 
sohalarining oziga xos xususiyatlarini qismlarga bolib emas, balki ularni yaxlit tasavvur qilish imkoniyatini 
beradi. Sistemali yondashuv tadqiqotning juda kop uslublaridan foydalanishga imkon yaratadi. Ya`ni 
ayrim bir uslublar bilan olingan natijalarni boshqalariga qarama-qarshi qo`ymasdan 
va muloqotlashtirmasdan xulosa chiqarishga asos bo`ladi. 
Aynan, sistemali yondashuv madaniyatga o`ziga xos shaklda munosabat bildirgan holda kishilar hayot 
faoliyati sohalarini ham tushunish imkonini berdi. Bulardan rnadaniyat sohalari, madaniyat institutlari 
tashkil topib, ular aniq tuzilmaga va aniq vazifalarga ega bo`lgan holda ijtimoiy niunosabatiar tamoyili, 
kommunikatsiya, madaniy namunalarni tashkil qilib rnadaniyat tizimini belgilaydi. Madaniyatshunoslik 
fanining quyidagi bo`limlari mavjud; 

---

1. Madaniyat falsafasi - madaniyatdagi murakkab va ko`pmaqsadli jaray .nlarni tahlil qilishda 
yondashuvning eng umumiy tamoyillarini naraoyon qilib, qiyosiy tahlil, tasniflashga asoslanadi. 
Madaniyami falsafiy anglash, falsafiy asoslash bilan bog`liq materialistik, pozitivistik, ob`ektiv idealistik 
va boshqa ko`plab qarashlar mavjud. Ularning har binda insonning tabiat va ijtimoiy guruh olamida 
jismoniy, ma`naviy va ruhiy hayot faoliyatining shakllanishi va rivojlanishininazariy tushuntirish usullari 
va o`ziga xos tahliliy usullari ishlab chiqilgan. 2.Madaniyatning tnzilish shakli (morfologiyasi)- insonga 
bog`liq bo`lmagan va jamiyatda inustaqil mavjud bo`lgan madaniyatning o`ziga xos shakli lining tadqiqot 
predmeti hisoblanadi. Madaniyat rivoji jamiyatning ichki qonuniyatlariga o`zaro bog`Hqdir, deb 
hisoblovchi madaniyal morfologiyasi taqqoslash tahlil va boshqa uslublar asosida madaniyat 
rivojlanishining manbai va omillarini ochisuga urinadi. Uning mavjudlik davri u yoki bu madaniyatning 
paydo bo`lishidan to inqirozgaqhadir. 
3.Madaniyat sotsiologiyasi- biron bir jamiyatdagi mavjud madaniyatning aniq jarayonlarini 
o`rganish bilan shug`ullanadi; bu har xil sotsiologik axborotlarni to`plash, qayta ishlash va tahlil qilish 
bilan bog`liq bo`lgan madaniyat jarayonini emprik (tajribaO tadqiq qilishda ma`lum madaniyat sharoitida 
kishilarning o`zaro 
munosabatlarida, sostiornadaniyat toifalarida namoyon bo`ladi. 
4.Madaniyat tarixi- har bir 
madaniyatni noyob va asl hodisa sifatida o`rganadi; shuningdek. turli madaniyatlarni o`zaro ta
qqoslaydi, ularning o`zaro munosabati va o`zaro ta`siri , zamon va makondagi ularning farqlarinimadaniy 
tavaqqiyotidagi o`ziga xos va umumiy tomonim tadqiq etadi. 
5.Vflf:iyat ecologiyasi- zamonaviy inson hayot faoliyatining barchi sohalarini: insonning individual 
hayotini, jamiyat hayoti, tabiyat bilan o`zaro rnunosabatlarini qamrab oladi. Bu madaniyatshunoslik 
ladqiqotidagi eng yangi faol rivojianayotgan sohalardan biridir. Madaniyatshunoslik 
fanining asosiy muammosi inson hisoblanadi, zero rnadaniyat - bu inson yaratgan narsalardir. 
Madaniyatshunoslik insonnig olam bilan faol munosabatini va bu munosabatlar uning hayoti tarzida 
namoyon bo`lishini, shaxsnmg ijtimoiy ya madaniy rolini, madaniyatlar tipologiyasini o`rganadi. 
Madaniyatshunoslik fani madaniyatni ilmiy izohlab, lining umumtarixiy mazmuni va ma`nosini belgilaydi, 
ijtimoiy tarixiy bilimlar tizimidagi o`rni va vazifasini asoslaydi. 
Madaniyat atamasi liozirgi zainon ilmiy adabiyotlarda rang barang ma`nolarda ifodalangan. Madaniyat 
va kultur atamalari mutaxasislar fikriga ko`ra aym mauoni anglatib lotinca ishlov berish degan manolarini 
anglatgan. Keyinchalik ma`rifatli bo`lish, mazmunida ishlatgan. O`zbek tilida keng ishlatiladigan 
Madaniyat atamasi arabcha madaniy shaharlik degan ma`nasini bildiradi. Agar 
amerikalik madaniyatshunos olimlar A. Kreber va K. Klakhonlarmng 1952-yildagi ma`lumotlariga ko`ra 
madaniyat hodisasiga benlgan ta`rif 164 ta bo`lsa, so`ngi adabiyotlarda bu raqam 400 dan ortiqni tashkil 
etgan. 
Madaniyat fiodisasi tavsifida juda ko`p izohlar mavjud: insonni yashash usuli ijtimoiy insonning to`laqonli 
faoliyati, inson tomonidan yaratilgan muhit, yaxlit sotsial organizm, insoniyat yaratgan moddiy va 
ma`naviy qadriyatlar majmui, sn`iy 2- tabiat; inson ijodiy faoliyati mahsuli; umuman jamiyat; jamiyatning 
ma`naviy holati; jamiyat sifati; shartli belgilar tiziini yig`indisi; mayor va andozalar hakoza. 
G`arbiy evropada madaniyat tushunchsi XVIII asrning oxiridan e`tiboran hozirgi mazmunini kasb etgan 
bo`lsada, faqat XX asrga kelib ijtimoiy va gumanitar fanlar kategoriyal tizimdan mustahkam o`rin oldi. 
Kishilik jamiyatini beqiyos ko`lamga ega bbo`lgan va doimiy ravishda o`zgarib boruvchi ma`lumotlarni 
muayyan tartibga solishga yordam beruvchi, umumlashtiruvchi tuslumchalarga bo`lgan 
ehtiyoji madaniyat tushunchasini keng tarqalishiga sabab bo`ldi. Qadimgi rimda madaniyat tushunchasi 
hayotni ma`naviy jihatdan yanada yaxshilasriga va tozalashga qaratilgan g`amxo`rlik degan ma`noda 
ham foydalanilgan. 

---

Ma`lumotlarga ko`ra, masbhur Rim faylasufi-notiq siseron ham ruhiyat madaniyati atamasini ishlatgan. 
Ko`rinib turibdiki, Madaniyat tushunchasi xilma-xil talqiniga qaramay qadimdan hozirgi kungacha o`z 
mohiyatini o`zgartirmagan. 
Hozirgi davrning madaniyatning ilmiy tushunchasi insoniyat tomonidan yaratilgan va yaratilishi mumkin 
bo`lgan ma`naviyat, rahiyatning o`ziga hosligini anglashi natijasida vujudga keldi. 
Insoniyat jamiyati doimiy rivojda bo`lib, u o`zgarib takomillashib boradi. Turli tarixiy davrlarda va xilma- 
xil madaniyatlarda odamlar dunyoni o`zgacha anglaydilar va qabul qiladilar, o`zlariga xos ravishda 
tasawurlari va b`ilimlarini hosil qiladilar. Biz hozirgi davrdagi mavjud bo`ladigai to`siqlarni o`tmishda 
odamlar qanday qilib engib o`tganlarini o`rgana borib o`tmishga savollar bilan murojat qilamiz, o`nvish 
bizga javob qaytaradi va shu bilan o`tmish hozirgi zamon va kelajak o`ltasida doimiy muloqot bo`lib 
turadi 
Madaniyat - jamiyatning mahsuli, ijtimoiy hayotning eng muhim jabhalaridin biridir. Madaniyatsiz 
jamiyat bo`lmaganidek, madaniyat va jamiyatdan tashqarida mavjud bo`lmaydi. Murakkab 
ijtimoiy voqelik sifatida madaniyatning o`ziga xos xususiyati shundaki, u msoniyat mehnati va bilimlarini 
o`ziga singdirib oladi, saqlaydi va doimiy boitib boradi. Madaniyat ijtimoiy hayotning 
vorisligi, qadriyatlarini to`plash va ularni kelgusi avlodlarga etkazib berish bilan bog`liq bo`lgan sohalarni 
ifodalaydi. Ijtimoiy hayotning tarkibiy qismi sifatida madaniyatni jamiyat sifatida tutganm o`rni, 
jamiyatning mazmuniga va tahlil qilinayotgan ijtimoiy bog`liqning hususiyatlanga bog`liqdir. 
Ijtimoiy jarayon, kishilarning hatti harakati, ya`ni sotsiyat faoliyati madaniy ideallarni, qadnyatlanii 
normalami qaror toptirishi yoki barham b`nlishida vosita vazifasini, shuningdek, kishilarning ijtimoiy va 
shahsiy munosabatlarning shaxslararo va guruhlararo aloqalari shakli vazifasini ham bajaradi. 
Madaiiiyat ijtimoiy hayotning tarkibiy va funksional ]abhalarida ifodalanadi. Shu jihatdan jamiyat 
madaniyatni vujudga keltiradi. Jamiyatda vujudga kelgan madaniyat qanchalik murakkablashib boyib 
borsa, uning insonga va jamiyatga ta`siri mukammallashibva nisbiy mustaqilligi kuchayib boradi. Masalan 
antik davr allaqachon o`tmish, tarixga aylangan bo`lsada, lining madaniyati hozirgi kunda o`z ahamiyatini 
saqlab kehnoqda, yoki biz bu davr madaniyatini o`sha vaqtdagiga nisbatan ko`proq bilamiz. Shuning 
uchun madaniyatga jamiyatning maxsuli, faoliyat uslubi sifatida qaralsada, liar bir jamiyatni u yoki bu 
konkret .riadaniyatning shakllanish manbai tarzida ham qarash mumkin. ijtimoiy taraqqiyot faoliyat bilan 
madaniyatning o`zaro ir, inosabatlarida o`zgarishlarga olib keladi. An`anaviy va industnya, jamiyatlarda 
informastion faoliyat mtistaqil sohani tashkil etgan bo`lsa, kompyuter inqilobi sharoitida informatsiyalar, 
bilimlar ishlab chiqarilishi , yangi texuologiyalar yaratish alohida turdagi faoliyat sifatida shakllandi , 
informatsiya qimmatbaho tovarga aylandi. Informatsion faoliyatdagi bilimlar sintezi tizimidagi murakkab 
o`zgarishlar muhim qaror topgan g`oyalar va qadriyatlarga ta`sir etmoqda. Ma`naviy madaniyat 
infarmatsiyalar zahiralari to`planishi oqibatida tsivilizatsiya taraqqiyotida tashkilotchi va harakatga 
keltiruvchi faktorga aylandi. Buning oqibatida faoliyat va madaniyatiiing 
o`zaro munosabatlarida o`zgarishlar boshlandi. Agarda dastlab madaniyat faoliyatning mazmuniga to`liq 
bog`liq bo`lgan bo`lsa, tsivilizatsiya jarayoiiiari oqibatida faoliyat madaniyatni tobora ko`proq is`itirkida 
shakllanishi kuzatilmoqd?.. 
Jamiyat taraqqiyotida tarixiy mersiyaning katta ta`siri ham hisobga olinishi kerak . Inersiyaning ta`sirida 
insoniyat bajarilishi lozim bo`lgan vazifalardan tamomah boshqa narsalar bilan mashhul bo`ladi. Chunki 
j; moa tafakkuri qiyinchiliklar bilan qayta quriladi. Moddiy boyliklarni qisqa vaqt ichida yo`q qilishi yoki 
buzib tashlash mumkin, 
lekin ma`naviy qadriyatlardan tezda voz kechib uning yangisini qabul qilib bo`lmaydi. Rossiya va sovetlar 
imperiyalarining milliy ma`naviy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va 
an`analarimizni zamonaviylashtirish sohasida olib borgan siyosati oqibati nima bilan tugaganligi 
ko`pchilikka ma`lum. Biz madaniyat va ijtimoiy faoliyat bir-biridan mustaqil mavjud bo`lmasligi, 

---

madaniyatnmg shaxs faoliyatidagi o`rni va ahamiyati masalasiga to`xtasak. Madaniyat va shaxs nafaqat 
mazmun bir- biriga yaqin bo`lgan, balki ichki va tashqi tomonlari jihatidan o`zaro mos keluvchi 
tushunchalardir. 
Qomusiy olam Abu Nasr Farobiy Baxt saodatga erishuv haqida risolasida inson kamolatidajamoaning roli 
katta ekanligi ta`kidlab shunday deydi; Kamolotga bir kishining o`zi yolg`iz (birovning yoki ko`pchilikning 
yordamisiz ) erishuvu mumkin emas. Har bir insonning tug`ma tabiatida va unga lozim bo`lgan liar 
qanday ish va harakat jarayonida boshqa bir inson yoki ko`pchilik bilan munosabatda bo`lish, o`zaro 
aloqa qilish hissiyoti bor, odamzod jmsidan bo`lgan har qanday insonning ahvoli shu; u bar qanday 
kamolotga erishuvida boshqalarning ko`maklashuviga va ular bilan birlashishga muhtoj yoki 
majburdir. Uning fikricha inson o`z-o`zidan baxtli bo`lolmaydi, kamolotga ham erisha olmaydi. Bu narsa 
uning harakatlariga , mehnatiga, kasb-hunar egallashiga, bilimiga va fozil jamiyatiga yashashga bog`liq 
deydi. Davlatnmg vazifasi insonlarning baxt- saodatiga olib borishdir, bu esa ilm va yaxshi ahloq 
yordamida qo`lga kiritiladi. Farobiy davlatni etuk shaxs(monarxiya), etuk hislatlarga ega bo`lgan bir 
necha shaxslar(aristokratiya) va saylangan shaxslar (demokratiya) yordamida boshqarish shakllarini qayt 
etadi. Farobiy 
jamiyat o`z rivq`ida etuklikka intilishi, shuning ucbun kurash olib borishi va nihoyat fozil jamiyat fozil 
shahar darajasiga ko`tarilishi haqida fikr yuritadi. Individ ijtimoiy turmush va madaniyatga qay tarzda 
jalb qilinganiga,uning tabiiy imkouiyatiari, harakati, hissiyoti, tafakkuri sotsiyal-ahamiyatli 
mazmun bilan to`ldirilganligiga va madaniy shakl kasb etganligiga qarab shaxs sifatida qaror topadi. 
Madaniyat individual va ijtimoiy hayot bilan uzluksiz birlikni tashkil etgan vaqtgacha mavjud bo`ladi. 
Madniyat kishilarga tana a`zolari, instinktlar yoki tug`ma istedod kabi tabiyatdan berilmaydi, har bir 
individ o`zining shaxsiy tajribasi asosida, mustaqil ravishda bevosita tevarak atrofdagi kishilarning, 
jamiyatning va o`tgan avlodlarning to`plagan tajribalarini o`z`ashtiradi. Individium ijtimoiy amaliyot 
mahsuli bo`lgan madaniyatni o`zlashtirish bilan birga unga aks ta`sir etadi. Shaxsning shakllanishi 
jarayonida madaniyatning moddiy dunyosini ham boyitadi. 
Shuningdek inson madaniyat normalanga amal qilgan holda nafaqat tabiatni balki jamiyatni, shaxsiy 
tabiatini ham o`zgartiradi. Madaniyat shaxsning ichki dunyosi mazmuniga, ikkinchi tabiatiga 
aylanadi. Shaxning madaniyat bilan o`zaro munosabati hech qachon to`liq va uyg`un bo`la olmaydi. 
Ijtimoiy va individual hayot, shuningdek madaniyat stixiyasibir-biri bilan mos kelmasligi rr.umkin. 
Madaniyat doimo inson bilan chambarchas bog`liq bo`ladi va usiz yashay olmaydi. Lekin 
voqelikning murakkab, yaxlit birligi sifatida u o`z rivojida qonunlarida va borliqqa msbatan mustaqildir. U 
madaniy merosm o`zida mujassamlashtirgankonkret sotsiyal guruhlarning manaviy hayotiga 
nisbatanboyroq va chuqurroqdir. Madaniyat doimo qadriyatlarning eng yirik zahirasi, tajribalarhazinasi 
bo`lib qoladi. Insoniyat avlodlari undan foydalaniladilar va unga o`z hissalarini qo`shdilar. 
Yuqorida aytib o`tganimizdek, individ bilan madaniyat o`rtasida munosabat murakkab jarayon 
hisoblanadi. Individni ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishga imkon beruvchi psixososiyalva madaniy 
dunyoqarashi ijobiy va salbiy qarashlarning yig`indisidan tashkil topadi. Insonga ishchanlik, 
fidoiylik, matonat, o`tkir zehn bilan birga kaltafahmlik, yalqovlik, shavqatsizlik, o`z manfaatlarim to`j.;`ri 
tushuna olmaslik, haqiqiy qadriyatlatni sohtasidan ajrata bilmaslik illatlari ham hosdir. Sluming uchun 
madaniyatni nafaqat qadrlash va saqlash, balki tanqitiy o`rganish talab etiladi. 
Qayd etilgan sabablar ta`sirida muayyan ishlab chiqanshusuli hukmronligi sharoitidagi muayyan tarkib 
topgan ijtimoiy va madaniy muhitda jamiyat bilan individ o`rtasida nisbatan o`zgaruvchan munosabat 
bo`ladi. Bu muvozanat hosil bo`lishida madaniyatning ishtiroki salmaqlidir. Madaniyat shaxsga tasir etadi 
va uning psixologik holatini shakllantiradi, shaxsning harakterida va dunyoni bilishida muqim o`rnashib 
qoladi. 

---

Shaxs madaniyat bilan quyidagi sohalarda munosabatda bo`ladi: Birinchidan, madaniyat ta`sir etish 
ob`ekti sifatida uni 
o`zlashtiradi; Ikkinchidan, madaniy qadriyatlarni tashuvchi va ifodalovchi sifatida konkret madaniy 
muhitda faoliyat ko`rsatadi; 
Uchinchidan, madnniy ijodiyot sub`ekti sifatida madaniyatni rivojlantiradi. 
Madaniyat va shaxsning o`zaro munosabatlari, uning shaxs hayotida tutgan o`rai to`g`risidagi 
muloxazalaramizga xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, tabiat stixiyali qonuniyatlar asoaida rivojlanib 
borsa, insonning ichki dunyosi, ichki tabiatini shakllantirish maqsadli, yo`naltirilganasosda tashkil 
ettirilishi mumkin bunda madaniyat insonga shunday imkoniyat yaratuvchimuhim vositalardan biri 
bo`ladi. 
Madaniyatshunoslik kursi tarix falsafa, sotsiologiya, etnografiya, sotsiyal psixologiya kabi bir qator 
fanlarning kesishuvida vujudga kelgan, yangi sotsiyal gumanitar fan hisoblanadi. Uning izlanish ob`ekti 
ijtimoiy voqelik bo`lgan madaniyaш va inson hayoti uslubi hisoblanadi. Unda madaniyatning vujudga 
kelishi, rivojlanishi, jamiyatda amal qilishi bilan bog`liq masalalar to`g`risida, madaniyat qoidalari 
institutlarning, qadriyatlarning jamiyat hayoti va rivojlanishidagi o`rni o`zaro aloqalari jarayonlanni 
o`rganadi. 
Farobiy aql ma`nolari haqidagi nsolasida, aql bir tomondan ruhiy jarayon, ikkinchi tomondan tashqi ta`sir 
ta`lim -- tarbiyaning natijasi ekanligini uqtiradi. Farobiy fikricha, aql faqat insongagina xos bo`lgan tug`ma 
quwat ruhiy kuch bilan bogliq. 
Forobiyning aql, umuman bilish haqidqgi ta`limotida mantiq (logika) ilmi muhim o`rin tutadi. "Mantiq 
san`ati kishiga shunday qonunlar beradiki, bu qonunlar vositasida aqL chiniqadi, inson sog`lom fikr 
yuritishga o`rganadi" deb yozgan edi u. Forobiy mantiq ilmi bilan grammatika o`rtasidagi mushtaraklikm 
qayd etadi; mantiqning aqlga munosabatigrammatikaning tilga munosabati kabidir. Grammatika 
odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo`ldan olib borish uchun aqlni 
to`g`rilab turadi. 
Forobiy logikasi musulmon sharqidagi so`ngi mantiqqa oid fikrlarning rivojiga katta turtki berdi. Uning 
bilish, mantiq, aql haqidagi fikrlariinson haqidagitalimoti uchun hizmat qiladi. Aqlga ega bo`lish, bilimli, 
mantiqli bo`lish bilan chegaralanmay,u ma`lum ahloqiy prinsiplarga, ahloqiy madaniyat bilan 
yakunlanishi kerak, Negaki bar bir davrda jamiyat ahloqijamiyat madaniyati degan mezon bilan 
baholanar ekan, madaniyatli msonm axloqsiz ;``tiqodsiz iymonsiz tasawur qilish qiyin. 
Forobiy: "aqlli deb shunday kishilarga aytadiki, ular fazilatli o`tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan, 
zarur narsalarni kashb va ixtiro etishga zo`r iste`dodga ega yomon ishlardan ozini chetga olib yuradilar. 
Bunday kishilarni oqil deydilar. Yomon ishlarni o`ylab topish uchun zehn-idrokka ega bo`lganlarniaqlli 
deb bo`lmaydi, ularni ayyor., aldoqchi degan nomlar bilan atamoq lozim". 
Forobiy o`rta asrlar sharoitida birinchi bo`llib jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida izchil 
ta`limot yaratdi. Bu ta`limotda madaniyatli jamiyatning ko`p masalalari davlatni boshqarish, ta`lim 
tarbiya, ahloq marifat, diniy e`tiqod, urush va yarash, mehnat va boshqalar qamrab olingan. 
Kursning asosiy masalasi bu inson to`g`risidagi, lining tabiati va imkoniyatlari to`g`risidagi masaladir. 
Tabiatning mavjudlik qonuni xilma-xil bo`lganidek, inscnning ichki tabiati, yani madariyati ham xilma-xil 
tabiiy muhit, ijtimoiy torliq va tarixiy davrhr ta`sirida doimiy ravishda o`zgarib turadi. Bu o`zgarish faqat 
ilgarilab borish, yangi qadriyatlarning vujudga kelishidangina iborat emas, bu biron bir sohasidagi 
buzilishlar, inqiroziy alomatlarning kuchayishibilan ham harakterlanishi mumkin. Hozirgi zamon ilmiy 
texnikasitaraqqiyotining tabiiy muhitga , ma`naviy hayotga va boshqa sohalarga salbiy ta`siri fikrimizning 
dalilidir. 

---

Madaniyatshunoslik kursi madaniy tarixiy davrlarni tahlil qilishda bilishning uch bosqichini tabiiy birlikda 
olib qaradiga harakat qiladi. 
A) Konkret davrning yaxlit qiyofasini, yani uning badiiy obrazini 
yaratishga intiladi; 
B)Insoniyat borlig`ining umumiy dmamikasida davrning ma`naviy o`rnini 
aniqlaydi(ijtimoiy ong tarixida, fanda, san`at va falsafada o`rganiluvchi 
davrga berilgaa baxoning evolyutsiyasini ham o`z ichiga oladi) 
C)Konkret davrning "mazmunini tahlil qiladi, ya`ni uning hozirgi davr 
mafkurida qanday o`ringa ega ekanligini, uning muammolarini bizga 
qanday ta`sir etishini, bizga qaysi tomonlari bilan yaqinligini, hozirgi 
vaziyatnmg qaysi sotsiyal va individual kamchiliklari unda 
aktuallashgamni ko
?
rsatadi. 
Madaniyat tiplari tarixiy davrlarga qarab o`zgarib turadi. Davrlarnmg almashinishi bilan madaniyatda 
ham sifat o`zgarishlar yuz beradi. Konkret tarixiy davrda yashagan kishilarning dunyo to`g`risidagi 
tdsawurlari, bilimi, ma`naviy qadriyatlari to`g`risida atroflicha ma`lumotga ega bo`lishimiz uchun biz shu 
davrning madaniyatiga murojat qilishimiz kerak. Shuning uchun madaniyatshunoslik fani turli xalqlarnmg 
madaniy rivojlanish tarixininjahon madaniy taraqqiyotining tarkibiy qismi sifatini o`rganish bilan birga 
konkret tarixiy davrning ijtimoiy taraqqiyotda tutgan manaviy rivojlanish bosqichlari, umumiy 
qonuniyatlari, o`ziga xos xususiyatlanm ham o`rganadi. 
Madaniyatshunoslik tinglovchilarning turli tarixiy davrlar nadaniyati va sotsiyal guruhlarning urf - 
odatlari, turmush tarzito`g`risidagi bilimlar bilan boyitiladi. Tarixi
1
- va gumanitar bilimlarni tartibga 
keltiradi, ijtimoiy turmush voqeliklarini yagona mazmun asosida anglashga yordam beradi. 
Ko`plab betakror va mustaqil madaniyatlardan tashkil topgan jahon sivilizatsiyasming birligi va xilma 
xilligini ko`rsatadi. Kishilarning fuqarolik va manaviy etuklikka erishishlarida, fikrlar va qadriyatlar 
plyuralizmini ko`ra bilishda fan taraqqiyotini to`g`ri baholash qobiliyatini hosil qilishda muhimdir. 
"Inson eng oliy darajada tarixiy mavjudoddir. Inson tarixiy davrda, tarixiy davr insonda mujassam"(N. 
Berdyaev). Negaki, har qanday davrning xususiyat va darajasi madaniyat rivoji bilan o`lchanadi. 
Madaniyatshunoslik fani muhim tarbiyaviy vazifani ham bajaradi. Insonda ziyolilik hissini tarbiyalash 
kursining diqqat markazida turadi. Kish qanchalik ziyoli bo`lsa - degan edi D. S. Lixachev ushuncha ko`p 
tushunadi va o`zlashtiradi, uning dunyoqarashi va qabul qilish doirasi shunchalik kengayadi. Kishining 
madaniy saviyasi qanchalik tor bo`lsa, u hamma yagiliklarga va " uda eski"likka nisbatan shunchalik 
befarq bo`ladi, o`zining eski odatlari bilaii yashaydi. Dunyoqarashi tor bo`lib, hamma narsaga 
shubha bilan qaraydi. O`tmishning madaniy qadriyatlari va o`zga millatlar madaniyatini bilish, uni 
saqlash, ko`paytirish, estetik qimmatlarini qabul qila bilishning rivojlanib borishi madaniy taraqqiyotning 
eng muhim vositalaridan bin bo`lib hisoblanadi. Shuningdek o`zga madaniyatlarni bilish, 
ma`lum ma`noda gumanizm tarixi bilan qo`shilib ketadi. Bu boshqa halqlarga nisbatan hurmat to`g`ri 
ma`nodagi bardoshlik, tinchlik tilash demakdir. 
Ziyolilik tushunchasi ilmiy va oddiy ong darajasida ta`riflanishi jihatidan farq qiladi. Oddiy ong darajasida 
intelegentlik deganda oliy ma`lumotga ega bo`lgan, asosan, aqliy mehnat bilan shug`ullanuvchi, bilimli 
kishilar tushuniladi. Tlraiy tushunishda ziyolilik bu ma`lumot darajasiga, bilimga, eraditsiyaga bog`liq 
emas deb talqin qilinadi. Inson xotirasidan mahrum bo`lsa, ma`lumoti bo`lmasa ham agar u o`zga 
madaniyat kishilanni, san`at asarlarining keng va xilma-xil sohalarim va o`zgalar g`oyalarini 
tushunish layoqati saqlab qolsa, intelektualhayotga moslashib ketsa, bu intelegentlilik hisoblanadi. 
Demak, ziyolilik bu ruhiy holat bo`lib, ayrim kishilarga tabiatdan berilsa-da, lekin inson unga tmimsiz 
mehnat va izlanishlar bilan erishadi. 

