Malakali va malakaga EGA bo`lmagan ishchi kuchi o`rtasida ish haqi darajasining differentsiatsiyasi mundarija: kirish I bob. Ish haqi tushunchasi va uning mohiyati

Qo'shimcha ish haqi mehnat to'g'risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ishlamagan vaqt uchun to'lovlarni ifodalaydi. Bunday to'lovlarga quyidagilar kiradi: muntazam ta'til uchun to'lov, emizikli onalarning ishidagi tanaffuslar, o'smirlar uchun imtiyozli soatlar, ishdan bo'shatilganda ishdan bo'shatish nafaqasi va boshqalar.
Mehnatni to'g'ri tashkil etish va unga haq to'lash korxonada mehnat samaradorligini oshirish, mehnat intizomi va xodimning daromadini aniq belgilashning muhim shartidir. Mehnat xarajatlari, bir tomondan, ishlab chiqarish xarajatlari sifatida, ikkinchidan, har bir ishchining daromadi sifatida hisobga olinishi kerak. Ushbu sabablar korxona xodimlari bilan ish haqi va hisob-kitoblarni hisobga olishning katta ahamiyati va juda yuqori mehnat zichligini belgilaydi. Shu sababli, ishda kelgusida ish haqi bo'yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni hisobga olishning maqsadlari, vazifalari va xususiyatlarini ko'rib chiqish kerak
Odatda, mehnat bozorida ish kuchiga muvozanatli narx shakllanadi. Bu narx ish haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi ish haqi miqdori (stavkasi) boʻlib, lavozim okladi tarzida yoki shartnomaga muvofiq belgilab qoʻyiladi, lekin mamlakatda qonun bilan belgilangan eng kam ish haqi darajasidan oz boʻlishi mumkin emas. Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan vaqt birligi (soat, kun, hafta, oy) ichida bajariladigan va muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega boʻlgan mehnatga toʻlanadigan haq darajasini belgilaydi. I Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif oʻzgarishlari, mehnatga boʻlgan talab narxining oʻzgaruvchanligi, isteʼmol tovarlari va xizmatlar narxi oʻzgarishi va boshqalar) va bozordan tashqari omillar taʼsir koʻrsatadi, buning natijasida mehnatga haq toʻlashning muayyan darajasi vujudga keladi.sh haqining asosiy vazifasi ishlab chiqarishning bevosita qatnashchisi boʻlgan xodim hamda uning oila aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati sharoitlarini taʼminlashidan iborat. Qiymatning mehnat nazariyasi ish kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb hisoblaydi va uni ish kuchini takror ishlab chiqarishi uchun zarur boʻlgan tirikchilik vositalari qiymati tarzida taʼriflaydi. Ish haqiga ish kuchi qiymatining puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida ish haqi darajasiga talab va taklif omillarining taʼsirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorida real ish haqining oʻrtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik vositalari minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi. Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat miqdori va sifati bilan unga toʻlanadigan haq miqdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif tizimi va boshqalar) va tartibga solishda davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan ish haqini tashkil etish va tartibga solishning markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. Ish haqini tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir.
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar ish haqini tashkil qilishda foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona (tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
Oʻzbekistonda dastlab 1993-yil 1-yanvardan 28 ish haqi razryadlariga boʻlingan va 0—28 razryadlar oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 1996-yil 1-sentabrda esa ish haqi razryadlari 22 ta va 0—22 ish haqi razryadlari oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 5,998 boʻlgan yangi yagona tarif setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka guruhlari boʻyicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat tafovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni taʼminlaydi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi miqdori) belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toifalari uchun oʻrtacha ish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi; 3) ish haqining oʻrtacha ortib borishiga qarab ortib boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori ish haqi darajasining oʻsishiga taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar bilan cheklash imkonini beradi.
Yollanma xodimlar ish haqini davlat yoʻli bilan tartibga solish aholining eng kam taʼminlangan qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega.

1.3. Ish haqi fondi va o'rtacha ish haqini tahlil qilishning maqsadlari, vazifalari, manbalari va usullari

Korxonalarni zarur mehnat resurslari bilan yetarli darajada ta’minlash, ulardan oqilona foydalanish, mehnat unumdorligining yuqori darajasi ishlab chiqarish hajmini oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Mehnat resurslari bilan ta'minlash va ulardan foydalanish samaradorligi korxonadagi mehnatga haq to'lash darajasiga bog'liq va shuning uchun barcha ishlarning hajmi va o'z vaqtida bajarilishi, asbob-uskunalar, mashinalar, mexanizmlardan foydalanish samaradorligi bog'liq. Natijada - ishlab chiqarish hajmi, uning tannarxi, foyda va boshqa bir qator iqtisodiy ko'rsatkichlar. 3
Korxonaning ish haqi fondi va o'rtacha ish haqini tahlil qilish ishlab chiqarish hajmi va foydaning o'sishini ta'minlash, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxini pasaytirish, ulardan foydalanish samaradorligi darajasini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. korxona xodimlarining ishlashi uchun barqaror sharoitlar.
Asosiy tahlil vazifalari quyidagilar:
umuman iste'molga ajratilgan mablag'larning tarkibi va dinamikasini, shuningdek, xodimlarning toifalari va kasblari bo'yicha tahlil qilish;
ish haqi fondi ko'rsatkichlari dinamikasini aniqlash;
ish haqi fondi va mukofotlar tarkibini ko'rib chiqish;
ish haqi fondidan foydalanish samaradorligini va korxonaning o'rtacha ish haqini baholash;
ish haqi fondidan to'liqroq va samarali foydalanish uchun zaxiralarni aniqlash. 4
Quyidagi asosiy usuli s ish haqi fondini va korxonaning o'rtacha ish haqini tahlil qilish uchun ishlatilishi kerak: