Mahmud ibn Husayn ibn Muhammed Qashqariy

Mahmud ibn Husayn ibn Muhammed Qashqariy
Mahmud Qashqariy Orta Aziyanıń X ásirinde jasaǵan ullı alımı. Ol túrkiy tillerdiń salıstırmalı grammatikası hám leksikologiyasına tiykar saldı, fonetikası boyınsha qımbatlı maǵlıwmatlar qaldırdı¹. Mahmud Qashqariy túrkiy til biliminiń enciklopediyası esaplanǵan ataqlı “Devonu luǵatit turk” (Túrkiy sózler diywanı) miynetin dóretti. Sonıń menen birge, usı kúnge shekem tabılmaǵan “Javahirun nahv fi luǵatit turk” (“Túrkiy tiller sintaksisiniń dúrdanaları”) atlı miynetin jazǵan.
Arab tilinen K.Brokkelman tárepinen nemis tiline awdarmalanıp 1928-jılı Leypcigte, Besim Atalay tárepinen túrk tiline awdarmalanıp, 1939-jılı Ankarada baspadan shıqqan “Devoni luǵatiti turk” miyneti professor S.Mutallibov tárepinen ózbek tiline awdarılıp, 1960-1963-jıllarda Tashkentte baspadan shqqan. Bul miynet akademik A.N.Kononov, professor H.Nematov, professor F.Abdullaev, professor S.Usmanov, professor A.Kondrashov, professor A.Nurmanov hám basqalardıń shamalaına kóre 1072-1078, 1078-1083, 1071-1073, 1073-1074,1076-1077-jıllarda jazńlǵan. Qullası, bul miynet XI ásirdiń ekinshi yarımında til bilimi maydanına kirip kelgen.
Tildi adamlar ortasındaǵı qatnas quralı sıpatında jámiyet ómirin sáwlelendiriwshi ayna sıpatında túsingen M.Qashqariy óziniń bul miynetinde belgili bir dáwirge tiyisli bolǵan usı metod arab til biliminde júdá keń tarqalǵan bolıp, bul arab tiliniń kóp dialektli til ekenligi qásiyetinen kelip shıǵadı. Bul miynette birinshi mártebe túrkiy til bilimi táriyxında birinshi márte túrkiy til dialektleriniń klassifikaciyası beriledi. Qullası, ilimpaz óziniń bul miyneti menen sinxron-salıstırmalı til bilimine tiykar saldı.
Qashqariy sinxron-salıstırmalı metod penen qurallanǵan halda túrkiy qáwimlerdi gezip, tiykarǵı dıqqat-itibardı olardıń tillerindegi ulıwmalıq hám parıqlı qásiyetlerine qarattı. Sonıń menen birge, ol túrkiy qáwimlerdiń jaylasıw ornı haqqında hám áhmiyetli , tiykarlanǵan geografiyalıq maǵlıwmatlar beredi, bul miynettegi pikirlerdiń obyektivligin táminleydi. Aytılǵanlar miynettiń júdá úlken miynet penen jaratılǵanlıǵın dálilleydi.
Til biliminiń barlıq túrleri boyınsha salıstırmalı izertlew islerin alıp barǵan Qashqariydiń “Diywan”ı alǵı sóz hám sózlik bólimlerinen ibarat.
Miynettiń kirisiw bóliminde miynettiń dúzilisi, Arqa Qıtaydan tartıp , pútkil Mawarawnnahr, Xorezm, Ferǵana, Buxaraǵa shekem tarqalǵan úlken aymaqtaǵı urıwlar, qáwimler hám olardıń tilleri haqqında, bul tillerdiń fonetik hám grammatikalıq qásiyetleri haqqında maǵlıwmat beredi.
Miynettiń tiykarı sózlik bóliminde bolsa 9mıńǵa jaqın túrkiy sóz arab tiline awdarmalanıp, túsinik beriledi, olardıń fonetikalıq, leksikalıq hám grammatikalıq qásiyetleri haqqında áhmiyetli pikirler bayanlanadı.

1^ Nematov H. XI asrdagi turkiy tillarning Mahmud Qashqariy tomonidan qilingan tasnifi .Ózbek tili va adabiyoti jurnali 1969.