Mahatma Gandining eng buyuk tashabbusi. Hindiston mustaqilligiga yo‘l ochgani haqida

Tuz yurishi
1930-yil 30-yanvarda Gandi “Yosh Hindiston” nashrida Hindiston vitse-qiroli Eduard Vud Irvinga murojaat yo‘lladi va o‘z maqsad qilib qo‘ygan “satyagraxa” harakatidan voz kechishini ma’lum qiladi. Bu ultimatum orqali Gandi ingliz hukumatidan yer soliqlari miqdorini kamaytirish, tuzga bo‘lgan monopoliyani bekor qilish, harbiy va ma’muriy xarajatlarni qisqartirish, hibsxonalardan siyosiy asosda qamalganlarni ozod etish talabini qo‘ydi. Ammo ingliz hukumati bu ultimatumni jidday qabul qilmadi va qo‘lingdan kelganini qil, qabilida ish ko‘rdi.
Mashhur “tuz yurishi” 1930-yilning 12-mart sanasida Gandi va uning 79 nafar izdoshi boshchiligida Hindistonning Gujarot viloyatidagi Ahmadobod shahrida boshlandi. Tashabbus orqali namoyishchilar 400 kilometrlik masofani bosib o‘tib, Hind ummoni sohillariga chiqishi va u yerda namoyishkorona ravishda sho‘r suvni qaynatib tuz olishi kerak edi.

“Tuz yurishi” tarafdorlari har bir qishloq va shaharda to‘xtab, ularning safiga qo‘shilishni taklif qilar, bu esa Hindistonning ozod bo‘lishiga yordam beradi deb nutq so‘zlar edi. Yurishga qo‘shilgan tarafdorlar soni keskin ko‘payar, barchaning umidi ozod Hindistonni ko‘rish edi. Harakat favqulodda ommaviy tus olib ketdi. Ingliz hukumati esa harakatni bostirish maqsadida keskin choralar ko‘rishga ham ulgurdi.
“Tuz yurishi”ni muttasil yoritib borgan Britaniya matbuoti ham vaziyatning ommaviylashuviga hissa qo‘shdi. 6-aprel sanasida Arabiston dengizi sohillaridagi Dandi shaharchasida “tuz qaynatish” marosimi o‘tkazildi va shu kuni milliy bo‘ysunmaslik va itoat qilmaslik kuni sifatida e’lon qilindi. Hindistondagi yirik shaharlarda ommaviy namoyishlar o‘tkazildi, ingliz ma’muriyatida ishlaydigan hindlar inglizlarga ishlashdan bosh tortib, iste’foga chiqdi.
Robindranat Tagor: “Yevropa Osiyodagi o‘z nufuzini butkul yo‘qotdi. Yevropa endilikda adolatning himoyachisi, yuqori maslakli fikrlarning sohibi emas, u osiyoliklar ko‘z o‘ngida oq irq vakillarini hukmronligining himoyachisi, insonlarni ekspluatatsiya qiluvchi va ularning evaziga kun ko‘ruvchi tekinxo‘r ekanini isbotladi. Bu Yevropa uchun axloqiy tanazzul. Osiyoliklar endilikda yevropaliklarga past nazar bilan qarashi mumkin”.
Aprel-may oylarida Hindiston Milliy Kongressining 60 mingga yaqin a’zosi hibsga olindi. Kashmir va Peshovor shaharlarida ingliz harbiylari tinch namoyishchilarni o‘qqa tutdi. 5-may sanasida millat peshvosi Gandi ham qamoqqa tashlandi. Inglizlarning mazkur zo‘ravonlik harakatlariga javoban, hind xalqi umumhind ish tashlashni uyushtirdi. Butun harakatning a’zolari prinsiplilik nuqtayi nazaridan ingliz hukumatiga qarshilik ko‘rsatmadi va natijada butun dunyo taraqqiyparvar kuchlarining e’tirofiga va hamdardligiga erishdi. Buyuk Britaniya sharmanda bo‘lgan edi.
1931-yil 25-yanvarda Mohandas Gandi va yana Hindiston Milliy Kongressining 60 nafar a’zosi hibsdan ozod etildi. Hindiston vitse-qiroli harakat rahnamosiga muzokaralar boshlashni taklif qildi. Gandi vitse-qirol Eduard Vud Irvinning taklifiga rozi bo‘ldi.

Muzokaralar natijasiga ko‘ra, Hindiston Milliy Kongressi itoatsizlik va bo‘ysunmaslik harakatini darhol to‘xtatishi, ingliz mustamlakachi hukumati barcha siyosiy mahbuslarga ozodlik berishi, tuz monopoliyasini bekor qilishi, Hindiston mustaqilligi uchun targ‘ibot olib borilishiga ruxsat berishi, Hindiston Milliy Kongressini mustaqil siyosiy partiya sifatida tan olishi kerak edi. Ingliz hukumati mazkur talablarni qabul qildi va 1931-yilning 4-mart sanasida uzoq davom etmagan bo‘lsa-da, Gandi va Irvin bitimi imzolandi.
Mazkur bitim imzolanishi ortidan Hindiston Milliy Kongressi yetakchilaridan biri Javoharlal Neru tushkunlikka tushib qolgani va mustaqillik qo‘ldan boy berilgani haqida gapirdi. Uning nazarida ko‘p millionli Hindiston xalqi asrlar mobaynida orzu qilgan mustaqil Hindiston kulga aylangan edi. Ammo Neru hissiyotga berilgan, adashgan edi. “Tuz harakati” va Gandi-Irvin bitimi mustaqillik uchun harakat nimalarga qodirligini isbotladi. Sababi bundan bir necha yillar avval Hindistonga dominion maqomining berilishi haqida o‘ylash ham jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladigan holat sanalardi.
Ammo Gandining “Tuz yurishi” mamlakatda siyosiy vaziyatni o‘zgartirdi, hind xalqida ozodlik uchun umid uyg‘otdi, mustaqillik uchun kurash amalga oshishi mumkin bo‘lgan orzu ekanini ko‘rsatdi, butun hind xalqi va mustamlaka qilingan xalqlarning erki uchun kurashiga ulkan kuch bag‘ishladi.