Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash dasturining yaratilishi va tarixi

1.2 “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari”ning mazmun-mohiyati, asosiy soha va kichik sohalari

Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlangan, jismonan sog’lom, aqlan yetuk va ma’naviy jihatdan shakllangan etib voyaga yetkazish dolzarb vazifalardan biri bo’lib kelmoqda. Bu kabi vazifalarni amalga oshirishda albatta zamon talabiga mos keladigan Davlat talablarini yangi, qo’shimchalar kiritilgan variantini ishlab chiqish zarurati 40 tug’ildi. SHulardan kelib chiqqan xolda, bir qator olim va tajribali amaliyotchilar ishtirokida ushbu Davlat talablari yaratildi. Mazkur O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari (bundan buyon matnda Davlat talablari deb yuritiladi) O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»giQonuni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi PQ-2707-son «2017 - 2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori hamda Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 21 noyabrdagi 929-son «O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to’g’risidagi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida»gi qaroriga asosan ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni (bundan buyon matnda bolalar deb yuritiladi) har tomonlama rivojlantirish, ta’limtarbiya berish, maktab ta’limiga tayyorlash bo’yicha davlat talablarini belgilaydi.

Yaratilgan Davlat talablari ko’p jihatdan mavjud bo’lgan Davlat talablaridan keskin farq qiladi. Birinchidan, yangi turdagi Davlat talablarining vazifalari takomillashtirilgan. Ikkinchidan, soha va kichik sohalarida farq bor. Uchinchidan, Davlat talablari sohava kichik soha indikatorlariga o’zgartirishlar kiritilgan.

Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari bolalarning psixologik xususiyatlariga asoslangan holda ta’limtarbiya jarayonini belgilab beradi. SHuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalari pedagog xodimlaridan pedagogika va psixologiyaga oid bilimlarini yanada chuqurlashtirish talab etiladi.

- Bugungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, fikrlash ko’nikmasi, kattalar va tengdosh o’rtoqlarini tushunish, ular bilan hamkorlik qilish ham talab etiladi. SHuning uchun bola maktabga qadam qo’yayotganida qanchalik bilimga ega ekanligi emas, balki uning yangi bilimlarni egallashga tayyorligi, atrof-olamga moslashishi ko’nikmasi, voqea-hodisani mustaqil ravishda tahlil etishi va mustaqil harakat qilishi muhimroq hisoblanadi.

Bolani biror narsaga o’rgatishgina emas, unda o’z kuchiga ishonchni orttirish, o’z g’oyasini himoya qilish, mustaqil ravishda bir qarorga kelish hamda unda “Men” kontseptsiyasini shakllantirish ham muhimdir.

Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o’tishi hamisha uning hayoti, ahloqi, qiziqish va munosabatlarida jiddiy tub o’zgarishlarni yuzaga chiqaradi. SHuning uchun maktabgacha yoshdagi bolani maktabgacha ta’lim muassasasida yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, bolaning yosh xususiyatiga doir bilim, ko’nikma va malakalar bilan tanishtirish kerak bo’ladi. Bunday tanishtiruv moslashuv davrining jiddiy qiyinchiliklaridan xalos bo’lishga yordam beradi.

Bolaning maktabga tayyorgarligi undagi idrok, kuzatish, xotira, tafakkurning rivojlanishi, vaqt va fazoviy tushunchalar olami, ijtimoiy hodisalar haqidagi tasavvurlarning shakllanishi bilan belgilanadi. Sohalar kichik sohalarga bo’lingan va shu bilan birgalikda, ular bolaning me’yorda rivojlanish ko’rsatkichlarini aks ettiradi.

Mazkur Davlat talablari quyidagi ta’lim muassasalarida tatbiq etiladi:

- davlat maktabgacha ta’lim muassasalari;

- nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari;

- maktabgacha yoshdagi guruhlari mavjud bo’lgan «Mehribonlik» uylari.

Davlat talablarining maqsadi — mamlakatda o’tkazilayotgan ijtimoiyiqtisodiy islohotlarni, xorijiy mamlakatlar ilg’or tajribasi hamda ilmfan yutuqlari va zamonaviy informatsion kommunikativ texnologiyalarni inobatga olgan holda maktabgacha ta’lim tizimida ma’nan mukammal va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdir.

Davlat talablarining vazifalari quyidagilar hisoblanadi:

- maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi, ta’lim-tarbiyasi mazmuni va sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilash;

- milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida bolalarga ta’lim-tarbiya berish, rivojlantirishning samarali shakllari va usullarini joriy etish;

- ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;

- kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash.

Davlat talablari quyidagi tamoyillar asosida tatbiq etiladi:

- bolaning noyobligi;

- «Men» kontseptsiyasi va shaxsiy ta’limini yaratishda bolaning faol roli;

- bolaning huquqlarini himoya qilish va ta’minlashning muhimligi;

- bola ta’limi va rivojlanishida kattalarning asosiy roli;

- bolalar rivojlanishida individual farqlanishlar mavjudligi sababli, har bir bolaga moslashuvchan bo’lib, individual variativlik asosida yondashish.

Davlat talablari rivojlanish sohalari integratsiyasini ko’zda tutadi va bola rivojlanishiga ko’maklashadi.

Davlat talablari tug’ilgandan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarning beshta asosiy rivojlanish sohalariga bo’lingan. Har bir rivojlanish sohasi o’z o’rnida kichik sohalarga bo’lingan bo’lib, ular har bir yosh guruhiga mos bir nechta talablardan (kutilayotgan rivojlanish ko’rsatkichlaridan) iborat.

Davlat talablari asosidagi yosh davrlari quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:

- go’daklik (tug’ilgandan 1 yoshgacha);

- erta yoshdagi bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);

- kichik maktabgacha yosh (3 yoshdan 4 yoshgacha);

- o’rta maktabgacha yosh (4 dan 5 yoshgacha);

- katta maktabgacha yosh (5 yoshdan 6 yoshgacha);

- maktabga tayyorlov yoshi (6 yoshdan 7 yoshgacha).