Majolis un-nafois

Sari may nadoram madoru mayor,
Bimon Sa’dro bar sari ko’yi yor.
Bu muammoda “Ahmad Mirak” ismi yashiringan. Asliyatda shunday yoziladi.
Tarj.: Men may istamayman, uni berma va tutma. Sa’dni yor ko‘chasi boshig‘a eltib qo‘y. Birinchi misra’ning yana shunday mazmuni bor: so‘z avvalidagi nadoram menda yo‘q. Agar dan olib tashlasak, qoladi. Uning raqam ma’nosi 10, harflarda yoziladi. Bu ikki harfning raqam yig‘indisi bo‘ladi. 9 raqami yana birikuvidan hosil bo‘ladi. Shunday qilib, “may” so‘zidan “ah” bo‘g‘imini chiqardik. ni – “mad”ni ol, degan ishoraga binoan “Ah”ga “mad”ni qo‘shsak “Ahmad” chiqadi. Dan “mi” olinadi. Yuqoridagidek ikkinchi misradan “Sa’dni qoldirib “ro”ni, ya’ni “r” harfini qo‘y so‘zining avvaliga, ya’ni, birinchi harfi oldiga olib borib qo‘yiladi va “Mirak” hosil bo‘ladi. Natijada ko‘rsatilgan muammo yechimi “Ahmad Mirak” ismi chiqadi. Ko‘rinadiki, muammoni yechish arab alifbosiga asoslanadi va uni tarjimasini berish bilan maqsad hosil bo‘lmaydi. Shuning uchun muammolarni arab alifbosida berdik va tarjima qilmadik¹⁹. Mavlono Hoji Abulhasanga ta’rif berar ekan: “Muammo fanida dag’i yaxshi erdi. “Boyazid” ismig’a bu latif muammo aningdurkim:
Har ki binad sarvi man boloi zeboi turo,
Bar kanori didan ravshan kunad choi turo.
To’rtinchi majlisda: “Bu muammo “Doiy” ismig’a ham aningdurkim:
On sanamro ba oshiqi bedil,
Omadu raft kay buvad, ey dil.
deya Navoiy Xoja Yahyoga ta’rifini tugatadi. Oltinchi majlisda Hazrat: “…nazm va insho va tarix va muammo fununida ham ishtig’ol ko’rguzur va “Malik” ismig’a bu muammo aningdurkim:
Dar miyoni har chiz ke on az avchi mah to mohi ast,
Mazhar ismest gashta gar turo ogohi ast.
Muammo ustalari “Majolisun nafois”da ko’plab keltirilgan: Sharafiddin Ali Yazdiy, Fazlulloh Abullaysiy, Muhammad Muammoiy, Muhammad Ne’matobodiy, Yusufshoh Badiiy, Sayfiy, Mirhusayn, Muammoiy, Shayhzodai Ansoriy, Arg’un, Muhammad Omiliy va boshqalar. Bu shoirlarga ta’rif berganda, Navoiy qariyb hamisha ularning muammo aytish va uni ochish qobiliyatini qayd qilib o’tadi va ko’pincha ular ijodidan namuna ham keltiriladi. Shunday tasavvur paydo bo’ladiki, Navoiyning o’zi ham bu janrga muhabbat bilan qaraydi, uni adabiyotning salbiy belgisi deb tushunmaydi. Muammoga bag‘ishlangan birinchi asar 1392 yilda yozilgan “Ih’yo fil ilmi hal al-muammo” (Muammoni yechish ilmining jonlantirilishi) deb atalgan va Badi’ Tabriziy degan tojir qalamiga mansubdir. Ikkinchi majlisni boshlab bergan Sharafiddin Ali Yazdiy bu janrga bag’ishlab “Hulal” yoki “Hulali mutarraz” nomli asar yaratgan va u muammoni tuzish, uni yechish yo‘llaridan bahs etuvchi nazariy asar hisoblanadi.
Ta’rix – adabiy janr turlaridan bo‘lib, unda abjad hisobi usullarini tatbiq etish bilan biror muhim voqea, ulug‘ kishilar vafoti, binolarning bunyod etilishi vaqti va h. k.lar yilini yozib qoldiriladi. Ta’rix yaratuvchilarni ta’rixgo‘ylar deyiladi. Ta’rix she’r bilan aytilsa, g‘oyat munosib sanaladi. Mavlono Navoiy o’z tazkirasining avvalgi majlisida “Shayxning vafoti ta’rixin “Xusrav” lafzi topibdur. Bu faqir Mavlono To‘ti Tarshiziy favtig‘a “Xo’rus” lafzi tarix topib erdim, ma’lum bo‘lurkim bir tarixda o‘tubdurlar”. Ta’rix moddasi bo‘lgan so‘z, misra’, baytlar arab harfida yozilib, abjad hisobi bilan chiqarilishini e’tiborga olib, ta’rix moddasi bo‘lgan so‘zlarni arab alifbosida keltirdik: “Xusrav” so‘zidagi harflar abjad bo‘yicha yig‘indisi 866 y. (1461-62) “Xo’rus ” so‘zidan ham shu sana chiqadi²⁰.
Avvalgi majlisda Mir Islom G’azzoliy haqida ma’lumot bera turib, ushbu janrga misol sifatida bayt keltiradi:
“Ma’lum bo‘lurkim, Alouddavla Mirzo madhida aytibdurkim, har bayti boshtin oyoq ulzamonning bir ta’rixidur va ul qasida matlai budurkim: