MahmudKoshg‘ariy ijodiy faoliyati boʻyicha annotatsiyalar va ilmiy ish. Abdullayeva Kamola 207-guruh talabasi

2.2. Sodda yasama otlar

Otlar yasalish xususiyatlariga koʻra boshqa turkumdagi soʻzlarga nisbatan alohida ajralib turadi. Chunonchi, otlarda yasovchi qoʻshimchalar koʻp boʻlib, ular ishtirokida koʻplab yangi soʻzlar yasalganidek, soʻz qisqarishi asosida yangi soʻzlar yasalishi ham ot turkumiga xosdir. Shu boisdan ham otlar yangi soʻzlar hisobiga tez boyib boruvchi turkumdir59. Otlar asosan morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Soʻz oʻzak, negiziga maxsus soʻz yasovchi qoʻshimchalar qoʻshish bilan ot yasalishi morfologik usul bilan yasalishdir. Ot yasovchi qoʻshimchalar yordamida ot, sifat, son, fe`l va boshqa turkumlardan ot
yasaladi. Masalan, ishchi (otdan), terim (fe`l dan) , birlik (sondan ), yaxshilik (sifatdan).
Xuddi shu kabi Mahmud Koshgʻariy ham otlarni tub va yasama otlarga ajratib tasnif qilgan. Olim ―Devonu lugʻotit turk‖da, asosan, fe‘ldan yasalgan otlar haqida ma‘lumot beradi. Yasama otlar boshqa soʻzlardan kelib chiqadi. Bularning ba‘zilari turmushda qoʻllanib, eshitilib yurilgan boʻlsa, ba‘zilari aniq emas, qiyosiy asosdadir. Men iste‘moldagilarini berib, muhmallarini(iste‘moldan chiqqan, ma‘nosi noaniq soʻzlar) tashladim60. Quyida ularni tartiblab, misollar orqali koʻrib chiqamiz: Bir turli taom ma‘nosidagi و اَُ
ا uva soʻzi ham shunday yasalgandir. Bu soʻz
―burdaladi, uvatdi‖ ma‘nosidagi ً ا uvdi fe‘lidan yasalgan.
Koʻpincha alif yolgʻiz kelmay, َmim bilan birga (-ma shaklida) uchraydi:
kokil ma‘nosidagi ا سْ وََ kesma soʻzi ًkesdi fe‘lidan olingandir. Koʻzni berkitmasin deb, sochni kesiladigan joyga ham ا سْ وََ kesma deyiladi.
―Non‖ ma‘nosidagi جْ وَُّ koʻmach soʻzi kul va boshqalarga ً deganda وْذُ qoʻllanuvchi koʻmdi fe‘lidan yasalga
59 Rahimov S., Umrqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent:
O‘qituvchi. 2003
Jang‖ ma‘nosida qoʻllanuvchi شْ سُ وُ ا urush, صْ مُجٍ ُ toqush soʻzlari urdi va toqidi fe‘llaridan yasalgan.
―Saylgoh‖ ma‘nosidagi غْ
ٍٍّ َالٍَ ْ ٍَ yaylagʻ soʻzi ًْ اٍٍّ َ oti oxiriga غ qoʻshib yasalgan.
Shuningdek, qish soʻzidan yasalgan غْ طالْ لٍ qishlagʻ soʻzi ham qish soʻzi oxirigaْ غٍ ْ ٍْ ٍْ ٍْ ٍْ qoʻshib yasalgan.
Fe‘llarga gʻ va vov, u, oʻ harflari birlikda, ya‘ni ―gʻu‖ qoʻshilib, uni qurol otiga aylantiradi. Bu xususiyat turkiy tillarning hammasiga ham umumiydir
ب bichdi (kesdi) fe‘lining oʻzagiga ―gʻu‖ qoʻshilib yasalgan
―narsalarni kesuvchi asbob‖ ma‘nosidagi غُ جْ
ب bichgʻu soʻzi shunga misoldir
ا urdi fe‘lidan yasalgan غُ سْ وُ ا urgʻu (uradigan narsa) ham shundaydir سذْ وَ kesdi fe‘lidan yasalgan kesgu neng (kesadigan narsa) hisoblanadi. سذْ ضُ َ ا eshusdi (sovurdi) fe‘lidan yasalgan eshusgu (sovuradigan narsa) ma‘nosida qoʻllanadi.
―Oʻroq‖ ma‘nosidagi جَ ًْ
ْٕsoʻzi, ―oʻt oʻrdi‖ ma‘nosidagi najala fe‘li oldiga m
qoʻshilib yasalgan. ―Elak‖ ma‘nosidagi ٍ ٍُ ْٕ خُ ًْ munxul soʻzi ―eladi‖ ma‘nosidagi naxala fe‘li oldiga m qoʻshib yasalgan.
―Supurgi‖ ma‘nosidagi فْ سَ
ْٕsoʻzi ham shundaydir. Ya‘ni nasafa (supurdi) fe‘lidan m orttirib yasalgan.
―Taroq‖ ma‘nosidagi قْ شغ اْ َ ج targʻaq soʻzi sach taradi fe‘lidan yasalgan.
―Oʻroq‖ ma‘nosidagi orgʻaq soʻzi oʻt oʻrdi gapidagi oʻrdi fe‘lidan yasalgan.
―Yopinchiq‖ ma‘nosidagi هْ ضُ َا eshuk soʻzi ―yopdi‖, ―oʻradi‖ ma‘nosidagi eshudi fe‘lidan yasalgan.
―Namat‖ ma‘nosida kelgan ٍٍّ زَ َْ yazim soʻzi yazti fe‘lidan yasalgan.
Birikma tarzida ―qortuq-qoruq‖ (qon olinadigan asbob) ma‘nosidagi sorgʻu soʻzi ―hayvon sutini yoki qonini soʻrish‖ ma‘nosidagi soʻrdi fe‘lidan yasalgan.
Adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   A.Nurmonov, A.Sobirov, N.Qosimova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili//Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun. – T.: “ O‘qituvchi”, 2013.
   
2. 
   B. Doug. Interfaol oʻrganish uchun sinfxonaga moʻljallangan usullar. Newark, 2001.
   
3. 
   Yoldoshev Q. Oʻqituvchi kitobi. -T.: Oʻqituvchi