Majburiyatini

«Xisob va disobot» predmeti buyicha ukuv dasturining uzgarishi
_Mavzu Shunday edi Shunday buldi Soatlar mikdori Soatlar mikdori

1. 
   Dukonga tovar kelishi manbalari. Ilova kilingan xujjatlar
   
2. 
   Tovar-moddiy buyumlarni olish uchun ishonch kogozi berish tartibi
   
3. 
   Tovarlarni mikdori va sifati buyicha Kabul kilish. Tovar kabul kilishning uzi­ ga xosliklari, xujjatlarni rasmiylash- tirish
   
4. 
   Tovar realizatsiyasini xujjatlarda ras- miylashtirish
   
5. 
   Tovar kamomadi, ularni .\ujjatlar bilan rasmiylashtirish
   

^{2 soat} 2 soat
_{2 soat} 4 soat (shundan
2 soati amaliy)


_{2 soat} 4 soat (shundan
2 soati amaliy)

2 soat 2 soat

2 soat 2 soat

6. 
   ^{Tovarlarni kayta badolash 2 soat} 2 soat
   
7. 
   ^{Tovar x^sobotini tuzish targibi} _{2 soat} 6 soat (shundan
   

4 soati amaliy)
^Jami: 14 soat 22 soat
Eksperiment utkazish va uni metodik komissiya yigilishlarida tadlil kilish jarayonida ta’lim tarkibinigina emas, balki ukuv mashgulotlarini utkazish shakl va metodlarini dam uzgartirish za- rurligi tugrisida xulosaga kelindi.
KXKda yangi pedagogik texnologiyalarni joriy kdlish borasida Uk,ish^>sinash->mustadkamlash^»ukuv jarayoniga tatbik, kdlish sxema- si buyicha muntazam ish olib borildi.
Ukituvchilar darsni faol shakl va metodlar bilan olib borishni, bu ukuvchilarning ta’lim jarayoniga kdzik.ishlarini oshirgani uchun emas, balki, KXKning barcha mudandis-pedagog xodimlari innovatsion darslarni ishlab chik,ish va utkazish usullarini yetarli darajada pro­ fessional uzlashtirganliklari uchun dam afzal kuradilar.
Xar bir ulchovni boskdchma-bosk;ich kurib chik,amiz damda uning kirish sinovlaridan boshlab — bitirish va mednat faoliyatigacha bulgan barcha nazorat boskdchlarida uzgarishini tadlil k,ilamiz.
Ukuvchilarning ta’limga, dayotiy kadriyatlarga k;izshdishlarining uzgarish dinamikasi ta’lim jarayoni samaradorligining mezonla- ridan biri sifatida k,abul kilingan. Motivatsion test javob va- riantlari bir javob ochi k kdtdirilgan, sakkiz savol bulgan surov varakasidan iborat. Keltirilgan javoblarning dech biri respon- dentning munosabatini aks ettirmasa, uzi javob yozishi mumkin.
Birinchi kursda motivatsiya vazifasi — birinchi kurs talabasi shaxsiy mas’uliyatni, «etuklikni» anglashida, bitiruvchini ushbu kollejga olib kelgan sabab va motivlarni tushunib olishida unga

kumaklashish, uzining jamiyatdagi urni xasida mulodaza yuritishi- ga, xayotiy k,izik;ishlari doirasini anikdashga imkon berish. Masa­ lan, «Sizning ushbu kasb-xunar kollejiga uk,ishga kirishingiz xak;itsagi k,arorni kim k,abul kddsi?», «Kasb-xunar kollejida uk,ish — bu...», «Nega siz aynan bizning kasb-xunar kollejimizga keldin- giz?» va xokazo.
Joriy motivatsion testda kuyidagi savollar buladi: «Xayotiy ustuvorliklarni tartib buyicha joylashtiring: «Kasb-xunar kolle- jini tugatgandan sung nima kdlishni uylayapsiz?» va x-k.
Oralik, testda fak,at ochik, kurinishdagi savollardan foydala- nilib, ukuvchilar kasb-xunar kollejida ukuv jarayonining tashkil k,ilinishi va barcha turdagi amaliyot bilan boglik, savollarga uzlari k,isk,a javob beradilar. Masalan, «Ishlab chikdrish ta’limida utgan yil bilan kiyoslaganda kanday yangilik paydo buldi yoki sizning munosabatingizda nima uzgardi?», «Ishlab chikdrish amaliyotini utash uchun Sizga kanday bilimlar (predmetlar, mavzular bulimlar) ay- nik,sa yetishmadi?», «Egallaganlaringiz bilan konikdsizmi? Kela- jakda nimani rejalashtirayapsiz?» va x-k.
Javoblar tadlil i xayotiy k,izikdshlar yoshga kdrab ijobiy to- monga uzgarganligini kursatdi. Ayni vakdda ikkinchi kurs ukuvchi- larining kizikishlari pasayishi fakti e’tiborni tortadi. Bu biz­ ning fikrimizcha, yildan yilga kuchayib boradigan kontingentdagi fark, bilan izoxlanadi. Kurganimizdek, kasb-xunar ta’limi birinchi kurs gurudi ukuvchilarining xayotiy k,izik,ishlari doirasiga kir- maydi. Ukuvchilar fakdtgina «uynab-kulish, diskotekaga borish, musik,a tinglash, tabiat kuyniga, dengizga sayr kdlish, urtokdari bilan mulokotda bulish»ni xoxdashadi (mulokrt — rivojlanayotgan shaxe psixologiyasi bilan boglik, yosh extiyoji bulib, ushbu mulok,ot- ni ijobiy tomonga yunaltirish kerak).
Pedagogning vazifasi: ukuvchilarning xayotiy k;izik,ishlari doi­ rasiga ta’sir kursatish, ular faoliyatining motivatsion soxasini shakllantirish, xayotiy kridalarini uzgartirish. «Ertaga»ni «bu- gun» kilish kerakligini ukuvchi ba’zan tushunmaydi, xayotiy k,izi- Kishlar nima ekanligini anglamaydi.
Xayotiy k^zik,ishlar doirasiga ta’lim olish — 48 foiz, ish — 14 foiz kiradi. Shu jumladan, ta’limni OUYu da davom ettirishni uziga vazifa k,ilib kuyganlar — 12 foiz, KXKda yaxshi uk,ishni vazifa kdlib kuyganlar — 13 foiz. «Uk,ish ustuvorliklarini oshi­ rish» nimaligini ularning yarmi tushunmaydi.
Ukuvchilarda ular tanlagan kasbga muxabbat uygotish, ularda aso­ siy ishlari bulgan uk,ishning muximligini tushunishni shakllan­ tirish uk,ituvchilarning asosiy vazifalaridan biri.
Kasb-dunar kollejiga ukishga kirish sabablari orasida kuyida- gilar keltirilgan:
a) ixtisos buyicha kuprok, narsa bilish va uzlashtirish istagi ( 6 5 -7 0 %);
b) boshka sabablar. Ular orasida «orzu» (14—19 %), yaxshi ma’lu- mot olish, tasodif, «boradigan boshka joy yukligi», shajarani da- vom ettirish, «oila an’anasi» kabi sabablar keltirilgan;
v) ota-onalar masladati bilan (6—10%); g) dustlar masladati bilan (3—7 %);
d) ukishga mudabbat (7—12 %).
Shu tarifa kurinadiki, asosiy kontingent (anikrogi, yarmidan bir oz kuprogi) biz ga «kasb egallash uchun» tasodifan kelmagan. Krl- gan ukuvchilarga (30—43 %) ular tugri tanlab kelganliklarini pe­ dagogik jamoa isbotlab berishi kerak buladi.
Ukdshga mudabbat tukkizinchi sinfda kursdan kursga oshib bor- sa-da, motivatsiya zaifligi kurinadi (ukishni fak,atgina 7 foiz ukuvchi sevadi). Abiturientlar uchun motivatsion test natijalari solishtirilganda, ish 1999 yilda ukishga kirganlar foydasiga dal buldi (kursatkichlar foiz disobida). Ukishga kirganlardan dech kim sinfdagi munosabatlarda muammoga duch kelmagan, fa kat bittasi (bu 1 foizdan dam kam) ukituvchilar bilan uzaro munosabatda muam­ moga duch kelgan (ilgari bundaylar abiturientlar umumiy sonining 3 foizini tashkil k,ilar edi). Utgan yili suralganlardan 12 foiz kup respondent maktabdan kasb-dunar kollejiga utish sababi deb
«ish dakdsa uylash vak^ti keldi» deb anglaganligi ma’lum buldi. Abi- turientlarning kupchiligi bu karorni mustakil kabul kilgan (+7 %), uz urtoklarining gapiga kirgan (+1 %). 78 foiz ukuvchi KDKga ishchi kasbini egallash uchun kelgan (1998 yildagi 70 %ga nisbatan, bu +9 %). Bizning vazifamiz — ushbu usmirlarning ukish faoliyatiga kizi- kishlarini tiklash, ish advolini unglash, KXKning yuksak obrusi- ni saklash. Agar ukuvchida ushbu kasbni egallashga kizikish bulmasa yoki bundan kungli kolsa, ushbu kasbni egallashga intilish kuyi darajada buladiki, bu ukuv mash gulotl arid a , darsdan tashkari tad- birlarda katnashmaslikka sabab bulishi mumkin. Agar ukituvchi uz predmetini urganishdan manfaatdorlikni anglata olmasa, ukuvchi­ larda intilishning pasayishi unga dastlabki ikki omilni tula dajmda amalga oshirish imkonini bermaydi. Ukituvchi kaysi bos- kichda ukuvchilar faoliyati takrorlash xarakterida bulishini damda u ta’lim metodlarini kachon uzgartirib, anglash motivatsiyasini
shakllantira boshlashini oldindan bilishi kerak.
Oralik testda «K,aysi predmetlar buyicha bilimlar amaliyotda sizga kuprok askotdi?» degan savolga yukori kurs ukuvchilari shun- day javob berdilar:

• 
  «Xalk, e^tiyoji tovarlari tovarshunosligi» — 56 %;
  
• 
  «Psixologiya va amaliy munosabatlar etikasi» — 43 %;
  
• 
  «Korxonalarning texnik ji^ozlanishi» — 30 %;
  
• 
  «Ish texnologiyasi» — 26 %;
  
• 
  «Jismoniy tarbiya» — 1 %.
  

«Kaysi iredmetlar buyicha bilimlar yetarli emas?» — savoliga:

• 
  «Tovarlar assortimenta va mikdori» — 34 %;
  
• 
  «Chet tili» va «EXM» — 10 %dan.
  

Taxdil uk;uv rejasida predmetlarning uzaro nisbatini uzgar- tirish, ukuv rejasining mintak,aviy komponentini ishlab chi- kdsh, ukuvchilarning istaklarini disobga olish zarurligini kursatdi.
Ish urniga moslashishni nazorat kdlish ni motivatsiyalash tes- tida bevosita ishlab chik;arish vaziyatlari bilan alokdsor savollar buladi. Masalan, «Ish joyida Sizda kdnday murakkabliklar yuzaga keldi?». Javoblar kuyidagicha edi: EXM va orgtexnikani yaxshi bil- maslik — 12 %; nazariya va amaliyot orasidagi tafovut — 28 %; ku- tubxonada zamonaviy ukuv adabiyotlari kamligi — 35 %; kdlgan 25 % ukuvchilarni ^ammasi krnik^iradi, kiyinchilik sezishmagan, tay- yorgarlik darajasi krnikarli, EXM buyicha ukuv rejasidan tashkd- ri kushimcha kurslar kiritilishini taklif kil ishli. Bunday k,ayt- ma alokd kasb ta’limi sifatining mintak^aviy mexdat bozori ta- lablari va ish beruvchilar talabiga mos kelishini nazarda tutadiki, bu faoliyatni istikbol uchun rejalashtirishning asosi bulib xiz- mat kdladi.
Pedagogik jarayon yaxlitligi motivatsion uzgarishlarni uzluk­ siz boshkdrishdan tarkib topadi, natijada motivatsiya shakllanib, ta’lim faoliyatining makbul sharoitlari kompleksi yaratiladi. Ta’­ limning sunggi kurslariga karab borishda ma’lumotlilik va ri- vojlanganlik motivlari diagnostikasi yuk,ori kurs ukuvchilari shaxsida ex,tiyojiy-e motsional yunalish uzgarishlar ruy berganini kursatadi. Shaxsning uzligini namoyon kdlishi shaxsning zamona­ viy ta’lim texnologiyalarida kuzda tutilgan ijodiy va ijtimoiy faollikni, mustakdllik va mas’uliyatni, uz ma’lumotlilik dara- jasini oshirishni ragbatlantiruvchi chora-tadbirlar kompleksiga boElikdigi mu^im bulib, bu esa natijada UMKXT sifati oshishiga olib keldi.
Ukuvchilar shaxsini rivojlantirish testi ukuvchilarning KXK- da «Tijoratchi», «Menejer», «Buxgalter» ixtisoslari buyicha psi­ xologik tavsifini anikdash uchun kompleks metodika sifatida ish­ lab chikdlgan. Metodika xotira, dikdatni urganish, mantikdy fikr­ lash badosi va aynan esa, «Operativ xotira», « Sonlarni joylashtirish», «Myunsterberg metodikasi» va yuki xar xil daraja-
da bulgan xamda 25 da kika davomida diagnostikalashdan iborat bo- shka jami sakkiz metodika kabi namunali metodikalarni uz ichiga oladi. Bu metodikalar tasodifan tanlangan emas. Ularning bari xizmat kursatish soxasi uchun bitiruvchi modelining umumiy va pro­ fessional shaxsiy sifatlari blokini tavsiflaydi.
KX.K abiturientlari shaxsi rivojlanishining testlarini tax­
lil kilamiz (1999 yil avgusta 2000 yil avgusta bilan k,iyoslangan- da). Test tadlili maktablarning 9-sinf bitiruvchilari kognitiv xususiyatlari zaiflashganligidan guvodlik beradi.
Operativ xotira, sonlarni xotirlash (xam kurish, xam eshitish) bir oz bulsa-da, yomonlashgan. 2000 yilgi abiturientlar dikkati- ning tanlash xususiyati deyarli 50 % susaygan. «Kasbiy sifatlar- ning urtacha kursatkichi» solishtirilganda, abiturient — 2000 da bu pasaygani seziladi.
2000 yilgi bitiruvchida intellektning bir kddar oshgani, tan- kidni tugri tushunish va buysunish, birmuncha vazminlik, intizom- liyaik (bir oz bulsa-da) kuzatiladi, birok, uzini-uzi baxolash, mus-
takdllik, k^zikuvchanlik pasaygan.
Ta’limning barcha davrlari davomida ta’lim oluvchilar shaxsi rivojlanishi natijalarini kiyoslaymiz. Tajribatula siklda utka- zilib, uch yilni kamragan.
Ta’lim olish layok,atini badolash:

1. 
   — yukrri;
   
2. 
   — yaxshi;
   
3. 
   — k,onik,arli;
   
4. 
   — past, ta’lim olish va kbayta ta’lim olishda kiyinchilik mavjud.
   

Umumiy natija va alodida olingan metodikalar buyicha (MM va SJdan tashk,ari) testga javob berganlarning 93 % baxolashning bi­
rinchi va ikkinchi gurudiga tegishli — «ta’lim olish yukrri va yaxshi». Bu juda k)kori natija bulib, odatda, MM va SJ 50 %ni tashkil k,ilar edi. Ammo metodikalari buyicha kursatkichlar — yakdol k,oni- karsiz. Test utkazishning ikki oxirgi — 1999 va 2000 yillardagi xolati natijalarini kiyoslaymiz. Ma’lum bir davrdagi bir k,ancha parametrlar dinamikasini solishtirsak, yakkollik uchun fakat eng yaxshi va eng yomon variantlarni olamiz.
Xulosa: Bitiruvchilar vakt yetishmasligi sharoitida dilda tez va tugri disoblashni urgandilar. Testga jalb kilinganlarning 85 % ushbu metodika buyicha 40 ta misolda 2 tadan kup xato kilmasdan yukori natija kursatganini, 22 % esa absolyut yukori natijaga erish- ganini (bironta xatosiz) aytish kifoya. Xotira (sonni eslab kolish — kurib va eshitib, obrazlarni eslab kolish) kursatkichla- rining yaxshilanishi shu bilan boglik.