Mamadmusa mamadazimov


-rasm.  Neptun  va  uning


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet20/26
Sana20.09.2017
Hajmi48 Kb.
#16100
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   26

113-rasm.  Neptun  va  uning 
ichki  tuzilishi
201

bir  y o id o sh in i  K oyper  topdi  va  unga  qadimgi  yunonlarning  sevimli 
xudosi  Nerey qizining nomi -  Nereida nomi berildi.  Uning diametri  atigi 
300  kilometr,  N eptundan  5,5  mln  kilometr  narida  b o iib ,  360,2  kunda 
aylanib  chiqadi.
A Q SH ning  «V oyadjer-2»  av to m atik   stansiyasi  1989-yilning  25- 
av g u stida  N e p tu n d a n   atigi  4825  kilom etr  n arid an   o ‘tdi.  B unda  u 
orbitasining  m o ijallan g an   nuqtasidan  bor-yo‘g‘i  30  kilometr  naridan 
chiqib, jam i  1,4  sekundgagina  kechikdi.  Bu  davrda  Neptunning  Y erdan 
uzoqligi  4,5  milliard  kilometrni  tashkil  qildi.  Shundan  so‘ng  salkam  5 
soat o ‘tgach, avtomatik stansiya Neptunning eng yirik yoidoshi Tritondan 
36,5  ming  kilometr naridan  o ‘tib,  u  haqda  ham  Yerga  m aium o t  uzatdi. 
K elayotgan  signalning  quvvati  elektron  q o ‘1  soatlari  batareyachasi 
q u v v a tid a n  
20  m illiard   m a rta   kam ligiga  q aram ay ,  bu  sin g n allar 
kuchaytirilgach,  N eptun  va  uning  yoidoshlarining  chiroyli  tasvirlarini 
teleekranda namoyish qila oldi.  N atijada «dengizlar xudosi»ning atrofida 
ham  5  ta  halqa  topildi.
N e p tu n   sirtining  te m p eratu rasi  minus  213°C,  o ‘z  o ‘qi  a tro fid a  
aylanish  davri  esa  16  soatu  3  minut  ekanligi  aniqlandi.  Sayyora  sirtida 
sham olning  tezligi  sekundiga  300  m etrgacha  kuzatildi.  D iam etri  640 
kilometrli  N eptunning  y o id o sh i-T rito n   800  kilometr  qalinlikdagi  gaz 
q o b iq q a   ega  ek an lig i  o c h ild i.  «V oyadjer-2»  N e p tu n g a   « ta sh rif»  
buyurgunga qadar sayyoraning atigi 2 ta yoidoshi topilgan edi. Avtomatik 
stansiya  uning  yana 
6  ta  yoidoshini  kashf etdi.
Savol  va  topshiriqlar
1.  Ulkan  sayyoralarning  fizik  tabiatlarida  qanday  umumiylik 
mavjud?
2. Yupiter va uning yoidoshlari to‘g‘risida m aium ot bering.
3. Saturn, uning halqasi va yoidoshlari to‘g‘risida nimalar bilasiz?
4.  Uran va Neptun sayyoralari va ularning yoidoshlari haqida 
gapirib bering.
5.  Kosmik apparatlar yordamida  ulkan sayyoralar va ularning 
yoidoshlari  haqida  olingan  m aium otlar  to ‘g‘risida  bilganla- 
ringizni  gapiring.
202

VIIIBOB.
 QUYOSH SISTEMASINING MAYDA JISMLARI
l-§ .  Mayda  sayyoralar  (astroidlar)
1596-yili  bosilgan  «Kosmografiya  sirlari»  asaridayoq  Iogann  Kepler 
M ars bilan Yupiterning orasida ham bir sayyora boiishi kerak deb gumon 
qilgan  edi.  Ilmiy  mulohaza  asosida  tu g ilg an   Keplerning  bu  gipotezasi, 
ikki  asrdan  so‘nggina  sayyoralarning  Quyoshdan  o ‘rtacha  uzoqliklari 
orasidagi bog‘lanishni ifodalovchi ajoyib empirik munosabatning ochilishi 
bilan tasdiqlandi.  1772-yili Vittenberglik astronom Titsius sayyoralarning 
astronomik birliklarda ifodalangan katta yarim o'qlari quyidagi nisbatda 
oson  topilishini  aniqladi:
r =  0,4 + 0,3 2"  a .b .,
bu  o‘rinda n= -  
со, 
0,  1,  2,  3,  4,...  qiym atlar  oladi.
Quyidagi  jadv alda  sayyoralar  o rb italari  k a tta   yarim  o 'q larin in g  
yuqoridagi  formula  yordamida  topilgan  qiymatlari  ularning  Quyoshdan 
haqiqiy  uzoqliklari  bilan  solishtirilgan.
Sayyora
it
Titsius  formulasi 
yordamida 
hisoblangan 
masofa  (a.b.  larda)
Quyoshdan 
haqiqiy 
uzoqligi 
(a.b.  larda)
Merkuriy
-oo
0,4
0,4
Venera
0
0,7
0,7
Yer
1
1,0
1,0
Mars
2
1,6
1,52
?
3
2.8
.
Y upiter
4
5,2
5,2
Saturn
5
10,0
9,5
Titsiusning  kashfiyotidan  xabar  topgan  berlinlik  astronom   Iogann 
Bode bu  empirik  nisbatni  qayta  ko'rib,  uning  to ‘g ‘riligiga  ishonch  hosil 
qildi  va  uni  keng  targ'ib  qilishda  katta  xizmat  ko‘rsatdi.  Shundan  so‘ns 
bu  qonuniyat  Titsius-bode  qonuni  nomi  bilan  dunyoga  mashhur  b o id i.
203

114-rasm. 
Mayda  sayyoralar ichida eng yiriklarir.ing sayyoralar 
orbitalariga  nisbatan joylashishlari
1781  yili Uranning topilishi va ungacha masofaning bu qonuniyatga mos 
kelishi  Titsius  kashfiyotining  obro‘sini  yanada  orttirdi.
N atijada  ko ‘pchilik  astronom lar  bu  qonuniyatga  ko‘ra  M ars  bilan 
Yupiter  oralig'ida  Quyoshdan  2,8  astronomik  birlik  masofada  yana  bir 
sayyora  bo‘lishiga  endi  shubha  qilmaydigan  boiishdi.
Bu  sayyorani  to ‘rt  yillik  izchil  qidiruvdan  so‘ng  Palermo  (Sitsiliya) 
observatoriyasi  direktori  Djuzeppe  Piatsti  1801-yilning  1-yanvar  kechasi 
Savr  yulduz  turkum idan  topdi.  Aniqlanishicha,  bu  osmon jismi  Titsius- 
Bodening qonuniga to i a   mos kelib, Quyoshdan o'rtacha 2,8  astronomik 
birlik  m asofada  joylashgan  ekan.  Biroq  sayyora  o ‘rni  aniqlangandan 
so‘ng  ham  uzoq  vaqtga  qadar  «yo‘qolgan»  sayyora  topilmadi.
F aqat  bir  yil  o'tgach,  berlinlik  astronom  Olbers  1801-yilning  oxirgi 
kuni-yangi  yil  kechasi  sayyorani  Sunbula  yulduz  turkum idan  topdi. 
Olbers  1802-yil 28-martda  Sererani kuzatayotib,  uning yaqinida  yana  bir 
tanish  b o im a g a n   yulduzchaga  k o ‘zi  tushdi.  Ikki  soatlik  kuzatishdan, 
bu  obyektning  yulduzlar  fonida  siljishi  m a iu m   b o id i.  N atijada  Quyosh 
oilasiga  yana  bir  m ayda  sayyora  q o ‘shildi  va  u  Pallada  deb  nom   oldi. 
Garchi  Pallada  orbitasining katta yarim  o ‘qi  ham 2,8  a.b.  kattalikka ega 
b o isad a,  uning  orbitasining tekisligi  Yer orbitasi  tekisligiga ju d a   katta -  
34°  li  burchakka  og‘gan  holda  edi.
204

S h u n d an   so‘ng  Olbers  ajoyib  gipotezani  o i t a g a   tashladi.  Uning 
aytishicha,  M ars  bilan  Yupiterning  o ra lig id a   aylanayotgan  yirik  bir 
sayy ora, qandaydir sababga ko‘ra halokatga uchragan va uning parchalari 
turli  tomonga  uchib,  Quyosh  atrofida,  o ‘zaro  diametral  qarama-qarshi 
n u q ta lard a  kesishuvchi  orbitalarda  harakatlanadigan  b o ‘lib  qolgan. 
H a tto   u  o rb italarn in g   kesishish  n u q ta la ri  S unbula  va  H u t  yulduz 
turkum larida  yotadi  degan  fikrni  ham  berdi.
Olbers nazariyasi kutilganidan ziyod tasdiqlandi.  1804-yil 
2-sentyabrda 
Hut  yulduz  turkum idan  astronom   G arding  Y unona  deb  nom langan 
m ayda  sayyorani,  1807-yil  29-m artda  esa  Olbers  to 'rtin ch i  asteroid  -  
Vestani  topdi.  1845-yilga  kelib,  15  yillik  tinimsiz  izlanishlar astronomiya 
«iskqibozi»  -   p ochta  chinovnigi  K arl  G enkeni  yangi  astro id   bilan 
«mukofotladi».  Beshinchi  mayda  sayyora  Astren  deb  nomlandi.
B u   hodisadan  so'ng  mitti  sayyoralarning  ochilishi  tezlashib  ketdi. 
Keyingi  o ‘n  yilda  ularning  soni  36  taga,  1890-yilga  kelib  esa  302  taga 
yetdi  (114-rasm).
D astlab mayda sayyoralar qadimgi  rim  afsonalarining qahramonlari, 
xudolari  nomlari  bilan  yuritildi.  S o'ngra  ularning  soni  ju d a  ko'payib 
k e tg a c h ,  45  boshlab ,  oddiy  a y o lla rn in g   nom i  b ilan,  k ey in ro q   esa 
asteroid larg a  Filosofiya,  G eom etriya,  Y ustitsiya  kabi  fan lar  ham da 
geo^rafik  nomlar  ham  beriladigan  b o id i.
M ayd a  sayyoralarga  tegishli  yana  bir  qiziq  joyi  shundaki,  ulardan 
k o ‘  pi  topilgach,  o rb italarin i  h iso b la sh g a  ulgurm ay  tu rib   y o ‘qotib 
qo'^iladi. Shu xilda «yo‘qolgan» mitti sayyoralarning soni mingdan ortiq. 
XXL  asrning  birinchi  besh  yilligi  (1901-1905  y.)  oralig‘ida  topilgan  300 
m a y d a   say yo rad an   179  tasi  « y o 'q o tib »   q o ‘yildi,  1936—1940-yillar 
d a v o m id a   to p ilg an   1176  a s tro id d a n   esa  r o ‘y xatg a  a tig i  136  tasi 
m ustahkam   qayd  qilindi.
IBuning  oldini  olish  uchun  1873-yildayoq  Berlin  hisoblash  institute 
tashkil  etildi  va  u  to  1945-yilga  q ad ar  m itti  sayyoralarni  tadqiq  qilish 
m ajk a zi  b o iib   keldi.  U rushdan  keyin  bu  vazifani  1920-yilda  tashkil 
e tilg a n   sob iq   Ittifo q   F a n la r  ak ad e m iy a sin in g   L en in g rad   n azariy  
astjronomiya  instituti  o ‘z zimmasiga  oldi.  Bu  institutning  osmon jismlari 
o rb ita la rin i  hisoblashga  tegishli  ja d v a lla ri  butun  dunyo  astronom ik 
observatoriyalari  tomonidan  foydalaniladi.
Orbitalari  hisoblanib,  mayda  sayyoralar  ro'yxatidan  m ustahkam  jo y »  
olgan  asteroidlarning  soni  hozirga  kelib  bir  necha  mingdan  ortib  ketdi.
205

2006-yilda  chaqirilgan  X alqaro  astronomik  ittifoq  Assambleyasining 
qaroriga  k o ‘ra,  ulardan  eng  yirigi-Tserera  m ayda  sayyoralar  safidan 
chiqarilib,  mitti  sayyoralar  qatoriga  kiritildi.
2-§.  K om etalar  («dumli  yulduzlar»)
«Kometa» -  yunoncha «sochli» degan m a’noni anglatadi.  Kometalarga 
«sochli»  yoki  «dumli  yulduzlar»  degan  nom  ularning  Q uyosh  yaqinida 
o ‘tayotgandagi  ko‘rinishlariga  k o ‘ra  berilgan,  aslida  esa  o rb ita  bo‘ylab 
h arak atlari  davom ida  ularning  ko'rinishlari  keskin  o 'z g a rlb   boradi. 
Xususan,  kometa  Quyoshdan juda  uzoq  masofada  bo‘lganda  (u  paytda 
kometa  sayyoramizdan  ham  uzoq masofada  turadi)  uning  asosiy  massasi 
mujassamlashgan yadro deb ataluvchi qismi xira yulduzcha shaklida ko'zga 
tashlanadi. U Quyoshga yaqinlashgan sayin yadro atrofini кота  deyiluvchi 
siyrak  gaz  buluti  o ‘raydi.  Shuningdek,  bu  davrda  komadan  ■Quyoshga 
qarama-qarshi  tomonga  qarab  ravshan  «dum»  cho‘ziladi  (115-rasm).
K om eta  Quyoshga  yaqinlashgan  sayin  kometa  kom asining  diametri 
va  «dumi»ning  uzunligi  ortib  boradi.  Qizig‘i  shundaki,  diam etri  million 
kilometrgacha  tartibdagi  kom a  ham  va  uzunligi  bir  necha  yuz  million 
kilometrgacha  yetadigan  «dum»  ham,  kattaligi  atigi  bir  necha  kilometr 
keladigan yadrodan,  u Quyosh temperaturasidan «bahram and» boigach
ajraladi.
Kometaning  yadrosi  koma  bilan  birgalikda 
u ning  boshi  deyiladi.  «Bosh»  va  «tashkil  topgan  bu antiqa  «yulduz»  o ‘zini fanga 
h o z irg id a g id e k   ta n is h tirg u n g a   q-adar  o ‘z 
k o ‘rin ish i  bilan  o d am larn i  k o ‘p  v'ahim aga 
solgan  osmon jismlaridan  hisoblanadi.
Hozirgi  zamon  kometa  astronom iyasining 
asoschisi,  ulug‘  rus tadqiqotchisi  F.A_  Bredixin 
X IX   asrning  ikkinchi  yarm ida  b a rc b a   asosiy 
kom eta hodisalarini tushuntira oladigan ixcham 
m exanik  nazariyani  yaratdi.  Bredixin  «dumli 
yulduzlar»  bulutli  m assalarining  h arak atig a 
te g ish li  itarilu v ch i  te zlan ish larn i  bevosita
115-rasm. 
«Dumli 
aniqlashga imkon beruvchi  metodlarnd  birinchi 
yulduzning  yulduzlar 
ц ь   ish lab
lornda  ко  rmishi 
^
206

N atijada  Quyoshning  kometaga  ta ’sir etuvchi  tortishish kuchidan  bir 
necha  m arta  ortiq  kattalik k a  ega  b o ig a n   itarish  kuchi  ham  borligi 
a n iq la n d i.  D a stla b   ta n iq li  olim   S ellner  b u n d ay   kuchni  q u v v atli 
zaryadlangan  Quyosh  ta ’siridan  deb  tushuntirdi.  Bu  fikrni  keyinchalik 
Bredixin  ham  quvvatladi.  Biroq  hisoblashlar  Quyosh  bu  qadar  quvvatli 
zaryadlangan osmon jismi bo‘la olishini inkor etgach,  nurlarning moddiy 
jism larga  ta ’siri  asosida  kom eta  dum larining  yo‘nalishini  boshqacha 
tushuntirish  imkoni  tug‘ildi.
XIX   asrning  o ‘rtalaridayoq  Maksvell  nurning  oqimi  uning  yo‘liga 
q o 'y ilg a n   to 'siq q a   bosim  bilan  t a ’sir  qilishini  k o ‘rsatdi.  Biroq  bu 
bosimning miqdori nihoyatda kichik b o iib ,  uni  tajribada ko'rsatish juda 
katta  san’at  talab  qilar  edi.
1900-yili  rus  olimi  N.N.Lebedyev  tom onidan  bunday  nozik  tajriba 
q o y ilm aq om   qilib  b ajarild i.  M a ’lum  b o ‘lishicha,  nurning  bosim i 
h aqiqatdan  ham  mavjud  b o ‘lib,  faqat  massiv  jism larga  uning  t a ’siri 
deyarli  bilinmas  ekan.  Biroq  siyrak  gaz  molekulalari  yoki  mayda  chang 
zarrachalariga  b o ig a n   uning  bosimi  sezilarli  darajada  katta  ekanligi 
aniqlandi.
N u rn in g   bu n d ay   b osim ig a  ta y a n ib ,  siy rak   k o m eta  d u m id ag i 
b u g 'larn in g   Bredixin  b a sh o rat  qilgan  itaruvchi  kuchlar  to ‘g ‘risida 
Q uyoshdan  teskari  tom onga  cho 'zilish in i  tushuntirish  qiyin  em as. 
Bredixin o ‘tgan asrlarga tegishli  o ‘nlab va  XIX 
asrning barcha yorug
1 kometalarini tadqiq qilib, 
ajoyib  natijalarga  erishdi.  M a’lum  boiishicha, 
kom etalarning  dumlari  Quyosh  nurlari  bosim 
kuchining  o ‘rtacha  miqdoriga  k o ‘ra  to'rt  tipga 
b o iin a r ekan. Uning hisoblashiga ko‘ra, I tipga 
kiruvchi dumlar ingichka to ‘g‘ri chiziq bo‘yicha 
ch o ‘zilib,  nurning  bosimi  tufayli  m aydonga 
kelgan  itarish  kuchlari,  Quyoshning  tortishish 
kuchlaridan qariyb 
20 martacha ortiqlik qiladi.
II  tipdagilarda  esa  dum  yorug1,  keng  va  biroz 
egilgan k o ‘rinishda b o iib ,  tortishish kuchi teng 
yoki  undan  atigi  bir  necha  m artagina  kuchli 
b o ig a n  itarish kuchlari ta ’sirida vujudga keladi.
III tipga kiruvchi kometa dumlarida zarrachalar  j 16-rasm. 
Mashhur 
Galley 
n is b a ta n   kam   to rtish ish   k u c h la ri  t a ’sirid a  
kometasi (1986-y.)
207

Quyoshga tomon harakatlanadi. Bunday dumlar odatda juda kalta b o iib , 
Quyoshga nisbatan  qarama-qarshi  yo‘nalishga  kattagina  burchak  ostida 
yo'naladi. Anomal dumlar deyiluvchi IV tipga Quyoshdan emas, aksincha 
Quyoshga  qarab  y o'n alg an   dum lar  kiradi.  Anomal  dum lar,  Quyosh 
nurlari  ta ’sirida  boim aydigan  zarralardan  tashkil  topgan  b o iish i  yoki 
b a ’zan  kom eta  dum ining  kuzatuvchiga  nisb atan   m a ’lum  sh aro itd a 
proyeksiyalanishi  asosida  shunday  ko'rinishi  mumkin.
K o m etalar  y ad ro si  m uzlagan  gazlar  va  ularga  y o p ish g an   tu rli 
oicham dagi chang, tosh va metall zarrachalardan tashkil topadi.Muzlagan 
gaz aksariyat holda ammiak (CH4), metan (N H 3),karbonat angidrid(C 02), 
sian  (C
2N 2)va  a z o t  (N 2)d an   ib o ra t  b o i i b ,  kom eta  Q u y o sh g a 
yaqinlashayotganda  yadro  uning  taftidan  intensiv  b u g ia n a   boshlaydi 
va  y ad ro  a tro fid a   q alin   gaz  q atlam i  -   kom ani  vujudga  k eltirad i. 
Q u y o sh n in g   u ltr a b in a fs h a   n u rla ri  k o m a n i  ta sh k il  e tg a n   gaz 
m olekulalarini  «uyg‘otadi».  N atijada  komaning  spektrida  u n i  tashkil 
etgan  neytral  gazlarning  (azot,  sian,  k a rb o n a t  angidrid,  m etan  va 
boshqalar)  yorug
1  tasmalari  paydo  boiadi.
K o m e ta n in g   d u m   q is m ig a   te g is h li  s p e k tr  esa,  b u   q is m d a  
ionlashgan  k a rb o n at  angidrid,  is  gazi  va  azot  m olekulalari  borligini 
k o 'rsa ta d i.
3-§.  M eteorlar  («uchar  yulduzlar»)  va  meteor  «yom gfcirlari»
Tunda  chiroyli  iz  qoldirib  uchgan  «yulduzlanmi  kim ko‘rmagan  deysiz? 
Biroq bu  «uchar yulduz»laming  yulduzlarga  hech aloqasi yo‘q  b o ‘lib,  aslida 
ular osmonning «daydi» mayda tosh zarrachalardir (kattaliklari millimetming 
ulushlarida,  massalari  esa  milhgramlarda  oichanadi).  Yerga  yaqinlashgach, 
ular sayyoramiz atmosferasiga sekundiga 10 kilometrdan 70-80 kilometrgacha
tezlik bilan kiradilar (117-rasm). Shubhasiz, 
bunday  k a tta   tezlikdagi  tosh-zarra 
atmosfera  molekulalari  bilan  ishqalanishi 
natijasida  cho‘gianib  ko'rinadi  va  uchish 
davom ida  ju d a   tez  yem iriladi.  F an d a 
meteorlar
 deb yuritiluvchi «uchar yulduz»lar 
yoiining  uzunligi  bu  osmon jismlarining 
kattaliklari  va  tezliklari  bilan  b o g iiq  
bo‘lishi  o‘z-o‘zidan  tushunarli.
117-rasm. «Uchar yulduz»lar 
va  ularning  radianti
208

M eteor  zarralar  qanday  vujudga  keladi, 
ularning  m anbalari  qayerda,  degan  tabiiy 
sav o l  tu g ‘ila d i.  G ap   sh u n d ak i,  a y rim  
k o m e ta la r  Q u yo sh  sistem asining  b o sh q a  
osm on  jism larid an   farq  qilib,  vaqt  o 'tish i 
bilan parchalanadi. Kometa har d a f  a Quyosh 
yaqinidan  o ‘tayo tib ,  yadrosiga  tegishli  bir 
qism  gazni  yo‘qotadi.  Bu  gazlarning  zaxirasi 
chegaralanganligini  e’tiborga  olsak,  m a’lum 
davrdan  so‘ng  «dumli  yulduz»lar  boshsiz  va 
dumsiz  qolishini  tushunish  qiyin  b o ‘lmaydi.
Perigeliydan  o ‘tayotgan  kometaning  dumsiz 
va komasiz b o iish i uning «qariligi»dan darak 
beradi. M a iu m  kometa qancha vaqtdan so‘ng 
o ‘z  y ad ro sid a g i  gazni  sa rfla b   b o i i s h i n i  
hiso blash  m um kin  b o iib ,  xuddi  shu  xildagi  hisoblashni  rus  olimi
S.V.Orlov  G alley  kom etasi  uchun  bajardi.  U ning  hisoblashicha,  bu 
kometa  Quyosh  atrofida  330  m arta  aylangandan  ya’ni  qariyb  25  ming 
yildan  so‘ng  gaz  zaxiralaridan  ajraladi.
Astronom S.K.  Vsexsvyatskiy o ‘z tadqiqotlari asosida,  davriy kometa 
har  daf’a  Quyosh  yaqinidan  yangidan  o 'tayotganda  uning  ravshanligi 
kam ayishini  aniqladi.  Bunday  fakt  ham   nisbatan  qisqa  v aq t  ichida 
kometaning  gaz zapasi  kamayib  ketishidan  darak  beradi.  Aslida  kometa 
gaz  zapasidan  ajralgandan  keyin  ham  changli  dum  hosil  qilib  «sochli» 
degan  nomni  anchaga  oqlab  yuradi.  Kometaning  butunlay  parchalanib 
ko'zdan  yo'qolishi,  boshqa  bir jarayonning  -  mexanik  parchalanishning 
oqibatida  b oiad i.  Mexanik  parchalanish  Quyosh  yaqinidan  o ‘tayotgan 
juda ko‘p kometalarda kuzatilgan.  Xususan,  1946-yilda kuzatilgan Biyela 
kometasi Quyosh yaqinidan o ‘tayotib ikki b o ia k k a  ajralgan. Navbatdagi 
1857-yilgi  ko‘rinishida  bu  b o iak lam in g   biri  ikkinchisidan  ikki  million 
kilometrga  uzoqlashgan va  shundan  keyin  to  shu  paytgacha,  har qancha 
urinishlarga  qaram ay,  bu  kometa  hech  kim   tom onidan  kuzatilm agan. 
1872-yili  mazkur  kometaning  Yerga ju d a  yaqin  oraliqda  o ‘tish  paytida 
uning  o ‘rniga  kuchli  «meteor  yomg‘iri»  kuzatilgan  (118-rasm).
1950-yili  olim  D.D.  Dubyago  parchalangan  kom eta  yadrolarining 
m eteor oqimlari vujudga kelishidagi rolini chuqur o ‘rganib chiqdi.  Uning 
hisob-kitobining  k o ‘rsatishicha,  kom eta  yadrosini  «tashlab  qochgan»
118-rasm.  Shahar  ustida 
«meteor yomg'iri»
209

meteor  zarralarining  buluti,  Q uyosh 
beradigan  k o 'tarilish   kuchi  ta ’sirida 
ham cho‘zilib,  ham kengaya  boradi va 
bir necha ming yillardan so‘ng kometa 
orbitasi  bo'ylab  bir  tekis  taqsim lanib 
qoladi.  P archalangan  kom etalarning 
qoldiqlari  kelgusida meteor oqim larini 
tug ‘dirish  dalillarida  yaxshi  tasdiqla- 
nad i.  B uning  u ch u n   p a rc h a la n g a n  
kom eta  orbitasi  va  yillik  d av r  bilan 
k u z a tila d ig a n   m e teo r  o q im la rin i 
solishtirish  kifoya.  Shunday  solishtirish  natijasida  har yili  avgust oyida 
kuchayadigan «meteor yom g‘iri» (Perseid meteor oqimi) «1862-Ш» deb 
nom langan  p arch alang an   kom eta  yadrosining  zarrachalari  ekanligi 
aniqlandi.  M ashhur Galley kometasi ham ikkita -  Orionid va m ay oyida 
kuzatiladigan  Akvarid  yulduz  turkum larida  m eteor oqimlarini  vujudga 
keltirdi.  Shu xildagi  «meteor yomg‘iri»dan  o ‘nga  yaqini  fanga  m a’lum.
4-§.  M eteoritlar
B a ’zan   sa m o n in g   « d a y d i»   to s h la ri  a n c h a   k a tta   b o ‘ lib ,  Y er 
atm o sferasi  q a tla m id a n   o ‘ta y o tg a n d a  yonib  ulgurm aydi  va  b o lid  
k o ‘rinishida yer sirtiga tushadi (1 19-rasm).  U lar meteoritlar degan nom  
bilan  yuritiladi.  M eteoritlar asosan  tosh,  temir,  tosh-temir va  m uzdan 
ib o rat  b o ‘ladi.
Tarixda  kishilar  bir  necha  bor  osmon jismlarining  Yerga  «tashrif» 
buyurgan  «vakili» m uzdan  iborat bo‘lganini  k o ‘rishgan.  Xuddi  shunday 
hodisadan  biri  bundan  bir  necha  yil  oldin  Kiyev  viloyatida  kuzatildi:
1970-yilning 
8-m ayida  Y agotina  shahrida  bulutsiz  ochiq  havodan 
kattagina  muz  parchasi  yerga  urilib,  bir  necha  b o iaklarga  parchalanib 
ketdi.  Bo‘laklarning  umumiy  og'irligi  15  kilogrammga  yetdi.
Buyuk  K arl  zam onasining  q o ‘lyozmalaridan  birida  esa,  osm ondan 
k atta lig i  salkam   uydek  keladigan  muz  parchasi  tushganligi  h aq id a 
yoziladi.  1908-yili  Sibir  taygasiga  «mehmon»  b o ig a n   boshqa  b ir  osmon 
jismining nim adan iborat boiganligini aniqlash olimlar orasida  o ‘n yillab 
cho‘zilgan tortishuvga sabab b o iib , hozirgacha ham sirligini saqlamoqda. 
Sibir «mehmoni», Podkam ennaya Tunguska daryosining o ‘ng qirg‘og‘ida
119-rasm.  Yerga  ishqalanish 
tufayli  yonib  tushayotgan  bolid
210

joylashgan  Vanovare  qishlog'idan  yuz  kilom etrcha  shimoliy-g‘arbga 
ertalab,  Quyosh  biroz  ko'tarilganda  «tashrif»  buyurdi.