---

Madaniyatshunoslik fanining yana muhim vazifalaridan biri bu kishida ijodiy qobiliyatni rivojlantinshdir. 
Madaniyat bu faqatgina moddiy va ma`naviy qimmatlar yig`-`ndisidan iborat emas, balki yodiy 
faoliyatdir. Madaniyatslmnos lik yangi ina`lumotlar berish bilan birga yoshlarda madaniyat voqtliklari 
bilan munosabatda bo`lish malakasini hosil qiladi.Xilma-xil ma`lumotlar berish bilan birga tinglovchilarda 
ilmiy tafakkur qilish uslublari uzluksizligi, mantiqiyligini shakllantiradi. 
Kursning tarbiyaviy funktsiyasini tartbiq etilishi, uni bilish funktsiyasi bilan qo`shib o`tish talab etiladi. 
Tarixiy davrlar madaniyatini o`rganish madaniyatlarni qarama -qarshi qo`yish, ularga baho berish, farq 
qillish maqsadlariga emas balki yangiliklarini o`rganish, boshqa madaniyatlar qimmatlandan bahramand 
bolishiga xizmat qiladi. Bu vazifalarni bajarishda madaniyatshunosliic kursi tarixiy antropologiya 
madaniyatga yaxlit fenomen, dunyo va hayotni idrok etish usuli sifatida munosabatda bo`ladi. 
Tarixiy antropologiyaning eng muhim tuslnmchalaridan biri bu mentalitetdir. "Mentalitet" bu 
madaniyatga taallviqli bo`lgan kishilarda u yoki boshqa muhitning muayy in "aqliy vositalar yig`indisi", 
"psixologik moslamalar"ning mavjudligini bildiradi. Ular insonga o`zgarishning tabiiy va sotsiyal 
borlig`ini mustaqil qabul qilishi va idrok etishiga shart-sharoitlar yaratadi. Betartib uzuq yuluq 
tushunchalar va ta`sirlar tafakkur orqali qayta ishlanadi, nisbatan tartiyan tipdagi jamiyat madaniyati. 
Madaniyatni qo`llash jihatidan turlarga oo`lish munozarali bo`lsa-da, biz ularning mavjudligini inkor qila 
olmaymiz. Ijtimoiy taraqqiyot tafovutlariniyo`qotmaydi, balki, aksincha, lining xilma-xilligini 
kengaytiradi. Shuning uchun ularnitobora chuqurroq o`rganish madaniyat to`g`risidagi tasawurlarimizni 
kengaytirib borishga hizmat qiladi. 
Madaniyat tushunchasi qo`llnish jihatidan xilma-xil bo`lgani kabi, kndalik hayotda (oddiy ong) va fanda 
ham turlimazmun kasb etadi. Biz" muomala madaniyati", "mehnat madaniyati", "hard harakat 
madaniyati" kabi iboralardanfoyda-wainiz va unga ko`nikib qolgainniz. Kundalik hayotdan madaniyatdan 
•> oqelikni boholash tushunchasisifatida va shaxsning ma`lumotliligi, hushmuomalaligi, ozodaligi, 
vaxminligi kabi hususiyatlar bilan bog`lab turadi. Madaniyatli kishi tushunchasiga qo`shib ishlatuvchi 
sifatlar juda keng bo`lib,uni qo`llash jamiyatuing umumiy madaniy darajasi va shaxsaiiig sotsiyal statusiga 
bog`liq. Hozirgi davrda ishlab chiqarish madaniyati, xizmat ko`rsatish madaniyati, dam olish madamyati 
va boshqalar to`g`risida ko`p gapirilmoqda. Bu iboralar orqali madaniyatdeganda ijtimoiy institutlarning 
samarali faoliyat ko`rsatishlan tushuniladi. Ba`zan madaniyat to`g`risida tasawurlar - shaharlar turmush 
tarzi, kinoteatrlar, teatrlar va kutubxonalarga tez-tez borib turish "madaniy kishilar bilan do`slashish 
va chiroyli narsalar bilan fikr qilinadi. Ro`nomalar, statistik ma`lumotlarda iqtisod va madaniyat, fan va 
madaniy?,t, siyosat va nadaniyat iboralari ko`p ishlatiladi. Shuning dek klassik qadriyatlarva san`atning 
buyuk namunalari, ideal va yuksal: intilishlar madaniyatga taalluqli sohalar bo`lib oddiy kundalik narsalar 
unga yotdir degan fikrlar asossizdir. Kundalik hayotga madaniyatga faqat qadriyatlar yig`indisisifatida 
ham qaralishi to`g`ri emas, chunki madaniyatga insonga zararli bolgan, eskilik qoldiqlari, to`liq 
tekshiriib ko`rilmagan "yangiliklar" kabi salbiy narsalar ham o`zlashtirilishi mumkin. Kundalik hayotda va 
fanda madaniyat atamasidan foydalanish to`g`risida mulohazani hulosa qilib shuni aytish kerakki, 
madaniyat eng keng manoda insonni o`rab turgan tabiatdan, ijtimoiy munosabatlarda va bevosita 
o`zida stixiyali ravishda vujudga kelgan tayyor ma`lumotlardan foydalanishni, ongliravishda ajratib 
olishni taqozc etadi. Madaniyat tabiatdan farq qiladi, an`analar, ramzlar, til bevosita taqlid qilish va 
amaliy o`rganish orqali avloddan-avlodg.. singdiriladi. Madaniyat shaxs tomonidan, uning sotsiyal 
jihatdan shakllan;sh jarayonida o`zlashtiriladi va asosan keng tarqalgan va ko`pchilik qabul qilgan ahloq, 
tafakkur va xis qilishning parchalaridan tashkil topib, individual harakatlar hissasi bunda juda kamdir. 
Madaniyatni ilmiy tushunish oddiy ongdan ko`ra quyidagilarga farq qiladi. Birinchidan, u juda keng bo`lib 
kishilar faoliyatining barcha uslublarini, ijtimoiy hayotning barcha shakkllarini o`z ichiga oladi. 
Ikkinchidan, kundalik hayotda hissiy bezab ko`rsatilgan va qimmat jihatlarga urg`u berilgan 
tasawurlardan farq qilib fanda tavsifiy ta`rif berish bilan cheklanadi. 

---

Oddiy ongda madaniyatni tushunishning xususiyati bevosita unda amaliy ishtirik etilishiga 
bog`liqligidadir. Madaniy voqeliklarga inson befarqmunosabatda bo`la olmaydi.Lining qadriyatlarga 
munosabati va hissiy emotsiyonal tasaVvurlari bolalik davrida to`plaga^ tajribasidan boshlanadi 
va kishining jamiyalda tutgan o`rniga, yoshiga, mavqeiga ham bog`liqdir. Shu nuqtai nazaridan u o`ziga 
begona bo`lgan urf-odatlar va hatti harakatlarga nisbatan eht`yotkorlik munosabatda bo`ladi. 
Fan va bevosita umumiy ahamiyatga ega bo`lgan, ob`ektiv haqiqatga mos tushuncha.lardari foydalanish 
kerak. 
1. Qadriyat(aksiologiya) o`lchovi asosidagi ta`rif. Bunda madaniyat insoniyat tomonidan yaratilgan 
moddiy va ma`naviy qimmatllarining yig`indisidan iborat deb tahlil etiladi. Madaniyat inson 
faoliyatidan tashqarida mayjud emas. Baholash qadriyat nuqtai nazaridan voqelikni tahlil qilish 
faoliyatining tabiiy va zarur bo`lgan shartidir. Madaniyat nimada yomoyon bo`lishidan qattiy nazar 
muayyan qadriy o`lchavga ega bo`ladi, Madaniyat tushunchasi taraqqiyot, tarix insonparvarlik 
kabi kategoriyalar bilan- bir qatorda turadi. Insonning faoliyat darajasi, muayyan qadriyatlarga ega 
bo`lgan voqelik predmetli aksiologik ta`rifning negizini tashkil etadi. U kishilarning ishlab chiqarish, 
ijtimoiy va aqliy faoliyatini qamrab oladi. Bu ta`rif kamchiliklardan ham holi emas. U voqelikni idrok 
etishga, natijalarni mehanik hisobga olishga asolangan. Sunday yondashuv voqelikka sub`ektiv baho 
berishga imkoniyat yaratadi. Aksiologik yondashuv doirasida madaniyat faoliyat natijasi 
o"mishga aylanib qolib, o"mish va hozirgi zamon bilan tabiiy aloqalar buzilishi mumkin.Qadriy 
yondashuvning zaif tomonlarini ko`rsatish boshqa davrlarga ko`p qimmatlar tizimidan voz kechishini 
anglatmaydi. 2. Madaniyatni "faoliyat tushunchasi asosida ta`riflash. Madaniyatning umumiy tabiatini 
idrok etishga qilingan harakat tufayli madaniyatni kishilarning ijodiy faoliyati jarayoni sifatida tushunish 
vujudga keldi. Faoliyat kategoriyas.ini o`rganish ob`ekti inson bo`lgan fanlar harakatini integratsiya qilish 
uchun qulay imkoniyat yaratadi. Madaniyatni ijodiy faoliyat va inson faoliyatining o`ziga xos uslubi 
sifatida ta`riflash kontsepsiyasi bir qator muhim masalalardan birini to`ldiradi. Jamiyat nafaqat qayta 
qurishga, balki, an`analarni, madaniy yodgorliklarni saqlab qolishga ham muhtojdir. Jamiyatning amaliy 
nazariy, naddiy va ma`naviy kabi har qanday faoliyati ijodiy soha bilan birga o"ida faoliyat ko"satish va 
madaniyatning o`zlashtirish aspektlarini mujassamlashtiradi. Ijodiyot faoliyat ko`iami qancha katta 
bo`lsa, madaniyatning ishlab turishi funktsiyasi va kelgusi avlodlarga etkazib berish uchun zarur 
bo`lgan faoliyat ko`iami shuncha keng bo`ladi. Faoliyat maqsadli yo`naltirilgan aktivlikdir. Inson qanchalik 
faol harakat qilsa, shunchalik madaniyatning "chegaralari" yo`qolib boradi. Bu chegaralar vaqt, makon va 
qimmat o`lchovlarga ega. Faqatgina belgilangan vaqt intervalida inson faoliyati natijalarini to`g`ri 
tasawur qilish va ularni rejalashtirish mumkin. Faoliyat natijasi boshlaiJshidan qancha yiroq bo`lsa, 
shunchalik uni madaniyatga munosabati noaniqlashi boradi. Vakonda va qiymat chegaralarida 
ham huddi shunday hususiyatlar mavjud. Intensiv faoliyat chegaralari kengaytiriladilekin bunda vujudga 
keluvchi voqeliklar mavjud madaniyat uchun begone`va hatarli ham bo`li.shi ham mumkin. Shuningdek, 
ushbu yondashuvga xos bo`lgan texnokratiktafakkur ta`sirini kuchyishga olib keladi. Ushbu ta`rifning 
kuchli tomonlarimavjudligiga qaramasdan, amalda u tarixiy madaniy izlanishlardan yiroq bo`lib 
qolmoqda. Informatsion ta`rif madaniyatni barcha irsiy `bo`lmagan mformatsiyalar yig`indisi,uni tashkil 
etish va saqlash uslublari sifatida ta`riflab, vadaniyat informatsiyalar ombori emas, u nihoyatda 
murakkab tashkil etilganmexanizm bo`lib, u informatsiyani doimiy ravishda eng foydali va qulay 
uslublarni ishlab chiqqan holda saqlaydi, yangi informatsiyalarni qabul qiladi 
ularni yangi madaniyatga aylantiradi, ularni belgilarinibir tizimdan boshqasiga o`tkazadi deb 
izohlaydi; 
"barcha irsiy bo`lmaganinformatsiyalar deganda biz misol uchun xotirani tushunishimiz mumkin.Chunki 
xotira mexanik mazmunga ega emas, balki, ijodiy jarayon hisoblanadi. Xotiraning eng muhim manaviy 
ahamiyati shundaki, u vaql to`sig`ini engadi va o`limga qarshi turadi. Umumiy xususiyatlarga muvofiq biz 
madaniyatni xotira bilan tushunishimiz mumkin. Bunda biz alohida olingan shaxsning xotirasini emas, 
balki jamiyat xotirasini nazarda tutamiz. 

---

YU.M. Lotmanning fikricha bir qator qoidilar cheklashlar sifatida nomoyon bo`luvchi tashkiliy vaziyat 
madaniyatni belgilovchi xususiyati hisoblanadi. K. Levi-Strosning fikriga ko`ra "qaerda qoida bo`lsa, shu 
erda madamyat boshlanadi. Inson tabiatidagi avtomatizm bilan harakterlanadi, majburlash normalari 
bilan belgilanuvchi sifatlar madaniyat sohasiga tegishli bo`lib o`zida nisbiylik va xususiylikni 
mujassamlashtiradi" 
Yu.M.Lotmanta`kidlaydiki` "madaniyat Entropiyasi" informatsiyaga aylantinshning eng mukammal 
mexanizmidir. Bu mexanizm informatsiyani saqlashi va uzatishi bilan birga lining ko`lamlarini 
kengaytiradi. O`z-o`zini doimiy ravishda mukammallashtirishi va rivojlanib borishi uning 
qonunidir. Shuning uchun madaniyat bir vaqtda ham stabillik ham dinamizm xususiyatlarini namoyish 
qilishi kerak. Shu ma`noda madaniyat tirik organizm va san`at asarlariga xos bo`lgan xususiyatlariga ega. 
Madaniyatni insoniyat tomonidan yaratilgan yaxlit badiiy asar sifatida qabul qilishimiz lozim. 
Xulosa sifatida shuni aytish kerakki, Madaniyatshunoslik kursi gumanitar fanlar qatorida oliy o`quv 
yurtlarida o`rgalishi hozirgidavr talabiga mos keladi. Jamiyat hayotidagi mavjud muammolarni faqat 
iqtisodiy, siyosiy tadbirlar va huquq tartibotini mustahkamlash bilangina to`la hal qilib bo`lmaydi. Buning 
uchun jamiyatning ma`naviy hayotini ham qayta qunsh talab etiladi. "Ma`naviyat yo`q joyda degan edi 
prezident I.A.Karimov- hech qachon baxt sadat bo`lmaydi". 
Madaniyatshunoslik talabalarga jahon madaniyati va uning tarkibiy qismi bo`lgan O`zbekiston 
madaniyatini rivojlantirish tarixi, xususiyatlari, o`zaro aloqadorligi muammolari va istiqbollari 
to`g`risidagi bilim, ko`mkma va malakalarni berish bilan ayni paytda, milliy madamyatga va o`zga 
millatlar madaniyatlariga, qadriyatlariga ularni hurmat ruliida tarbiyalashda, madaniyat yodgorliklariga 
ijodiy munosabatda bo`lishlanda, ma`naviy jihatdan rivojlanishlarida ko`maklashadi.