Maksadga muvofikdir

KIRISH
Katta ishlab chikarish korxonalardan tortib to kichik ta’mirlash ustaxonalarigacha elektr energiyasidan keng foydalaniladi. Zamonaviy kompyuterlashgan bir davrda uning axamiyati yanada ortib bormokda. SHu bilan birga elektr energiyani ishlab chikarishga juda ko‘p sarf xarajat bo‘lishligini unutmaslik kerak. Misol uchun agar elektr energiya ishlab chiqadigan generatorlar ichki yonuv dvigatellari yordamida xarakatga keltirilsa 1 kVt soat elektr energiya ishlab chikish uchun 170 gr yokilg‘i sarf kiladi. YOkilg‘i takchil vaqtda iktisodiy jixatdan bunday sarf maksadga muvofik emas.

Ko‘p xollarda energetika sistemasi uzokda joylashgan kichik kuvvatli iste’molchilarni energiya bilan ta’minlashda dizel-motorlari, shamol motorlari, bug‘ va gidroturbinalar orkali aylantiriladigan sinxron generatorlardan foydalaniladi.
Uzbekiston Respublikasi xududidan xozirda juda ko‘p daryolar, anxorlar, kanallar va ariklar okib utadi. Ularda okayotgan suv ayrim xollarda ma’lum tepaliklardan pastga tomon sharshara kurinishida okib tushadi, kup joylarda suvlarni tarmoklarga bulish uchun tug‘onlardan foydalaniladi. Bu tug‘onlardan xam suvlar pastlikka tomon 2...3 metrli balandlikdan sharshara kurinishida okib tushib suvni potensial energiyasi kinetik energiyaga aylanadi. Bu energiyalardan unumli foydalanish uchun sharsharalarga uncha katta bulmagan elektrogidroinshoat kurilmalar barpo etish va ular yordamida ma’lum kuvvatga ega bulgan elektroenergiya olish maksadga muvofikdir. Ishni bajarish jarayonida Uzbekiston Respublikasida elektr energiya ta’minoti, sanoat korxonalarining tasnifi, elektr energiyasidan tejamkorlik asosida foydalanish usullari keng yoritilgan.
Bitiruv malakaviy ishida xayot faoliyati xavfsizligi va ekalogiya kismlari xam uz ifodasini topgan. Respublikada energetik sistemani rivojlanishi xalk xujaligining turli soxalari va, xatto maishiy xizmatda xam elektr mashinalari, apparatlari va boshka elektrjixozlari kup ishlatilmokda. Xususan, elektr energiyasining asosiy kismi-issiklik gidro va atom stansiyalarida urnatilgan sinxron elektr mashinalarida xosil kilinadi. Bunda, bug‘ va gidroturbinalarning mexanik energiyasiga aylantiriladi. Xozirgi issiklik elektr stansiyalarida kuvvati 300,500,800 va 1200 MVA bulgan turbogeneratorlar, gidrostansiyalarda esa 200.. .1000 MVA li gidrogeneratorlar ishlatilmokda. Energetika sistemasidan uzokda joylashgan kichik kuvvatli iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda dizelmotorlari, shamol motorlari, bug‘ va gidroturbinalar orkali aylantiriladigan sinxron generatorlardan foydalaniladi, (bunday maxalliy elektr stansiyalari favkulotda vaziyatlarda xam keng ishlatilmokda).
Statik ma’lumotlarga binoan xozirda Respublikamizda ishlab turgan kup sonli issiklik va gidrostansiyalarda xosil kilingan elektor energiyasi kuvvatining umumiy mikdori 11 mln kVt dan ortik bulib, bundan 9,8 mln kVt kuvvat issiklik, kolgani GES lardaishlab chikilmokda. 2000 yillardan boshlab Respublikamizda ishlab chikarilgan 47,7 mlyard kVt soat bulib, jon boshiga 2000 kVt soatga tengdir YUrtimizda katta kuvvatli issiklik elektr stansiyalari: jumladan Sirdaryo Davlat tuman elektr stansiyasi (DTES), Angren, Navoiy, Taxiya-tosh, Toshkent DTES lari va boshka issiklik ES xamda. CHorvok, Farxod, Xujakent, Tovoksoy kabi katta kuvvatli va 20 dan ortik kichik kuvvatli GES lar ishlab turibdi.
Maxsulotlar ishlab chikaradigan mashina va mexanizmlar turli xildagi elektr motorlari bilan xarakatga keltiriladi. Elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiradigan mashina elektr motor deyiladi. Xozirda Respublikamizda ishlab chikarilayotgan elektr energiyasining taxminan 70% ini elektr motorlari iste’mol kilmokda. Bu rakam kishlok xujaligi soxasiga xam taaluklidir.
Davlat elektr stansiyalari odatda energetika resurslari mavjud bulgan tumanlarda kuriladi va ularda elektr energiyasi uch fazali tok sifatida asosan sinxron generatorlari vositasida xosil kilinadi. Asinxron mashinalari esa boshka elektr mashinalari singari generator va motor rejimlarida ishlay oladi, ammo kuvvat koeffitsientining pastligi sababli ular fakat urtacha kuvvatli motorlar sifatida foydalaniladi. Xususan, tuzilishining soddaligi, ishlashdagi ishonchlikning yukoriligi va arzonligi sababli rotori kiska tutashtirilgan asinxron motorlar kup soxalarda keng kullaniladi.
Uzgarmas tok mashinalari xam generator va motor sifatida ishlatiladi. Golvanika kurilmalari, akkumlyatorlarini zaryadlash va uzgarmas tok motorlarini elektr energiyasi bilan ta’minlashda ular generator vazifasida ishlatiladi. Aylanish tezligi keng va sillik roslanishi talab etadigan ishchi mashina va dastgoxlarda uzgarmas tok motorlaridan foydalaniladi.
Kishlok xujaligi, sanoat, kurilish va transport mexanizmlarini xarakatga keltirishga uzgaruvchan va uzgarmastok elektr yuritmalaridan foydalaniladi. Elektr motori va u bilan xarakatlantiriladigan ish mashinasi orasidagi mexanik uzatma (reduktor) xamda elektr motorini boshkaradigan elektr apparatlaridan tashkil topgan kurilma elektr yuritma deyiladi. Ular tok turi, aylanish tezligi, rostlanishi va boshkarish usullariga karab turli xillarga ajratiladi. SHuningdek, elektr yuritmalar boshkaruvchi elektr apparatalari va elektr sxemalariga karab xam turli xillarga bulinadi. Bunda elektr motorining mexanik tavsiflari va uning kuvvatini xisoblashga doir ma’lumotlar beriladi.
Katta kuvvatli elektr energiyasini uzok masofada joylashgan iste’molchilarga uzatishda va turli kuchlanishdagi elektr energiyasi xosil
kiladigan stansiyalarni biror yukori kuchlanishda uzaro bog‘lab ya’ni energetika sistemasini yaratib elektr ta’minoti uzliksizligiga erishishda
transformatorlardan keng foydalaniladi. Uzgaruvchan tok kuchlanishi kiymatini oshirish yoki kamaytirish uchun ishlatiladigan statik elektromagnit apparat transformator deyiladi.
Respublikamiz uzining energetika sistemasiga ega bulib, uning ishi markazi dispetcherlik boshkarmasidan nazorat kilinadi. Energetika sistemamizda kuchlanishi 110,220 va 500 kV li elektr uzatish liniyalari ishlab turibdi. Jumladan Farxod GES - Toshkent elektr uzatish liniyasining uzunligi 250 km, kuchlanishi 220 kV, Toshkent-CHirchik uzatish liniyasining energiyasini uzok masofalarga tejamli uzatish uchun xar bir km masofaga 1kV kuchlanish tug‘ri kelishiga erishish kerak buladi.
Soni va kuvvati usib borayotgan elektr iste’molchilarini energiya bilan ta’minlash uchun mamlakatimiz va jaxon energetikasini asosiy iste’molchisi bulmish elektr motorlarining texnika-iktisodiy kursatkichlarini yaxshilash va shovkinsiz ishlaydigan motorlar yaratish borasida ilmiy va amaliy ishlar olib borilmokda. xozirda AKSH firmalarida servis-faktorli (SF) elektr motorlari ishlab chikarilmokda. Motorning kutblar soni va kuvvatiga karab servis faktor 1,15-1,4 orasidagi son bulib, kuchlanish V va chastota f nominal bulganda, uning kuvvati R_n ni SF gacha oshirish imkoni bulishligini bildiradi. SHuningdek, xarorat +40 -15 orasida bulganda xam bunday motorni nominal kuvvati bilan ishlatish mumkinligini kursatadi. Bundan tashkari chastota nominal bulib, tarmok kuchlanishi +10% uzgarganda yoki nominal kuchlanishda chastota ± 5% uzgarganda xam SF motorlarni ishlatish mumkin buladi. SHuningdek, Rossiyaning kator korxonalari, jumladan Vladimir elektr motor zavodi bilan birgalikda 5A seriyadagi, kuvvati 0,55 -315 kVt li asinxron motorlarni ishlab chikarmokda (6A seriyasi esa foydalanishga tayyorlanmokda). Elektr motorlarini bu yangi seriyalarini yaratishda foydali ish va kuvvati koeffitsientlarpini yukori bulishiga xamda chet el jaxon standartiga mos kelishiga e’tibor berilmokda. Evropaning etakchi firmalari standartlash buyicha evropa elektrotexnika kumitasi SENELES
normalariga mos keladigan asinxron motorlar ishlab chikarmokda. Ular
f.i.k.g) va sos(r koeffitsientlari yukori bulishidan tashkari, shovkinsiz ishlash, kulay montaj kilish va 40 ming soatgacha ishlash imkoniga ega kilingan.
SHuningdek, gidromeliorativ tizimlaridagi ochik sug‘orish kanallari va kuvurlarida suv satxi, sarfi, tezligi kabi kattaliklarni ulchaydigan datchiklarning yangi konstruksiyalarini yaratish buyicha Respublikamiz olimlar tomonidan katta ilmiy-tadkikot ishlari olib borilmokda. Bu ishlarni natijalari asosida 2000 yil AKSH kishlok xujaligi deportamenti «Korxon» dasturi buyicha, 2001 yilida esa, AKSH ning xalkaro ilmiy tadkikotlar va olimlarni ayriboshlash «Ayreks» tashkilotining grantlariga sazovor bulindi. Xozirda, bu ishlarni rivojlantirish buyicha kaliforniya shtati Nyu-Meksiko shtatlari universitetlari bilan ilmiy xamkorlik olib borilmokda.
Mustakillik tufayli Respublikamizda olib borilayotgan isloxatlar katori elektrotexnika sanoatida xam katta uzgarishlar bulmokda. Jumladan, CHirchik transformator zavodida yukori kuchlanishli transformatorlar, Andijon elektr motor aksiyadorlik jamiyatida ekspluatatsiya kursatkichlari yukori bulgan asinxron motorlar ishlab chikarilmokda.