Ma'lumotlar bazalari va jadvallarni sqlda yaratish

ACCESS ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi haqida umumiy tushunchalar
Xozirgi paytda axborot bazalarini boshqaruv tizimlari (ABBT) turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud:
Dbase, karat, rebus, fox pro, paradox, access
Ular bir-biridan axborot bazalari tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan ishlash, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qo‘yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko‘p foydalanuvchilarga mo‘ljallangan, ya‘ni komp‘yut‘er tarmoqlarida ishlatishga mo‘ljallangan ma‘lumot bazalarini yaratish va ularni yuritish tizimlariga Oracle, InterBase, SyBase, MicroSoft, SQL Server, Informix deb ataluvchi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko‘ra ierarxik, relyatsion va aylana-halqasimon ma‘lumot bazalariga bo‘linadilar. Xozirda relyatsion ma‘lumot bazalari qulayligi tufayli keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Relyatsion ma‘lumot bazalari ma‘lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog‘liqliklarni, ya‘ni munosabatni (relyatsiyani) o‘rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bog‘liqliklarni o‘rnatish, ma‘lumot kiritish shakllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so‘rovlar tuzish imkonini beradi.
SHuning uchun ham ularning biri kundalik ish faoliyatida foydalanish uchun tanlab olinayotganda, ularning qaysi tomonlarini ko‘proq ishlatishigizga va Siz uchun nima muhimligiga ahamiyat berib diqqatni xuddi shunga qaratishingiz lozim bo‘ladi. Biz quyida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan axborot bazalarini boshqarish tizimlaridan zamonaviyligi va imkoniyatlari ko‘pligi bilan ajralib turadigan, hamda xozirgi paytdagi ko‘pgina tizimli dasturiy ta‘minotlar tarkibiga kirib, ko‘pchilik uchun qulay imkoniyatlar yaratayotgan Access deb nomlangan ma‘lumotlar majmuasini boshqarish tizimining (MBBS) asoslari bilan qisqacha tanishib chiqamiz. Agarda Siz ushbu tizim bilan batafsilroq tanishishni hohlasangiz, u holda qo‘llanmaning oxirida keltirilgan maxsus adabiyotlarga murojaat qilishingiz mumkin.
Access MBBSning ishlashi uchun quyidagilar talab qilinadi:
Pentium II yoki undan yuqori klassdagi protsessor bilan jihozlangan komp‘yuter;

Diskli operatsion tizimning zamonaviy versiyalari bo‘lgan dasturiy ta‘minot;
Microsoft Windows 98 dan yuqori versiyasi;
Kamida 64 megabaytdan kam bo‘lmagan tezkor xotira xajmi; qattiq diskdagi 1,5 Gigabaytdan ortiq tashqi xotira xajmi;
Sichqoncha yoki boshqa turga mansub manipulyator (masalan, trekbol‘, sensorli maydon yoki sharcha).
Access dasturini ham barcha dasturlar kabi ish stolining ―PUSK‖ tugmasi yordamida ishga tushirish mumkin. Bu jarayon quyidagi rasmda ko‘rsatilgan.

10-rasm. MS Accessning ishga tushirilishi
Bu dastur ishga tushganidan so‘ng ekranda hosil bo‘lgan darchada ma‘lumot bazasini yaratish yoki mavjud bazani ishga tushirish imkonini tanlash mumkin.

11-rasm. Microsoft Access ma‘lumotlar majmuasining asosiy oynasi
Ko‘rib turganingizdek, ushbu oynadagi ko‘pgina tugmachalar o‘zining ko‘rinishi va mohiyati jihatidan matn muharriri Word va jadval hisoblagichi Excel ning tugmachalariga juda ham o‘xshab ketadi. Xaqiqatdan ham ular xuddi Siz o‘ylagandek ishlarni va funktsiyalarni bajarish imkonini beradi. Masalan, fayl ochish, chop qilish, orfografiyani tekshirish, qaychi va hokazolar. Boshqa tugmachalar esa axborot bazasini tuzish va unda ishlash bo‘yicha maxsus aniqlanilgan masalalarni echish uchun xizmat qiladi.
ACCESS axborot bazasini boshqarish tizimida ma‘lumotlarni standart usul bilan olish imkoniyati amalga oshirilgan (ODBC – Open Database Connetivity). Ushbu imkoniyat mos drayverlar orqali xilma xil shakllardagi axborot massivlari bilan ishlaydigan ma‘lumot bazalari bo‘yicha ish olib borishga qulay sharoitlar yaratadi. SHuni ham aytib o‘tish lozimki, bu MBBTlari faqatgina personal komp‘yuterlardagi
MBBT lar bo‘lishi shart emas, balki ular axborot bazalari serverlari ham bo‘la oladi
(masalan, Microsoft SQL Server, Oracle, Sybase) ODBS drayverlarini ishlatish Sizga ma‘lumot bazasiga amaliy dasturlardan (masalan Word va Excel dan) kirish imkoniyatini va Access Visual Basic nomli ma‘lumotlar bazasini ishlab chiqishni avtomatlashtiradigan algoritmik tilni qo‘llash imkoniyatini beradi.
ACCESS axborot bazasi bir-biri bog‘liq bir qancha jadvallardan iborat bo‘lib (relyatsion jadvallar), ularda qandaydir turdagi, shakldagi va ko‘rinishdagi ma‘lumotlar majmuasi saqlanadi. Unda har bir ma‘lumot bazasining hamma ob‘ekti va elementlarini o‘z ichiga oladi (masalan, so‘rovlar, hisobotlar, shakllar, indeks va kalit maydonlari haqidagi ma‘lumotlar va hokazolar). Masalaning bunday qo‘yilishi ob‘ektlarni saqlash, nusxalash, yo‘qotish va boshqa operatsiyalarning amalga oshirilishini ancha osonlashtiradi.
ACCESS axborot bazasida quyidagi turdagi ma‘lumotlarning turlarini ishlatish mumkin:
Jadvalning har bir maydoni uchun Siz mumkin bo‘lgan biror-bir ma‘lumotlar turini tanlab olishingiz kerak. Xar bir maydonda faqatgina bir xil turdagi ma‘lumotlargina saqlanishi mumkin.
Ushbu jadval konstruktori darchasida ma‘lumotlar turini aniqlashdan tashqari quyidagilarni ham bajara olasiz:

maydonni kalitli yoki indeksli sifatida aniqlash;
maydonda kattalikning albatta kiritilishi sharti;
maydon shaklini aniqlash;
maydonga biror bir qo‘shimcha yozuv kiritish (u shaklda aks etib turadi); boshqa bir qancha imkoniyatlar.
ACCESS axborot bazasidagi hamma operatsiyalar juda oddiy holda sichqoncha turidagi manipulyator orqali osongina bajariladi. Sichqoncha bilan biror bir maydonni bossangiz, uning o‘ng chekkasida ro‘yxatni ochishga imkon beradigan tugmacha hosil bo‘ladi. Siz uni bosish bilan ro‘yxatdan kerakli imkoniyatini (Optsiyani) tanlab olasiz.
Agarda jadvalni o‘zingiz tuzishga qiynalsangiz, bu ishda Sizga ―Master‖lar yordamga keladi. Bular tegishli ishlar ketma ketligini osongina amalga oshirishga yordam beradi.
Ma‘lumot bazasini yaratishning ikki yo‘li: oddiy yo‘l va baza qurish ―Ustasi‖ (Master) yordami taklif etiladi. Oddiy yo‘lni tanlash uchun ―Novaya baza dannix‖ punkti tanlanadi. Usta yordami esa ―Zapusk mastera‖ punkti orqali amalga oshiriladi. Mavjud bazani ochish uchun ―Otkrit‘ bazu dannix‖ punkti tanlanadi va OK tugmachasi bosiladi (rasmga qaralsin).
Ma‘lumotlar bazasi yaratishning oddiy yo‘lidan boramiz. Bunda biz yuqoridagi oynadan «Novaya baza dannix» bo‘limini tanlaymiz. SHu holda quyida keltirilgan so‘rov dialog oynasi hosil bo‘ladi:

12-rasm. Bazaning so‘rov oynasi
Bu darchada etti xil imkoniyat taklif etiladi (agar bu imkoniyatlar ko‘rinmayotgan bo‘lsa), ―Ob‘ekti‖ tugmachasi bosiladi. Jadval yaratish (Tablitsi), so‘rov shaklini yaratish (―Zaprosi‖), ma‘lumotlarni kiritish shakllarini yaratish (―Formi‖), ma‘lumotlarni chiqarish shakllarini yaratish (Otcheti). Ma‘lumotlarga bevosita kirish sahifasi (Stranitsi), makroslar va modullar yaratish imkoniyati mavjud. Biz eng avvalo bazaning asosi bo‘lgan jadvalni yaratishimiz zarur. SHuning uchun «Tablitsi» imkoniyatini tanlaymiz. Bunda jadvalni yaratishning uchta yo‘li taklif etiladi: konstruktor yordami bilan jadval tashkil etish (sozdanie tablitsi v rejime konstruktora), jadval ―Usta‖si yordami bilan jadval tashkil etish (Sozdanie tablitsi s pomosh‘yu mastera) va nihoyat ma‘lumotlarni kiritish yo‘li bilan hosil qilinadigan oddiy jadval tuzish tartibi (Sozdanie tablitsi putem vvoda dannix) maydonlari nomi probellarni (bo‘sh joylarni) hisobga olgan holda 64 simvoldan iborat bo‘lishi mumkinligini esdan chiqarmang.
1. Jadvalning maydonlarini aniqlash uchun:

• 
  ―Imya polya‖ (maydon nomi) ustunining birinchi qatoriga birinchi maydonning nomini kiriting: O‘qituvchi kodi
  
• 
  ―Tip dannix‖ (Ma‘lumotlar turi) ustunining qatorida uni sichqoncha ko‘rsatkichi bilan turtganda hosil bo‘ladigan pastki tomonga yo‘nalgan ―strelka‖li tugmachani turtganda ochiladigan ro‘yxatdan ma‘lumotlarning ―Schetchik‖ deb nomlangan maydon ko‘rsatgichlarini dastur taklif qilgan ko‘rinishda qoldirganingiz ma‘qul.
  
• 
  Xuddi shunday tartibda yuqorida ko‘rsatilgan jadvaldan foydalangan holda uning barcha maydonlarini ma‘lumotlar bazasiga kiriting.
  

Ushbu konstruktor darchasining ―Opisanie‖ (Tavsif) deb nomlangan ustuni qatorlariga ma‘lumot kiritish shart emas, chunki u maydon haqidagi qo‘shimcha ma‘lumotlarni kiritish uchun xizmat qiladi.
2. Hosil qilingan jadvalni saqlash uchun:

• 
  Fayl menyusidan ―soxranit‖ (saqlansin) punktini tanlang;
  
• 
  ―Soxranenie‖ deb nomlangan muloqot oynasida jadvalning nomini kiriting: O‘qituvchilar
  
• 
  Undan so‘ng OK tugmachasini bosing.
  

OK tugmachasi bosilganda ACCESS ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi kalit maydonini (boshlang‘ich kalit maydonini) aniqlashni talab qilishi mumkin. Bu maydon dastur tomonidan avtomatik ravishda jadvalning har bir yozuvini aniq ifodalashga (aniqlashga) imkon beradi. Ko‘p jadvallardan iborat bo‘lgan ma‘lumotlar bazalari uchun bu katta ahamiyatga ega. Agar ma‘lumot bazasi bitta jadvaldan iborat bo‘lsa, bu ish unchalik ahamiyatga ega emas, shuning uchun ushbu holda ―net‖ (yo‘q) tugmasini turting.
Jadvalning konstruktor rejimidagi darchasining pastki qismidagi ―Obshie‖ (Umumiy) tugmachasi bosilganida kiritilgan maydonning bir qancha ko‘rsatgichlari ekranda namoyon bo‘ladi. Ularning barchasini o‘zgartirish mumkin. Lekin bizning maslahatimizga rioya qilsangiz ―Razmer polya‖ (Maydon kattaligi) punktinigina o‘zgartiring, boshqalarini esa hozircha o‘zgartirishsiz qoldiring (ularning nima vazifalar uchun xizmat qilishini keyinchalik ko‘rib chiqamiz).
Masalan ACCESS ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi matnli ma‘lumotlar uchun 50 simvolli kattalikni taklif qiladi. Lekin familiya, ismi, otasining ismi va shu kabi maydonlar kattaligi 15 simvoldan katta bo‘lishi mumkin emas. Agarda ularning bundan kattasi uchrab qolsa, uni osonlik bilan o‘zgartirish mumkin. Sonli maydon turlari uchun ACCESS dasturi ―Dlinnoe tseloe‖ (Uzun butun son) turini taklif qiladi.
Agarda sonli ma‘lumotlaringiz butun sonlar (-32768 dan +32767 gacha) bo‘lsa
―TSeloe‖ (Butun) imkoniyatini tanlash kerak, agar ular kasr sonlar bo‘lsa, u holda ―S plavayushey tochkoy‖ (Suzuvchi nuqtali sonlar – Kasr sonlar) imkoniyatini tanlash kerak bo‘ladi. Kerakli imkoniyatni yoki ko‘rsatgichni tanlash kerak bo‘ladi. Kerakli imkoniyatni yoki ko‘rsatgichni tanlash uchun sichqoncha ko‘rsatgichini maydonga keltirgan holda uni bir marta bosish kerak bo‘ladi, so‘ng esa hosil bo‘lgan pastga yo‘nalgan strelka shaklidagi ro‘yxatni ochish tugmachasi bosilsa, tegishli ro‘yxat hosil bo‘ladi va Siz undan kerakli imkoniyatni tanlab olishingiz mumkin. Bu ishlarni bajarish natijasida yaratayotgan jadvalingiz ixcham va oddiy holatga bo‘linganidan so‘ng, uni saqlaymiz. Demak, birinchi usulda jadval yaratish jarayoni nihoyasiga etdi deyish mumkin.
Ikkinchi usulda, ya‘ni ―Jadval ustasi‖ yordamida jadval qurish usulini ham ko‘rib chiqamiz. Bu usulda jadval qurish oldindan ma‘lum bo‘lgan bir necha turdagi jadvallar namunalariga asosan yaratilayotgan jadval ko‘rsatkichlarini tanlash yo‘li bilan amalga oshadi. Buning uchun (qurish, ―Sozdat – Master tablits‖) tugmachasini bir marta bosish yoki ―Usta‖ yordamida jadval hosil qilish (Sozdanie tablitsi s pomosh‘yu mastera) yozuvini ikki marta bosish lozim bo‘ladi. Bunda ekranda quyidagi oyna hosil bo‘ladi:

13-rasm. Jadvallar ustasi darchasining ko‘rinishi
Hosil bo‘lgan oynada jadvallar namunalari (Obraztsi tablits) va ko‘rsatkich (maydon)lari namunalari (Obraztsi poley) bor. Ma‘qul kelgan namunadagi jadvaldan tegishli ko‘rsatkichlar tanlab olinadi va yangi jadval ko‘rsatkichlari hosil qilinadi. Agar zarur ko‘rsatkich namunadagi jadvalda bo‘lmasa, biror-bir ko‘rsatkichni tanlab, uning nomini klaviaturadan foydalanib o‘zgartirish mumkin (Pereimenovat‘ pole).
Xar bir ko‘rsatkich tanlanganidan so‘ng >> (hammasi) yoki> (bittadan) tugmachalarini ―sichqoncha‖ bilan bosib ko‘rsatkichlar yangi jadvalga o‘tkaziladi.
YUqorida aytilgan ishlarni tushunish va bajara olish uchun quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz. Bunda jadvallar namunasidan «Sotrudniki» (Xodimlar) jadvali tanlanib, unga tegishli «Tabelniy nomer», «Imya», «Otchestvo», «Familiya» kabi ko‘rsatkichlar ham yangi jadvalga nom beriladi. Undan so‘ng jadvalning boshqa jadvallar bilan bog‘liq yoki bog‘liq emasligi haqida so‘rov hosil bo‘ladi, u ham aniqlangandan so‘ng yana ―Dalee‖ tugmachasi bosiladi. Endi kerakli ishlar bajarilib, «Gotovo» tugmachasi bosilishi kerak bo‘ladi. Bunda ekranda tuzilgan jadvalimiz ustunlar shaklida hosil bo‘ladi va biz unga kerakli barcha ma‘lumotlarni kiritishimiz mumkin. Agarda bizga maydonlarning tuzilishini ko‘rib chiqish va unga kerakli o‘zgartirishlar kiritish kerak bo‘lsa (masalan, kalit maydonlarni tanlash kerak bo‘lsa) yana konstruktor rejimiga o‘tish mumkin. Buning uchun ―vid‖ menyusidan yoki uskunalar panelining ―vid‖ uskunasidan foydalangan holda ―Konstruktor‖ rejimiga o‘tiladi. Bu ko‘rinishni quyidagi rasmda ko‘rishimiz mumkin.

14-rasm. ―Vid‖ uskunasidan ―Konstruktor‖ rejimiga o‘tish.
Endi jadvalning kalitini aniqlashimiz lozim bo‘ladi. Kalit deganda har bir jadvalning boshqa jadvallar bilan aloqasini aniqlab beradigan maydon yoki maydonlar majmuasiga aytiladi. Kalitni berish uchun tegishli maydon yoki maydonlarni belgilab (maydonni belgilash uchun sichqoncha ko‘rsatgichini chapdagi eng chetki qatorga keltiriladi va uning chap tugmachasi bir marta bosiladi). Uskunalar panelidan kalit rasmli tugmacha bosiladi yoki sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, hosil bo‘lgan kontekst menyudan ―Klyuchevoe slovo‖ buyrug‘i tanlanadi. Bunda tanlangan qatorlar to‘g‘risida (birinchi ustunda) kalitchaning tasviri hosil bo‘ladi. Tanlanganda hamma kalitli qatorlarni birdaniga belgilash yodingizdan chiqmasin. Ushbu holatni quyidagi tasvirda ko‘rish mumkin.

15-rasm. Kalit qo‘yish
Endi hosil bo‘lgan jadvalni saqlash uchun ―Uskunalar‖ panelidan ―Disket‖ rasmli tugmachani bosamiz yoki ―Fayl‖ menyusidan ―Soxranit‘‖ buyrug‘ini tanlaymiz.
Navbatdagi bosqich hosil bo‘lgan bo‘sh jadvalni ko‘rish bo‘lgani uchun ―Uskunalar‖ panelidan ―Vid‖ (Ko‘rinish) deb nomalangan tugmachani bosamiz.
Bunda quyidagi imkoniyatlar hosil bo‘ladi: ―Konstruktor‖ va ―Rejim tablitsi‖ buyrug‘ini tanlasak, quyida ko‘rsatilgan bo‘sh jadval tasvirini olamiz.

16-rasm. «―Rejim tablitsi‖» da hosil bo‘ladigan bo‘sh jadvalning ko‘rinishi Bu oynada hosil qilingan jadvalga ma‘lumot kiritish uchun tegishli maydonlarga ularning qiymatlarini klaviatura orqali kiritishimiz mumkin. Agarda uning tuzilishini o‘zgartirmoqchi bo‘lsak yoki unga boshqa maydonlar qo‘shmoqchi bo‘lsak ―Vid‖ menyusidagi ―Konstruktor‖ rejimiga o‘tishimiz lozim bo‘ladi. Masalan, jadvalga xodimning ish haqi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni aks ettiradigan ustunni qo‘shish uchun ―Vid‖ menyusidan ―Konstruktor‖ buyrug‘ini tanlab olamiz va hosil bo‘lgan jadvalda tegishli qatorni sichqoncha bilan belgilab Uskunalar panelidagi ―Postroit‘‖ tugmachasini bosamiz. Undan so‘ng hosil bo‘lgan oynadan ―Sotrudniki‖ hamda ―Zarplata‖ imkoniyatlarini tanlaymiz va OK tugmachasini bosamiz. Bu holda komp‘yuter ekranida quyidagi darchaga ega bo‘lamiz:

17-rasm. Ish xaqini belgilash
Endi ―Uskunalar‖ panelidagi ―Vid‖ menyusidan ―Rejim tablitsi‖ buyrug‘ini‖ tanlasak, quyidagi tuzilishdagi bo‘sh jadval ko‘rinishi ekranda hosil bo‘ladi:

18-rasm. Jadval ko‘rinishi
Bu jadvalni ham yuqoridagi tartibda klaviatura orqali tegishli ma‘lumotlar bilan to‘ldirish mumkin.
Endi ma‘lumotlarni jadvalga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritishni ko‘rib chiqamiz.
YUqorida ko‘rsatilgan soliq to‘lovchi jismoniy shaxslar haqidagi jadvalga ma‘lumotlarni kiritish jarayoni quyidagi rasmda keltirilgan.

19-rasm. Ma‘lumotlar kiritish jarayoni.
Ushbu jadvalni yuqorida ko‘rib chiqilgan ko‘rinishdan foydalangan holda qurish uchun har bir ustun nomini o‘zgartirishimiz kerak bo‘ladi. Buning uchun sichqoncha ko‘rsatgichini o‘zgartirilishi kerak bo‘lgan katakchaga olib kelib, sichqonchaning o‘ng tugmachasini bosamiz va hosil bo‘lgan kontekst menyudan ―Pereimenovat‘ stolbets‖ buyrug‘ini tanlaymiz. Keyin esa klaviatura orqali yangi nomni kiritamiz. Xar bir ustun nomi uchun ushbu amalni bajarsak, yuqoridagi jadval hosil bo‘ladi.
Ushbu jadvalni hosil qilishning ikkinchi, osonroq usuli ham mavjud. Buning uchun Access dasturi yuklanganidan so‘ng, uning asosiy panelida (Ushbu oyna quyidagi – rasmda ko‘rsatilgan) oldingi tanlaganimizdan farqli ravishda ikkinchi imkoniyatni (Sozdanie tablitsi s pomosh‘yu mastera) tanlaymiz. Natijada ekranda quyidagi oyna hosil bo‘ladi:

20-rasm. Tablitsa hosil qilishning asosiy paneli.
Endi masalan, agar biz ―Sotrudniki‖ jadvalini tuzishimiz kerak bo‘lsa, uning qanday ustunlardan iboratligini bilib olib, chap tomondagi ro‘yxatdan Sotrudniki so‘zini tanlaymiz. Keyin esa o‘ng tomondagi ro‘yxatdan kerakli nomdagi maydonlar nomlarini bitta-bittadan tanlaymiz va har bir tanlaganimizda > belgili tugmachani bosamiz. Bunda ro‘yxatdan tanlangan maydonlar (ustunlar) nomlari ―Polya novoy tablitsi‖ deb nomlangan oynaga o‘tadi. Agar maydon nomlarining (jadval ustunlarining) nomlari bizga kerakligidan farqli bo‘lsa, ularni o‘zgartirish uchun, hohlaganini tanlab, ―Pereimenovat‘ pole‖ tugmachasini bosamiz va klaviatura orqali ushbu nomlarni bizga kerakli bo‘lganiga o‘zgartiramiz. So‘ngra oynadagi ―Dalee‖ tugmachasini bosamiz. Bunda quyida ko‘rsatilgan oyna hosil bo‘ladi:

21-rasm. YAngi tablitsaga nom berish.
Ushbu oynadan foydalanib, yangi jadvalga nom berish mumkin va uning kaliti aniqlash usulini ko‘rsatish mumkin. YUqorida aytib o‘tganimizdek kalit jadvalning har bir yozuvini aniqlab berish va topish imkoniyatini amalga oshirib beradi. Ushbu kalitni aniqlashning ikki xil usuli mavjud. Birinchi usulda Microsoft Access kalitni o‘zi, avtomatik ravishda aniqlab beradi. Ikkinchi usulda esa, kalitni foydalanuvchi mustaqil ravishda aniqlashi mumkin. Agar birinchi usulni tanlagan holda, ―Dalee‖ tugmachasi bosilsa, quyida ko‘rsatilgan oyna hosil bo‘ladi.

22-rasm. ―Master‖ yordamida shakl yaratish.
Ko‘rib turganingizdek, bu erda uch imkoniyat tanlanishi mumkin. Ularning birinchisi tanlaganida jadvalning tuzilishini o‘zgartirish imkoniyati yaratiladi, ikkinchi imkoniyat tanlansa, tayyor jadvalga ma‘lumotlar kiritishni boshlash mumkin va agarda uchinchi imkoniyat tanlangan holda, ―Master‖ yordamida yaratilgan shakldan foydalangan holda jadvalga ma‘lumotlar kiritish imkoniyati yaratiladi.
Hozir birinchi imkoniyatni tanlab, jadvalimizning maydonlari turini aniqlab olamiz.
Bu ish ―Tip dannix‖ maydoniga sichqoncha ko‘rsatgichini olib borish va uning chap tugmachasini bosish, ya‘ni uni tanlash natijasida hosil bo‘ladigan pastga yo‘nalgan strelkachali tugmachasini bosganda hosil bo‘ladigan ro‘yxatdan kerakli maydon turini tanlash orqali amalga oshiriladi. Buni quyidagi rasmdan ko‘rishingiz mumkin:

23-rasm. Maydon turini tanlash darchasi
Endi jadvalni saqlab olamiz va so‘ngra ―Vid‖ menyusidan ―Rejim tablitsi‖ imkoniyatini tanlaymiz. Bundan ekranda yana to‘ldirilishi kerak bo‘lgan tayyor jadval ko‘rinishi paydo bo‘ladi.

