Maktabda o'quv tarbiya ishlarini rejalashtirish usullari mundarija: Kirish

Maktab dasturi bo`limini rejalashtirishning uch usuli

Maktab dasturi bo`limini rejalashtirishning uch usuli ma`lum: parallel, ketma-ket va aralash. Dastur materiallarini parallel o`tishda dasrlarda har xil bo`limlardan materiallar kiritiladi. Bo`limni ketma-ket o`tish yuqori sinflarda amalga oshiriladi va yengil atletika, sport o`yinlari, gimnastika va boshqa mashqlar navbatma-navbat hal etiladi. O`quv materialini aralash rejalashtirish deganda birinchi va ikkinchi usulni birga qo`shib olib borish tushuniladi, ya`ni ba`zi bir bo`limlar parallel; ba`zilari alohida o`rganiladi.
Yuqorida sanab o`tilgan usullarning har biri o`zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. O`rta sinflarda parallel usulini qo`llash yaxshi natija beradi. O`quv materialini parallel usulda o`tish birmuncha yuksaklikka olib keladi. U harakat faoliyatlarini shakllantirish imkonini beruvchi manbalarni uzoq qo`llash orqali o`rgatishning samaradorlik xususiyatini oshiradi. Bulardan tashqari, bunaqa rejalashtirish darslarni xilma-xil tashkil etish imkonini berib, qiziqarli qiladi. Ammo bu holat sinchkovlik bilan tayyorgarlik ko`rishni talab etadi.
O`quv-tarbiya ishlarining grafigi kelajak reja ishlariga kiradi. U o`qituvchiga bir vaqtning o`zida yil davomida o`rgatish jarayonini ko`rish uslubiy tamoyillarini amalga oshirish imkonini beradi.
O`qituvchi “O`quv materialining mazmuni” grafigiga dastur mashqlarini jismoniy sifatlarini kiritadi. Bu grafaga hamma mashqlarni yozish kerak.
“Nazariy ma`lumotlar” grafasiga faqat umumiy savollar emas, balki o`quv ko`nikma va malakalarni shakllantirish uchun, o`quvchi nazariy bilimlarini boyitadigan, aqlni charxlaydigan savollar kiritiladi.
Mustaqil mashg`ulotlar metodikasi va texnika haqidagi axborotlarni o`qituvchilar hamma asosiy, tayyorlov va yordamchi mashqlarni o`rganishda muntazam ravishda o`rganib oladilar.
Tarbiya vazifalari ayrim mashqlar guruhi ham, ulardan har birini rejalashtirishga ham aloqador bo`ladi. Misol uchun, yengil atletikadan olingan mashqlar mashg`ulotlarga ijobiy munosabatni uyg`otadi. Keyingi grafalar esa yillik soatlar, chorak soatlari hamda darslarning tartib sonlarini ko`rsatadi. Ma`lumki, o`quv rejasiga asosan har bir sinfda 68 soatdan dars o`tishi kerak. Rejalashtirishda dars asosiga yangiliklar, mazmunli mashqlar, innovatsion usullar va harakatlarni barcha choralariga singdirishi zarur.
Bu maqsadlarni bajarib bo`lgandan so`ng o`quv materiallarini darslarga taqsimlash boshlanadi.
Programmaning umumiy materiallarini chorak soatlari asosida chorakma-chorak vertikaliga taqsimlab chiqiladi. Shunda bir soatli darsga nechta vazifa olinganligi va har bir vazifani qanday hal etish zarurligi aniq ko`zga tashlanadi. Vertikaliga olingan vazifalarning gorizantaliga qaralsa, har bir vazifaning necha marta takrorlanayotganligini ko`rish mumkin.
Vazifalarni (materiallarni) darslarga taqsimlashda didaktik printsiplarga rioya qilishi zarur. Buning uchun pedagogikaga murojaat etishga to`g`ri keladi.
“O`qituvchi faoliyatining muhim bosqichi- bu didaktik jarayon (yoki o`quv-bilish tuzilmasi)ni loyihalash hisoblanadi. Aynan shu didaktik jarayon pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qiladi yohud u belgilangan vaqt ichida ta`lim (tarbiya) maqsadiga erishish uchun o`quv elementi mazmunini o`quvchi (talaba)larga uzatish yo`llarini aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy asoslarini yaxshi bilmasdan turib samarali pedagogik texnologiyani yaratish mumkin emas”.¹
Dasturdagi umumiy materiallar bir yilga mo`ljallangan, shuning uchun alohida bir tur materialni bitta chorakda hal etish va uni tugallashni biz tavsiya etmaymiz. Bir xil vazifa bir necha darsda muntazam ravishda takrorlansa, u holda o`quvchilar faolligi yo`qoladi, oldinga qo`yilgan maqsadga erisholmaydi, eng yomon tomoni alohida bir darsning zichligi pasaydi.
Shu sababdan biz quyida misol tariqasida alohida bir chorakka mo`ljallangan darslar reja grafigini keltiramiz

1	Dastur bo`limlari	Yillik	I	II	III	IV	Jami	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	Ва ҳ.к
		Soat	chorak																						68
1	Bilim asoslari		Yil davomida Choraklar davomida
2	Gimnastika	14	-	4	10	1	14
3	Yengil atletika	20	10	-	-	10	20					Х	Х	Х	Х	Х	Х	Х	Х	Х	Х
4	Sport o`yinlari	12	4	6	-	2	12			Х	Х											Х	Х
5	Haraktli o`yinlar	10	4	2	4	-	10	Х	Х															Х	Х
6	Kurash	12	-	2	6	4	12
	Jami	68	18	14	20	16	68

Eslatma: a) kurash darslarida, qiz bolalarga gimnastika materiallari olinadi.

b) yillik soatlarni taqsimlashdan oldin yil kalendar asosida choraklardagi ish haftasi aniqlanib olinadi, chiqqan hafta ikkiga ko`paytiriladi, natijada chorak soati chiqadi.
Har bir sinfda haftasiga ikkita dars o`tiladi.
s) yillik soatlarni choraklarga taqsimlashda albatta, maktabning shart-sharoitlarini o`quvchilarning jismoniy tayyorgarligini, mavsum, iqlim va boshqa ob`ektiv hamda sub`ektiv omillarni hisobga olish zarur.
Ish rejasi. Bu hujjat chorakka yoki yarim yilga tuziladi. Amalda bu hujjatni ko`pincha kalendar va darslar bo`yicha reja deb ataydilar. Rejalashtirish tizimida u metodik ta`minlash vazifasini bajaradi. Ish rejasining ob`ekti dastur va grafikda ko`rsatilgan asosiy mashqlar bo`libgina qolmasdan, ya`ni shunga taalluqli bo`lgan tayyorlov, yordamchi va nazorat mashqlari hamda uyga vazifa kiradi. Asosiy e`tibor har tomonlama mashg`larga beriladi. Masalan, arg`amchi bilan sakrash umumiy va maxsus chidamlilikni, to`g`ri harakatni, sakrovchanlikni rivojlantiradi, u tos, tizza, oshiq bo`ginlarini mustahkamlaydi va butun tana muskullarini takomillashtiradi.
Ish rejasida o`qituvchi har bir mashg`ulotning vazifasini belgilab oladi. Bu jarayonda u oldingi o`rgatish dasturidan foydalanadi.
Asosiy qism mazmuni belgilanib, so`ngra tayyorlov qismiga manba tanlanadi. Ular asosiy, maxsus va yordamchi , umumiy rivojlantiruvchi mashg`larga bo`linadi. Shu o`rinda quyidagini eslatib o`tamiz: tayyorlov qism mashqlari asosiy qism vazifalariga taalluqli bo`lishi kerak. Yangi asosiy qism vazifalarini bajarish uchun bolalarning qaysi muskul va bug`inlari harakatchanligi talab etsa, shu bug`in va muskullarga ko`proq xilma-xil mashqlarni berish maqsadga muvofiqdir.
Darsning yakunlov qismini rejalashtirishda o`tilgan dars bilan kelgusi dars aloqasini ta`minlashni unutmaslik kerak. Bunda o`quvchilarga uyga vazifa berish, o`tilgan materiallarni takrorlash hamda mustaqil ishlar orqali erishiladi. Shu yerning o`zidayoq ko`nikma va malakalarni shakllantirish uchun mashqlar rejalashtiriladi.
Ish rejasi vaqtli rejaga kiradi. Quyida muayyan soatga mo`ljallangan ish rejasini keltiramiz.
Dars konspekti. O`qituvchining bu rejasi eng aniq va operativ rejalashtirishga kiradi. U darslarni rejalashtirish tizimini tugallaydi va tashkiliy ishni bajaradi. Konspekt o`qituvchining darsga tayyorgarligining bevosita natijasidan iborat. Konspekt ish rejasi asosida parallel sinflar uchun ham ishlab chiqiladi.
Dars konspekti aniq vazifaga ega bo`lib, o`qituvchi shu vazifalarni darsda hal etishi kerak. Hamma guruh o`quvchilarining tayyorgarlik darajasi hisobga olinishi kerak. Bu esa pedagogik jarayonni tezlatadi. Vazifalar qoidaga binoan titul varaqning o`ziga, ya`ni “konspekt” so`zidan so`ng yoziladi. So`ng o`quvchilarning erishgan harakat faoliyatlari darajasini hisobga olgan holda vazifalar mazmuni aniqlashtiriladi.
Konspektga darsda o`tilishi kerak bo`lgan mashqlar ketma-ket yoziladi: mashqlar, nazariy ma`lumot va uyga vazifa, fanlararo aloqa imkoniyati ko`rsatiladi. Birinchi navbatda ma`lum darsga mashqlar tanlanishi maqsadga muvofiqligini asoslash zarur, ya`ni ularning aniq nimaga mo`ljallanganligini ko`rsatish shart. Dars vazifalari belgilab olingandan so`ng darsning qayerda o`tilishi, moddiy-texnik ta`minlash, jihozlar, sport snaryadlari, asbob-anjomlar ko`rsatilishi lozim.
Dars mazmuniga aniqlik kiritilib, yozib bo`lgandan so`ng, mashqlarni takrorlash soni va vaqti deb ko`rsatilgan grafaga - mashqlarni takrorlash soni, mashq uchun berilgan vaqt, masofaning uzunligi qanchaligi aniqlashtiriladi. Mashqlar me`yori va vaqti bolalar va qizlar uchun alohida ko`rsatiladi.
“Metodik ko`rsatma” grafasiga metodik(uslubiy) ishlar, pedagog va sog`lomlashtirishning o`zaro didaktik munosabati tarbiyalash va sog`lomlashtirish ta`sirining yo`llari, qo`shimcha vazifalar, faollarini darsga tayyorlash usuli nazoratning shakl va usullari, mustaqil ishlar bo`yicha ko`rsatmalar yoziladi. “Metodik ko`rsatma” grafasi bilan “Tashkiliy ko`rsatma” grafasini bir-biriga qo`shib yu borish ham mumkin. Agar “tashkiliy ko`rsatma” alohida yoziladigan bo`lsa, u holda bu grafaga sinf va guruhni boshqarish usuli, asbob-anjom va sport snaryadlarini taqsimlash va yig`ishtirish, ularning o`rni o`yinlarni tashkil etish ishlar turi, texnik xavfsizlikni ta`minlash yo`llari yoziladi.

4.