Malaka amaliyoti

6. Baholash to’g’risidagi hisobotning ishonchliligini ekspertiza qilish
Baholash qiymatini aniqlashda baholovchi asosiy omillar ta’sirining to’liqligini, shu jumladan baholangan obyekt tomonidan ishlab chiqarilgan daromadni, ushbu daromadni olish bilan bog’liq xavflarni, shu kabi obyektlarga o’rtacha daromadlilik darajasi, hamda o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi kerak. Baholangan obyektlar qiymatining sifat darajasi shu va boshqa narxlarni shakllantirish omillariga bog’liq. Shu bilan birga aytish mumkinki, bugungi kunda ko’chmas mulkni sotib olish va sotish moliya bozorida pul oqimlarining ajralmas qismidir. Bundan tashqari, ushbu turdagi obyektlar garov sifatida xizmat qilishi, da’vo mavzusi bo’lishi yoki aksiyalarga bo’linishi mumkin. Yuqoridagi holatlarning har birida boshqa holatlarda bo’lgani kabi ko’chmas mulkning ekspertizasi kerak bo’ladi. Shuning uchun har doim ehtiyotkorlik bilan tekshirish va ekspertizani o’tkazish kerak.
Ekspertiza - (lotin tilidan expertus-tajribali) sifatni tekshirish (yoki sifat parametrlaridan biri, masalan, haqiqiyligi) yoki biror narsaga muvofiqlik, ya’ni har qanday maxsus savolni o’rganishda maxsus bilimlar va tekshiruvlar asosida xulosalarni shakllantirish hisoblanadi.
Ekspertiza umumiy holda, sinchkovlik bilan o’rganish, tekshirish va shu asosda obyektning xususiyatlari, afzalliklari, kamchiliklari, shuningdek nuqsonlarni bartaraf etish, xususiyatlarini yaxshilash va hokazolar haqidagi professional fikrni tayyorlash hisoblanadi. Ekspertiza mavjud yoki kelajak egasining manfaati uchun uning foydaliligini oshirishga imkon beradi.
Ekspertiza quyidagilarni aniqlash uchun zarur:

• 
  yer va ko’chmas mulk narxlari;
  
• 
  baxtsiz hodisadan keyin etkazilgan zararni baholash;
  
• 
  avtohalokatda avtoulovga etkazilgan zarar miqdori;
  
• 
  biznes, intellektual mulk, uskunalar narxlari;
  
• 
  tabiiy ofatlar, yong’inlar, to’kilgan narsalar;
  

• 
  boshqa mulk masalalari.
  

Avtohalokatlar, toshqinlar, yong’in holatlarida mustaqil ekspertlarning xizmatlariga talab katta. Ayniqsa, sug’urta kompaniyasi sug’urta hodisasi yuz berganda uni to’lashdan bosh tortsa yoki to’lov miqdorini kamaytirsa. Mustaqil ekspertizadan o’tish zarurati ko’pincha baxtsiz hodisalarda yuzaga keladi. Ekspert avtohalokatga nima sabab bo’lganini va avtomobil qanday zarar ko’rganligini aniqlaydi. Ekspert xulosasi sug’urta kompaniyasi tomonidan maxsus to’lovning to’lanishiga yordam beradi.
Ko’chmas mulk ekspertizasi - bu maxsus tayinlangan mutaxassis tomonidan olib boriladigan ilmiy asoslangan metodlar va tasdiqlangan ma’lumotlar asosida ko’chmas mulk to’g’risidagi ma’lumotlarni obyektiv o’rganishdir. U tegishli malaka, ma’lumot va tajribaga ega bo’lgan mutaxassis tomonidan olib boriladi.
Ekspert - bu imtihonni o’tkazishda ishtirok etadigan ma’lum bir sohadagi ko’nikmalarga ega bo’lgan keng doiradagi maxsus ma’lumotga ega bo’lgan malakali mutaxassis. Bahs mavzusi bo’yicha tadqiqotlar, hisob-kitoblar va xulosalarni ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Ekspert ishining o’ziga xos xususiyati uning ekspertiza natijalariga mutlaqo befarqligidir.
Ekspertiza nodavlat va davlat ekspert tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Shaxslar, korxonalar va sudlar ekspertizani buyuradilar. Mustaqil ekspertiza ilmiy uslublar va obyektiv ma’lumotlarga asoslangan xolis ishdir. Ammo mutaxassislar uchun ham (ma’lumot, malaka, ish staji) va tashkilotlarning o’zlari uchun bir qator malaka talablari mavjud. Ekspertiza o’tkazish uchun fuqaro (yuridik shaxs) va ekspert muassasasi o’rtasida tuzilgan va buyurtmachi tomonidan to’lanadigan shartnoma asos bo’ladi. Ko’chmas mulkni, uskunalarni, zararni va boshqa tadqiqotlarni ekspert baholash huquqni muhofaza qiluvchi organlar va uchinchi shaxslardan mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
Ekspertizaning maqsadi, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, "sotuvchi-xaridor" munosabatlaridagi axborot assimetriyalarini kamaytirish yoki butunlay yo’q qilish, shuningdek ko’chmas mulkni baholash jarayonida axborot ta’minotining ishonchliligini tekshirish.
Umuman olganda, ekspertiza deganda uni sinchkovlik bilan o’rganish (tekshirish) va shu asosda uning xususiyatlari, afzalliklari, kamchiliklari, shuningdek, xususiyatlarning yaxshilanishi va kamchiliklarni bartaraf etishning mumkin bo’lgan usullari va vositalari haqida ma’lumot berish, bu axborotning foydaliligi va samaradorligini oshirish tushuniladi.
Ko’chmas mulk binolarini ekspertiza qilish - tajribalar bo’yicha mutaxassislar tomonidan eng zamonaviy tekshirish va baholash usullaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan xizmat. Uylarni tekshirish turli sabablarga ko’ra amalga oshirilishi mumkin: ko’chmas mulk sotib olish, sotish yoki sotib olish uchun mulkni baholash, sud zarurati va boshqa ko’plab sabablar. Bunday tekshiruv ko’p qavatli uylarda ham, xususiy uylarda ham mumkin. Xaridorning asosiy maqsadiga qarab, tadqiqot turi aniqlanadi.
Ko’chmas mulk ekspertizasi turlariga quyidagilar misol bo’la oladi:

• 
  uyning qurilish ekspertizasi;
  
• 
  xususiy uyni tekshirish;
  
• 
  turar-joy binosi loyihasini ekspertizadan o’tkazish;
  
• 
  uyni ta’mirlash ekspertizasi;
  
• 
  uyning yashash uchun yaroqliligini tekshirish;
  
• 
  shahar atrofi va qishloq uylarini tekshirish;
  
• 
  avariya holatidagi uylarni tekshirish;
  
• 
  uyni sud uchun tekshirish.
  

Ekspertiza o’tkazish jarayoni quyidagi ketma-ketlik asosida amalga oshiriladi:
1-bosqich. Hujjatlarni o’rganish.
Ko’chmas mulk ekspertizasini o’tkazish jarayonida taqdim etilgan ma’lumotlar va hujjatlar puxta o’rganib chiqiladi. Tekshirishga tayyorgarlik ko’riladi. Ishni boshlashdan va ekspert tashkilot bilan shartnoma tuzishdan oldin, ekspertizaning maqsad va vazifalarini aniq belgilash kerak. Tadqiqot tashabbuskori buni o’z-o’zidan amalga oshirishi mumkin, ammo mutaxassisdan yordam so’rash maqsadga muvofiqdir, chunki zarur tajribaga ega bo’lmagan holda juda murakkab vazifalarni bajarish juda qiyin. Shundan so’ng, ekspert yoki ekspert tashkiloti ekspertizani o’zi o’tkazishga tayyorgarlik ko’rishni boshlaydi. Avvalo, ish jarayonida zarur bo’lgan normativ hujjatlar va davlat standartlari belgilanadi. Keyin ekspert buyurtmachi tomonidan taqdim etilgan barcha mavjud hujjatlarni, uning ekspertiza uchun yetarliligini tekshiradi. Xuddi shu bosqichda kelajakdagi tadqiqotlar strategiyasi va taktikasi, o’lchov tartibi shakllantiriladi.
2-bosqich. Vizual tekshirish.
To’liq miqyosli o’rganish yoki vizual tekshirish - bu hujjatlarni o’rganishdan keyingi qadam. Bunda ekspert obyekt manziliga borib, ko’chmas mulkni har tomonlama o’rganadi. Tekshiruv davomida barcha o’lchovlar har bir alohida holatda aniqlanadigan ketma-ketlikda amalga oshirilishi kerak. Masalan, tashqaridagi binoni o’rganish faqat kunduzi va moslamalar uchun maqbul ob-havo sharoitida o’tkazilishi mumkin. Ichki ish deyarli hech narsa bilan cheklanmagan - ular uchun sun’iy yoritish yetarli, agar isitish bo’lsa, yilning har qanday vaqtida va har qanday ob-havoda tekshirish mumkin.
3- bosqich. Obyektni suratga olish.
Vizual tekshiruv paytida mutaxassis o’rganish uchun zarur bo’lgan yangi obyektlarni aniqlaydi va ularni fotosuratlar yordamida tuzatadi.
4-bosqich. Sxemalar va hisob-kitoblarni ishlab chiqish.
Ushbu bosqich finalga tayyorgarlik. Mutaxassis o’rganish davomida olingan ma’lumotlarning natijalari asosida sxemalar va hisob-kitoblarni tayyorlash asosida hujjatlarni tahlil qiladi va vizual tekshirish natijalarini bayon qiladi. Natijalarni olish uchun zarur bo’lgan barcha sxemalar va hisob-kitoblarni tayyorlaganidan so’ng, mutaxassis xulosa tuzadi.
5-bosqich. Hisobot tayyorlash.
Tadqiqot natijalari bo’lgan rasmiy hujjat ekspert tomonidan tayyorlanadi va imzo va muhr bilan tasdiqlanadi. Hisobot tekshirilishi mumkin bo’lgan natijalarga asoslanadi.
Shuningdek, ekspertiza deganda, mukammal tekshiruv, tadqiqot, puxta izlanish tushunilib, obyektning xususiyati, kamchiligi, defektlari, ustunliklari va xislatlari, shuningdek, ularni kamchiliklarni bartaraf etish yo’llari, xususiyatlarini yanada yaxshilash va mulkdorlarni qiziqtirish yo’llarini ishlab chiqish asosida professional natijalarni rasmiylashtirish kiradi.
Ekspertizaning vazifasi, yuqorida aytib o’tilganidek, sotuvchi-xaridor o’rtasidagi axborotni mukammal darajada ta’minlanishi hamda ko’chmas mulkni baholash jarayonining axboroti mukammaligidan iborat.
Quyida keltirilgan rasmli ma’lumotlarda ekspertizaning turlari, ularning asosiy vazifalari, har bir ekspertiza turining tadqiqot predmeti, obyekti va asosiy xususiyatlari ko’rsatib o’tilgan. (1-rasm)