24-rasm. Ma‘lumot kiritish jadvali.
Ushbu jadvalga ma‘lumotlarni klaviatura orqali kiritish juda oson amalga oshiriladi. Lekin buning uchun unga mos bo‘lgan ma‘lumotlarga ega bo‘lishimiz kerak. SHuning uchun ham biz ushbu jadvalga aynan mos bo‘lgan va unga kerakli ma‘lumotlarni kiritish uchun mo‘ljallangan ma‘lumot shakllarini qanday qilib yaratilishi ko‘rib chiqamiz. Buning uchun, hosil qilingan jadvalni yopish tugmachasini bosib yopamiz va dasturimizning quyida tasvirlangan asosiy darchasiga qaytib kelamiz:

25-rasm. Xisobot yaratish oynasi.
Ko‘rib turganingizdek ma‘lumot kiritish uchun mo‘ljallangan shakllar hosil qilish uchun yuqoridagi rasmning chap tarafidagi imkoniyatlardan ―Formi‖ deb nomlangan imkoniyatni tanlaymiz. Undan so‘ng hosil bo‘lgan darchaning o‘ng tarafidagi ―Sozdanie formi s pomosh‘yu mastera‖ imkoniyatini tanlasak quyidagi darcha hosil bo‘ladi.

26-rasm. Ma‘lumotlarni kiritish uchun mo‘ljallangan shakllar tuzishning dialog darchasi.
Endi ushbu oynaning ―Tablitsi i ―Zaprosi‖ darchasidan qaysi jadval bilan ishlamoqchi bo‘lsak o‘shani tanlab, pastdan uning maydonlarini bittadan (> tugmacha orqali) tanlashimiz yoki birdaniga barcha maydonlarni tanlab olishimiz mumkin (>> tugmacha orqali). So‘ngra ushbu oynadagi ―Dalle‖ tugmachasini bossak kom‘yuter ekranida ma‘lumot kiritish uchun mo‘ljallangan shaklning turini tanlashga yordam beradigan quyidagi dialog darcha hosil bo‘ladi:

27-rasm. SHakl oynasi.
Ushbu oynadan shaklning tashqi ko‘rinishi qanday bo‘lishi kerakligini tanlab olishimiz mumkin. Bu shaklning tashqi ko‘rinishi to‘rt xil usulda bo‘lishi mumkin:

• 
  bitta ustunda (v odin stolbets); - tasmali (lentochniy);
  
• 
  jadval ko‘rinishida (tablichniy);
  
• 
  tekislangan ko‘rinishda (virovnenniy).
  

Masalan bitta ustunda imkoniyatini tanlanib, ―Dalee‖ tugmachasi bosilsa, ekranda yuqorida keltirilgan shaklning real tasvirini olishimiz mumkin.
Bu oyna orqali shaklning foydalanuvchi uchun ma‘qul bo‘lgan muloqot ko‘rinishini (stilini) tanlay olamiz. Masalan, agar ―Diffuzniy‖ holdagi ko‘rinish tanlansa, quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

28-rasm. SHakl tashkil etishning muloqot oynasi.
Bundan keyin hosil bo‘ladigan quyidagi oyna bizga shaklning nomini o‘zgartirishga (Zadayte imya ―Formi‖) shaklni ko‘rishga va ma‘lumotlar kiritishga (Otkrit‘ formu dlya prosmotra i vvoda dannix), hamda shaklning maketini o‘zgartirishga (Izmenit‘ maket ―Formi‖) imkon beradi.

29-rasm. Muloqot oynasi.
Agar maketni o‘zgartirish zarur bo‘lmasa, ma‘lumotlar kiritish imkoniyatini (Otkrit‘ formu dlya prosmotra i vvoda dannix) tanlaymiz va ―Gotovo‖ (Tayyor) tugmachasini bosamiz. Bu holda komp‘yuter ekranida quyidagi oynani ko‘rishimiz mumkin:

30-rasm. Jadvalga ma‘lumotlar kiritish oynasi.
Ushbu shakldan foydalanib, hosil qilinayotgan jadvalga kerakli ma‘lumotlarni kiritish mumkin. Buning uchun har bir maydonga tegishli qiymatlar kiritiladi va pastdagi ―Zapis‘‖ (yozuv) deb nomlangan qatorning o‘ngga yo‘nalgan bitta strelkachali tugmasini bosamiz yoki klaviaturadagi Tab tugmachasini bosamiz. Bu bizga keyingi yozuvga o‘tish imkoniyatini beradi. Barcha ma‘lumotlarni shakl yordamida jadvalga kiritib bo‘lganidan so‘ng, uni saqlab olish kerak. Hozir bizda kerakli ma‘lumotlar asosida jadval hosil qilindi va unga tegishli ma‘lumotlar kiritish shakli tashkil qilindi. Keyingi bosqichdagi ishimiz so‘rov (―Zapros‖) va hisobot (otchet) qanday tashkil etilishini ko‘rish chiqishimiz bilan bog‘liq bo‘ladi. Buning uchun asosiy oynadan ―Zaprosi‖ tugmachasini bosamiz, so‘ng ―Sozdanie ―Zapros‖ s pomosh‘yu mastera» imkoniyatini tanlab, ―Noviy Zapros‖ oynachasidan ―Prostoy Zapros‖ imkoniyatini tanlagandan so‘ng quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

