Махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

3.3. Туристик корхоналарда истеъмолчилар учун ахборот манбаълари 
Бошқарувчи ҳар қадамда режани таҳлил қилиш жараёнида, маркетинг 
тадбирларининг самарасини, кучини текшириб кўришда истеъмолчи-
мижозлар, рақобатчиларга уларнинг товарлари, диллерлар, агентлар ва бошқа 
шунга ўхшаш бозор билан боғлиқ бўлган кучлар ҳақидаги ахборотга муҳтож 
бўлади. 
Ахборотлар олиниш манбаига кўра қуйидагича бўлади: 
1) ташқи ҳисоботлар тизимидан олинади, улар қуйидагилар: 
а) маҳсулотлар сотилиши кўрсаткичлар 
б) жами харажатлар 
в) моддий заҳиралар ҳажми 
г) нақд пул ҳаракати
д) дебитор ва кредитор тўғрисидаги ахборотлар  
2) Кундалик маркетинг ахбороти-тижоратга тегишли мунтазам келиб 
турувчи ахборотлар: 
а) агентлардан; 
б) рақобатчилар ҳақидаги ахборот манбалари: 
- харид қилинган товардан; 
- “очиқ эшиклар” ва махсус кўргазмалар; 
- чоп қилинган ҳисоботлар; 
- акционерлар мажлисида иштирок этиш ишдан бўшаб кетган ва ҳозирда 
ишлаётган ходимлар билан суҳбат; 
- реклама. 

---

181 
Ахборотларни сотиб олиш ва махсус ахборот тўплайдиган бўлимлар 
ташкил қилиш натижасида йиғиш мумкин. 
Катта фирмалар шундай тадқиқотларга буюртма беради: 
1-босқич. Яхши аниқланган муаммо ва мақсад - муаммо ҳал 
этилишининг 50% идир. 
2-босқич. Қандай ахборот лозимлигини аниқлаб олиш ва бу ахборотни 
қай тарзда йиғиш лозимлигини ва уларни қандай манбалардан йиғиш 
лозимлигини аниқлаш. 
Иккиламчи манбалардан олинадиган ахборотлар: 
а)Ички манбалар:-фирма ҳисоботи: фойда ҳакидаги ҳисобот; 
- зарар ҳақидаги ҳисобот; 
- балансда қилинадиган ҳисоб-китоб; 
- сотиш кўрсаткичлари; 
- счёт-фактуралар; 
- моддий товарларни ҳисобга оладиган ведомостлар; 
- олдинги сафар қилинган тадқиқотлар ҳисоботи. 
б) Ҳукумат томонидан чоп этилган ҳисоботлар: 

қисқартирилган 
стастик 
тўплам 
(демография, 
экология, 
социология); 

шаҳарлар, районлар тўғрисидаги статистик маълумотнома; 

саноат истиқболлари тўғрисидаги стастик маълумотнома; 

маркетинг ахборотлари қўлланмаси. 
в) китоблар ва кундалик ахборотлар манбаи (газета, журналлар); 
г) тижорат ахборотлари: 

реклама ва тарифлар тўғрисида; 

оилалар харид қиладиган ҳалқ истеъмол моллари ҳақида; 

улгуржи ва чакана нархлар ва сотиш ҳажмлари ҳақида. 
Бирламчи ахбоорт манбаларидан олинадиган ахборотлар: 

---

182 

анкеталарга ва саволномаларга жавоб олиш; 

телефонларда интервью олиш. 
3-босқич. Ахборотларни тўплаш - энг қимматга тушувчи ва хатоларга 
йўл қўювчи босқич. Сўров орқали ахборот тўпланганда тўртта муаммо пайдо 
бўлиши мумкин: 
1.Анкетага, сўровномага жавоб берувчи на уйда, на ишда бўлмаслиги; 
2.Саволларга жавоб беришдан бош тортиши; 
3.Ҳаққоний жавоб бермасдан, атайлабдан чалғитиши; 
4.Савол - жавоб олиб борувчининг ноҳақлиги. 
4-босқич. Бунда йиғилган ахборотларни таҳлил қилиш учун: 

бутун жамланган ахборотдан лозимлиларини танлаб олиш; 

жадваллар тузиш ва унга ахборотларни жойлаш; 

частотасини, яъни шу ахборот неча марта учрашлигини аниқлаш, 
ҳисоблаш; 

ўртача даражасини топиш; 

сочилиш даражасини аниқлаш. 
5-босқич. 
Олинган натижаларни тақдим этиш. Раҳбарларга масала ва 
муаммони ҳал қилишда лозим бўлган ахборотнинг асосийларини бериш 
(модель ёки методларни эмас). 
Маркетинг ахборотларини таҳлил қилиш тизими асосан стастик банк 
ва моделлар банкини тузишдан иборат. Статистик банк қуйидаги саволларга 
жавоб бериш учун лозим бўлади: 

асосий ўзгарувчан кўрсаткичлар нима ва уларнинг тижорат 
кўрсаткичларига таъсири қандай? 

нарх 10%га ва реклама харажатларини 20%га оширилса, нималар 
ўзгаради? 

Бозор қандай ўзгарувчан кўрсаткичлар бўйича сегментлаштирилади, 
қанча сегмент мавжуд? 

---

183 

регрессион анализ нима? 

корреляцион анализ нима? 
Моделлар банки - маркетинг қарорларини қабул қилишда оптимал-
мақбул вариантлар қабул қилиш учун лозим бўладиган математик моделлар 
мажмуаси: нарх-наво қўйиш тизимининг модели; нархни ҳисоблаб топиш 
модели; жойлаштириш модели; рекламани техник жиҳатдан комплекс ҳал
қилиш модели; реклама бюджетини ҳисоблаш модели. 
Хулоса 
Истеъмолчи хулқ-атворини ўрганиш маркетинг мутахассисига уларга 
таъсир этиш учун кенг имкониятлар эшигини очиб беради. Маркетинг 
асосида ишни юритиши самарали бўлиши учун, истеъмолчилар ўз олдига 
баъзи сабабларни назарда тутиб эмас, балки қандай сотиб олиш масаласини 
қўйишлари лозим.