Majburiyatini

Nazorat vositasi — bu nazorat jarayonini optimallashtirish- ning maksadlari va shartlariga mos keluvchi, nazoratning xar xil turlari, shakl va metodlari orkali amalga oshiriluvchi xilma-xil nazorat masalalari, amaliy vazifalaridir.
Nazorat vositalariga kuyiladigan mazkur asosiy talablardan ta’lim faoliyati natijalarini ob’ektiv nazorat kdlish, shuning­ dek, dar bir ukuvchini individual nazorat dasturi bilan ta’min­ lash zarurligi kelib chikddi.
Nazorat sub’ektlari (nazorat kiluvchi va nazorat kdiinuvchi) ti- zimning uzaro boglangan, bir-biriga uzaro ta’sir kdgguvchi ikki tarki- biy kismidir. Buning ustiga, nazorat (dilinuvchiga nafakdt ob’ekt si­ fatida, balki pedagog faoliyatining sub’ekgi sifatida xam kdraladi. Ushbu pozitsiyadan Karaganda, TMda ta’limning mak,sadi ob’ekt (ukuvchi)ni uzini-uzi rivojlantiruvchi tizimga aylantirishdan ibo­ rat. Individual rivojlanish uchun uning imkoniyatlari bilan ta’­ lim faoliyatiga kuy il ad igai talablar urtasidagi k,arama-k,arshi-
liklarni bartaraf etishga darakat kdlish zarur.
Bunda imkoniyatlarning kengaytirilishi inson erkin yoki er- kin emasligi, ukuvchining ta’lim jarayoni sub’ekta sifatidagi erki real vok;elikka konchali k mujassaml antir il ganl igi ga boglik, xolda jiddiy buzilishi mumkin. V. M. Shadrikov ta’kidlashicha, «inson imkoniyatlarini ruyobga chik.arish maksadi ustuvor bulishi xamda in- dividuallashtirishga yunaltirilgan jarayon xar bir darsda ushbu makradni kuzlab tashkil kdlinishi lozim». Pedagog oldida nazorat jarayonini ukuvchilar bilan ishchan, dam korli k munosabatlarini, ularning uk,ituvchilar bilan damkorlik k;ilishga intilishini ta’- minlaydigan tarzda tashkil k,il i sh vazifasi turadi.
Nazorat jarayoni sub’ektlari uzaro munosabatining psixologik-pedagogik asoslari
Ta’lim faoliyatini nazorat k,ilishni tashkil etish va utkazish masalalari tadkdooti buyicha adabiyotlar tadlili nazorat jarayonida sub’ekt va ob’ektning samarali psixologik uzaro munosabati muam- mosi juda mudimligini kursatdi. B.G. Ananevning ta’kidlashicha, baxo kishining dam intellektual, dam iroda-asab sodasiga, kdskdsi, umuman shaxsiga ta’sir kursatadi; akliy faoliyat badolar ta’sirida yo jadallashadi yoki sustlashadi. B.G. Ananevga kura, TM psixologik tarkibiy-genetik yondashuvni amalga oshiradi: individuallik deganda, kishining shaxe va faoliyat sub’ekta sifatidagi xususiyatlari bir- ligi va uzaro alosasi tushuniladiki, uning tarkibida individ bulmish insonning tabiiy xususiyatlari amal kdladi.
B.G. Ananev bir vak,tning uzida dam tarbiya ob’ekta, dam uning sharti, dam vazifasi, dam pirovard maksadi bulgan individuallik shakllanishi jarayonining murakkabligini ta’kidlaydi. Ukituvchi nazoratni tashkil etishda nazorat savollarini psixologik nu«dai nazardan tugri kuya bilishi, butun sinfni boiщarishni kuldan ber- magan dolda, surov utkaza olishi kerak.
Insonparvarlashtirish tamoyili shaxsga yondashuv doirasida olib borilgan ishlarda kuprok aks ettirilgan. Shaxsga yondashuv — bu individual xususiyatlarni disobga olishgina emas, balki shaxe shakl- lanishi jarayonini urgan ish va unga faol ta’sir kursatish usuli dam.
Shaxsni tadjik, k,il gan yetakchi olimlardan biri L.I. Bojovich shaxe sifatida rivojlanishni yangidan tarkib topayotganlarning izchil shayutlanishi bilan belgilagandi: «asoslovchi tasavvurlar» (bir yoshgacha); «Men uzim» formulasida amalga oshiriluvchi «Men tizi­ mi» (3 yosh); ichki pozitsiya — uzini ijtimoiy mavjudot sifatida dis kdlish (7 yosh); uzini uzok, mak,sadlarga chogaash (10 yosh); uzining
«dayot istik;boli»ni anglash (15/^17 yosh).
Shaxsning uzini-uzi boshkarish sifatlarini yuksak rivojlan- tirish boshkaruv xodimilik vazifalarini muvaffakiyatli uzlash­ tirish imkonini beradi. Professional shaxe kiyofasining juda mudim tarkibiy k,ismlaridan biri uzini «professional faoliyat sub’ekta» sifatida dis k,ilish, ya’ni uz mednat turmushi ustidan tulik, nazorat urnata olish dobili yati shakllanganligi bulishi mum- kinligini R.A. Katsel va D.E. Jonson ta’kidlab utishgan.
JI.C. Vigotskiy, A.N. Leontev, D.E. Elkonin, V.V. Davidov, N.F. Talizina, A.K. Markova va boiщa tadk,ik,otchilarning psixo­ logik-pedagogik k,oidalari asosida rivojlanayotgan shaxeiy-faoli- yatli yondashuv ta’lim faoliyatining psixologik asosi sifatida tav- siya k;ilinadi.
Ta’lim berishda bu yondashuv shaxe sifatidagi ukuvchining indi- vidual-psixologik xususiyatlarini maksimal disobga olishni kuzda 'gutadi. Ushbu k;oidani tagbik, kilish ukuvchiga tavsiya etilayotgan ukuv gopshirik,larining mazmuni va shakli, shuningdek, u bilan mulok,ot xususiyati ork^li amalga oshiriladi. Ta’lim faoliyati konkret ukuv­ chining bilimi va madorati darajasidan kelib chikdb tashkil k,ili- nadi, uning kizik,ishlaridan faolligini tak,ozo etadi.
Bunga ukuvchilarda nafak,at bilishga oid edtiyojni, balki xatti- darakatning umumlashtirilgan usullarini ishlab chikdshga, bulgusi kasbiy faoliyat buyicha maxsus madoratni vujudga keltirishga bulgan maxsus ta’limiy edtiyojni shakllantirish yuli bilan erishiladi. Sh axsiy-faoliyatli yondashuv ta’lim xarakterinigina emas, balki ukdguvchi va ukuvchilarning uzaro munosabati sxemasini sub’ekt- ob’ektdan sub’ekt-sub’ektga dam uzgartiradi.
D.B. Elkonin, V.V. Davidov, A.K. Markova, I.A. Zimnyaya asar- larida «ta’lim faoliyati» tushunchasi aslida faoliyat mazmuni bi­ lan tuddiriladi. Ayni vak,tda ushbu tushuncha munosabatning alodi- da turi — ta’lim sub’ektining ta’lim predmetiga butun ushbu jarayon
davomidagi «mas’uliyat bilan munosabatiga» (C.JI. Rubinshteyn) nisbat berishi mumkin.
I. A. Zimnyaya ta’lim jarayoni tushunchasini, uni butun yosh davr- lari, jumladan, maktab yoshiga taallukli kilib ta’riflaydi. Ta’­ lim faoliyati — sub’ektning ukuv ishining umumlashtirilgan usul- larini uzlashtirish xamda uning ta’lim oluvchining uzini-uzi na­ zorat kilishi va badolash iga aylanuvchi tashki nazorat xamda baxo asosida ukuv vazifalari vositasida xal kilishi jarayonidagi uzi- ni-uzi rivojlantirish buyicha faoliyati. Uzlashtirish ta’lim fa­ oliyatining markaziy bugini xisoblanadi. Uzlashtirishning aso­ siy mexanizmi kuchirish bulib, uning ichki mexanizmi, uz navbati- da, uch yunalishda kechadigan umumlashtirish: tamoyilni, dastur va faoliyat usulini umumlashtirish xisoblanadi.
Uzlashtirish protsessual va natijaviy jixatlarga ega. Jarayon sifatida. u idrok, xotira, tafakkurni uz ichiga oladi, xis-tuygu, iroda bilan shart kilib kuyiladi. Natija sifatida egallangan bilimlar, xosil kilingan kunikmalar voke buladi. Uzlashtirish­ ning puxtaligi uning asosiy xususiyatlaridan biri xisoblanadi. Uzlashtirishning muxim xususiyati uning boshkariluvchanligidir. Boshkariluvchan bulgan uzlashtirish boskichma-boskich tashkil kili- nishi mumkin.
P. Ya. Galperin va uning shogirdlari tomonidan ishlab chikil­ gan akliy faoliyatni boskichma-boskich shakllantirish nazariyasi oliy psixik jarayonlar (faol yodda sak«lash, tushunchalar, xisob-ki- tobning shakllanishi) kishida uch asosiy boskdchda kechishini kursa­ tadi. Avval ular kishining atrof olam predmetlari bilan kupdan- kup kengaytirilgan tashki modsiy faoliyati yuli bilan, sungra kishilarning xamkorlikdagi faoliyati va ularning mulokoti davo- mida amalga oshiriladi (ushbu tashki faoliyat barcha psixik jara- yonlarni boktab turuvchi tashki nutk ishtirokida bajarila boshla- nadi xamda ularni eng yukori darajada tashkil kilishga olib bora- di). Va nщ oyat, tashki faoliyat sekin-asta ichki nutkka aylanadi xamda uz akpiy faoliyati sifatida bajarila boshlanadi. Interi- ortatsiya deb atalmish ushbu jarayon shunga olib keladiki, balogatga yetgan kishida aksariyat maxorat va kunikmalar shunchalik uyushgan va avtomatlashgan xususiyat kasb etadi-ki, ular uz ichiga olgan opera- siyalarni deyarli taxlil kilib bulmay koladi.
Uzlashtirish jarayonini taxlil kilishda, shuningdek, uning tur- li-tumanligi, shaxsga boglik ravishda kelib chikishi, butun ukuv jarayonini, ta’lim faoliyatining uzini tashkil kilishga boglik ekanligini ta’kidlash joiz. Tadkikotchilar ta’lim faoliyati tash- KI tuzilmasining asosiy tarkibiy kismlarini kayd etadilar. Bu- lar: motivatsiya; muayyan xrlatlarda topshirik shaklidagi ukuv masa-
J

lalari; ukuv faoliyati; uzini-uzi nazorat k,ilishga aylanuvchi nazo­ rat; uzini-uzi badolashga aylanuvchi badolash. A. K. Markova moti- vatsion muditni kurib chikdr ekan, uning ierarxik tuzylishini ta’- kidlaydi. Bular: uk^ishga edtiyoj, ukishning ma’nosi, uk,ish sababi, mak.sad, dis-tuygu, munosabat va k;izik;ish.

Ta’lim faoliyatining umumiy tuzilmasida nazorat va uzini- uzi nazorat, badolash va uzini uzi badolash faoliyatiga katta e’ti- bor beriladi. Ushbu masalani tadk.ik, kdlganlar ukuvchining uzini- uzi nazorat k,ilishi va uщiuvchining badosi, uzini-uzi badolash shakllanishiga imkon tuvdirishini ishonarli tarzda kursatganlar. Ushbu jarayon muvaffak.iyatli kechishi uchun ukituvchi badolash maz­ munini, ya’ni uning usuli, natijasi, ushbu vaziyat ishtirokchilari, ularning munosabati va badolash shaklini disobga olishlari zarur. Ta’lim faoliyati bilimlarni egallash va egallangan bilimlar-
ni turli dolatlarda kullay olish layokdti (madorati)ni shakllan- tirish jarayoni singari ukitishning umumiy krnuniyatlari bilan dam xarakterlanadi, buning natijasida individual tajriba tupla- nadi. Bunda u turli-tuman muntazam mashkdar natijasidagina sa­ marali shakllantiriladi. A.M. Novikov ta’kidlaganidek, mashk,- larning samaradorligi kuplab omillar bilan belgilanadi, ular ora- sida: vakdni tugri takrimlash , ish ni bajarish kridalarini tushunish, bajarilgan ish natijalarini bilish, madsuldorlik va tiklash (reproduktivlik)ning ok,ilona nisbati bor. Uk,itish jara­ yoni inson tomonidan uzlashtiriladigan bilimlar, shakllantiri- ladigan kunikmalar va ijodiy madoratning progressiv uzgarishi sifatida tavsiflanadi. Bu jarayon uk,itish egri chizigi yoki maiщ k,ilish egri chizigi bilan anikdanadi. Umuman olganda, ukrtish jarayonida bilimlarning, madoratning umumiy tuzilmasi, ularning kuprok, umumlashganligi, uyushganligi, ularning bajarilishi ong tomonidan kamrok, nazorat k,ilinishi yuli bilan uzgartiriladi.
Ukdtish jarayonida faoliyatning uzining uzgarishi faoliyatdagi progressiv sifat uzgarishlarini aks ettiradi, deyish mumkin. Ay­ nan shuning uchun dam shakllanayotgan ta’lim faoliyatining barcha doiralarida dar bir nazorat va badolash faoliyatini ishlab chikdsh doimo ukituvchimin! diktat markazida turishi kerak.