30-a rasm. Maydon tanlash.
Ushbu oynadan qaysi jadval asosida so‘rovlar tashkil qilinishini (―Tablitsi i ―Zaprosi‖ – Jadvallar va so‘rovlar) va qaysi maydonlar kerakligini (Dostupnie polya) tanlab olamiz. Maydonlarni tanlash uchun har bir maydon nomi tanlanib > belgili tugmachasini bosish vositasida barcha kerakli maydonlar o‘ng tomondagi «Vibrannie polya» (Tanlangan maydonlar) darchasiga o‘tkaziladi va undan so‘ng ―Dalee‖ tugmachasini bosiladi.
Bu oynadan hisobotning qanday turga mansub bo‘lishi kerakligini tanlab olshimiz mumkin. Agar biz ―Podrobniy‖ (To‘liq) imkoniyatini tanlab, ―Dalee‖ tugmachasi bosilsa, komp‘yuter ekranida quyidagi darcha hosil bo‘ladi:

31-rasm. So‘rov nomini berish oynasi.
Bu oyna bizdan so‘rovning nomini berishni talab qilayapti. Agar so‘rovning nomini berib, ―Otkrit‘ Zapros dlya prosmotra dannix‖ (Ma‘lumotlarni ko‘rish uchun so‘rovga ochish) imkoniyatini tanlansa va ―Gotovo‖ tugmachasi bosilsa, quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

32-rasm. Ma‘lumot kiritish oynasi.
Ushbu oynada bizning amaliy so‘rovimizga mos bo‘lgan ma‘lumotlar hosil bo‘ldi. Lekin jadvalimiz maydonlari to‘liq ravishda tanlanmagani va tegishli ma‘lumotlar kiritilmagani uchun so‘rov jadvalida hech nima yo‘q.
Agarda mavjud jadvaldan biror-bir ko‘rsatkichlar asosidagi so‘rovni o‘zgartirishimiz lozim bo‘lsa, ―Vid‖ menyusidan ―Konstruktor‖ rejimini tanlaymiz va quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

33-rasm. Ma‘lumotlarni olish oynasi.
Bu oyna oldin tayyorlanilgan jadvaldan ushbu oyna orqali tayyorlaniladigan so‘rovlarni hosil qilishga imkon beradi. Bu erda ―Pole‖ satri jadvalning ustunlari nomidan iborat. Masalan ushbu holda STIR, ST Familiyasi, Faoliyat turi, Imtiyozi va
Manzilgohi maydonlari aks ettirilgan. Ikkinchi ―Imya tablitsi‖ satrida esa maydonlar ma‘lumotlari olinishi kerak bo‘lgan jadvallar nomi aks ettirilgan. Ko‘rilayotgan uchinchi faqatgina ―Sotrudniki‖ jadvaliga oid maydonlar ishlatilgani uchun, uning nominigina ko‘rishingiz mumkin. Keyingi uchinchi satrda tegishli ustundagi katakchani sichqoncha bilan turtganingizdan so‘ng hosil bo‘ladigan, pastga qaragan strelkali tugmachani bosish orqali ma‘lumotlarni saralash uchun uch xil imkoniyatni tanlash mumkin:
po vozrastaniyu – ko‘payish bo‘yicha; po ubivaniyu – kamayish bo‘yicha; otsutstvuet – saralanmagan holda.
Masalan, ST familiyasi maydondagi ma‘lumotlarning alifboli ko‘payish tartibi bo‘yicha joylashishini hohlasak, u erga sichqoncha ko‘rsatkichi olib kelib turtilsa, pastka qaragan tugmacha tasviri hosil bo‘ladi va ushbu tugmachani bosib, kerakli imkoniyat − ―Po vozrastaniyu‖ ni tanlashimiz mumkin.
Keyingi to‘rtinchi qatorda ma‘lumotlarning ekranda ko‘rinishi kerakligi yoki bunday bo‘lmasligi tegishli katakchalarga (galochka) belgisini qo‘yish orqali oldindan aniqlab qo‘yildi. Ko‘rayotgan misolimizda ularning barchasiga belgi qo‘yilgan va demak ularning hammasi ham ekranda ko‘rinadi. Oxirgi satr faqatgina mantiqiy turdagi maydonlar uchun ishlatiladi. Bizda mantiqiy maydon Imtiyoz bo‘lgani uchun, faqat uning o‘zigagina tegishli bo‘lgan Istina/Loj‘, Da/Net, Vkl/Vikl yozuvlarini yozishimiz mumkin. Uslovie otbora deb nomlangan beshinchi qatorda jadvaldan qaysi shartlarga bo‘ysungan yozuvlar tanlab olinishi kerakligi mantiqiy shartlar asosida ko‘rsatilishi mumkin (>,<,= va boshqalar). Masalan, ish xaqi 20 ming so‘mdan katta bo‘lganlar yoki ismi Anvar bo‘lganlar tanlab olinsin kabi shartlar bular jumlasiga kiritilishi mumkin. YUqoridagi barcha ishlarni bajarib bo‘lganidan so‘ng ―Vid‖ menyusidan ―Rejim tablitsi‖ rejimini tanlab olamiz va so‘rovimizga asosan hamda ko‘rsatilgan shartlar asosida qurilgan jadvalni ekranda ko‘rishimiz mumkin.
YUqorida jadval qurish, unga ma‘lumotlarni kiritish, jadvallardan foydalanib, so‘rovlar tashkil qilish va so‘rovimizga asosan qurilgan yangi jadvalni ko‘rish kabilarni batafsil ko‘rib chikdik. Endi mavjud jadvallardan foydalangan holda xisobotlar qanday tayyorlanilishi kerakligini ko‘rib chiqamiz. Buning uchun – rasmda ko‘rsatilgan asosiy oynaga o‘tib, ―Otcheti‖ (Hisobotlar) imkoniyatini tanlaymiz va quyida ko‘rsatilgan suhbat oynasiga ega bo‘lamiz:

34-rasm. Hisobotlar yaratish oynasi.
YUqoridagi barcha ishlarimiz Master rejimidan foydalanganligimiz uchun bu erda ham xuddi shu rejimda ishlashni tanlab oldik, ya‘ni Sozdanie otcheta s pomosh‘yu mastera imkoniyatini tanladik.
Agar uni ekranda bir marta turtsak, bir oz vaqtdan so‘ng hisobotlar tashkil qilishning dastlabki dialog oynasi «Sozdanie otchetov» hosil bo‘ladi:

35-rasm. Hisobot yaratish uchun maydon tanlash.
Bu oynaning asosiy maqsadi hisobot uchun mavjud jadvallardan tegishli maydonlarni tanlab olish. Bunda bir qancha jadvallarni qo‘llash va so‘rovlarni tashkil qilish imkoniyati mavjud. ―Tablitsi i Zaprosi‖ maydonida kerakli jadval nomi tanlanadi, ―Dostupnie polya‖ maydonida esa jadvaldagi ustunlar nomi tanlanib, ular > tugmachasi orqali ―Vibrannie polya‖ maydoniga o‘tkaziladi. Buni quyidagi darchada ko‘rsatishimiz mumkin:

36-rasm. Hisobot uchun maydon tanlash.
Ushbu ishlar tugatilganidan so‘ng. ―Dalee‖ tugmachasi bosilib, keyingi suhbatli oynada ishlashga o‘tiladi. Ushbu holda quyidagi dialog oyna hosil bo‘ladi:

37-rasm. Guruhlash muloqot oynasi.
Ushbu oynadan hisobotdagi guruxlashtirish qaysi ko‘rsatkich yoki ko‘rsatkichlar asosida amalga oshirilishini, ushbu ko‘rsatkichlarning qaysi biri birinchi, ikkinchi yoki uchinchi daraajali bo‘lishini aniqlab olishimiz mumkin. Bu ishlar > tugmacha va Uroven tugmachalarini bosish orqali amalga oshiriladi. Ko‘rilayotgan misolda Faoliyat turini tanlab > strelkali tugmani bosdik va bu bilan biz bir darajali guruhlashtirishni tanladik, ya‘ni faoliyat turi guruhlashtirish ko‘rsatkichi bo‘ldi va natijada quyidagi oynani oldik:

38. Guruxlash muloqot oynasi.
Bundan keyingi barcha ishlar suhbatli oynalardagi ko‘rsatilgan ishlarni xuddi
―Zapros‖ rejimi singari bajarish va ―Dalee‖ tugmachasini bosish orqali amalga oshiriladi. Ishimiz so‘ngida ―Gotovo‖ tugmachasini bosib, tegishli hisobotni ekranda ko‘rish va chop qilish ham mumkin. Demak, endi Siz ma‘lumotlar bazasi tuza olasiz, unga ma‘lumotlar kiritish uchun shakllar, jadvallar majmuasidan xilma-xil turdagi so‘rovlar tashkil qila olasiz va jadval ko‘rinishidagi (relyatsion ma‘lumotlar bazasi) ma‘lumotlar majmuasi asosida turfa xil ko‘rinishdagi hisobotlar tuza olasiz. Bu esa Sizga ishingizni yanada unumdor va qiziqarli qilish imkonini beradi. Tajribangizni yana ham oshirish maqsadida va Access tizimi bilan bevosita ishlash malakasini orttirish uchun guruhingizni, potokingizni va fakultetdagi talabalarning ma‘lumot bazasini komp‘yuterda tuzib ko‘ring hamda u bilan xilma – xil tajribalar o‘tkazing. Ishonchimiz komilki, bu sizga ma‘lumotlar majmuasi bilan ishlashda katta va qimmatli amaliy tajriba beradi.
Access tizimida ko‘zda tutilgan makros va modullar yordamida amalda qo‘llash mumkin bo‘lgan kulay va foydali amaliy dasturlar yaratish mumkin.
Access ma‘lumotlar bazalari bilan ishlashning keyingi va juda foydali imkoniyatlarini tajribangiz oshganidan so‘ng tizimning kontekst yordam va Spravka podtizimlaridan foydalangan holda bemalol o‘zlashtirib olishingiz mumkin.