Y erni  kuchli  larzaga  solgan  bu  osm on  jism i  keyinchalik  Tungus 
meteoriti
 nomi bilan fanda keng tanildi.  Hisoblashlarning ko‘rsatishicha, 
sayyoramizga  yiliga  500  dan  ortiq  bunday  toshlar  «tashrif»  buyuradi. 
Biroq  Yer  yuzining  qariyb  70  foizi  suv  bilan  qoplanganligini  e'tiborga 
olsak,  bu  toshlardan  350  ga  yaqini  dengiz  va  okean  tublaridan joy  olib, 
izsiz  yo‘qolishi  m a’lum.  Qolgan  quruqlikka  tushadigan  150  toshning 
hammasi  ham  aholi  yashaydigan joylar atrofiga  tushavermaydi,  albatta, 
shuning  uchun  osm on  «mehmonlari»ni  k o ‘rish  har  kimga  ham   nasib 
bo'lavermaydi.
G archi  m eteoritlar  yer  atm osferasiga  sekundiga  o ‘nlab  kilom etr 
tezlikka ega holda kirsalar-da, havoning k a tta  qarshiligi, ularni tezda 
«hovuridan tushiradi».  H isoblashlarning k o ‘rsatishicha, yerga urilish 
p aytida  ularning  o 'rta c h a   tezligi  sekundiga  200-300  m etrni  tashkil 
qiladi,  xolos.  K .P.  Stanyukovich,  tezligi  sekundiga  4  kilom etrgacha 
b o ‘lgan  to sh la rn in g   yerga  u rilish i  p o rtla s h   bilan  tu g ash in i  ilm iy 
asosladi.  P ortlagan  m eteorit  urish  jo y id a  k rater  (havza)  hosil  qilib , 
u n in g   p a rc h a la ri  b ir  necha  k ilo m e trg a c h a   o tilib   k e ta d i.  T ezligi 
se k u n d ig a  4  k ilo m e trd a n   o rtiq   b o 'lg a n   osm on  to sh in in g   Y erg a 
urilishidan  ajralgan  energiya  har  qanday  shunday  massali  portlovchi 
m oddadan  ajralgan  (portlash paytida) energiyasidan  bir necha  m arta 
o r ti q   b o ‘la d i.  B u n d a y   k a t t a   te z lik   b ila n   u rilu v c h i  m e te o r it 
energiyasining  b ir  qismi  uni  to ‘la  b u g ‘latib  yuborishga  sarf  b o ‘lsa, 
qolgan  qismi  k rater  hosil  qilish  va  tup ro q n i  isitishga  ketadi.  Bunday 
k a tta   tezlikka  erishuvchi  m eteoritning  m assasi ju d a   k atta  (taxm inan 
100  to n n a)  b o 'lish i  h iso b lash lard an   m a ’lum .  Shuning  uchun  ham  
m assasi 
100  to n n a d a n   o rtiq   osm on  «m ehm on»larini  yerda  to p ib  
b o 'lm a y d i,  u la r  « av to graf»   sifatid a  Y erd a  u lk an   k ra te rla rin ig in a  
q o ld ira d i.  M e te o rit  hosil  q ilg an   b u n d a y   yirik   k ra te r la r d a n   b iri 
A riz o n a   sh ta tid a   (A Q S H )  to p ilg a n   b o ‘lib ,  u ning  d ia m e tri  1300 
m e trg a ,  ch u q u rlig i  esa  175  m e trg a  y eta d i  (120-rasm ).  Bu  k ra te r 
m e te o rit  tu sh g an d an   bir  necha  m ing  yil  keyin  to p ilish i  d iq q a tg a  
sazovordir.
Sayyoramizda  topilgan  yaxlit  m eteoritlar  ichida  eng  yirigi  jan u b i- 
g‘arbiy  Afrikaga  «qadam  ranjida»  qilgan  b o ‘lib,  bu  temir  meteoritning 
bo'yi  va  eni  qariyb  3  metrdan,  qalinligi  esa  1  metrdan  ortiq.  Bu  gigant
Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling