Mamarajabova ozoda

Lug’at istida ishlash
Lug’at istida ishlash uchun maxsus dars ajratilmaydi. U barcha predmetlarni o’rganishda, asosan, ona tili darsalrida darslik materiallariin o’rgatish bilan bog’liq holda olib boriladi. Ona tili darslarida lug’at ustida ishlash o’quvchilar nutqini o’stirishga, savodxonligini shakllantirishga, so’z boyligini boyitishga, nutq madaniyatini yuksaltirishga qaratilganligi sababli bu ish maktablarda 1-sinfdan boshlanadi va butun o’quv jarayonida davom etadi.
Lug’atni boyitishda turli lug’atlar juda foydali qollanmadir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun “Imlo lug’ati” mavjud. O’qituvchi ma’lumot uchun ham, metarial tanlash uchun ham turli lug’atlardan muvaffaqqiyatli foydalanadi.

2. 
   Lug’atni faollashtirish, ya’ni o’quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo o’z nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug’atidagi so’zlarni faol lug’atiga o’tkazish. Buning uchun shu so’zlar ishtirokida so’z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o’qiganlarini qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi.
   

Maktabda lug’at ustida ishlash metodikasi to’rt asosiy yo’nalishni ko’zda tutadi:
Maktabda nutq o’stirishning muhim vazifalaridan biri lug’at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo’nalishlarini ajratish va asoslash, o’quvchilarning lug’atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi.
Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o’rganish darslari ko’pgina so’z va atamalarni p’zlashtirishga yordam beradi, o’quvchilar predmeti, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan – so’z turkumlarini o’rganish jarayonida guruhlanadi, so’z tarkibi, so’z yasalishi, so’zlarning o’zgarishini o’rganish bilan esa lug’atga aniqlik kiritiladi; ular o’rgangan so’zlaridan o’z nutqlarida foydalana boshlaydilar, natijada lug’atlari faolashadi
. O’ruvchilar lug’ati maxsus lug’aviy-mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi.
O’quvchilar lug’ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi:

3. 
   O’quvchilar lug’atiga aniqlik kiritish. Bu o’z ichiga quyidagilarni oladi: 1) o’quvchi puxta o’zlashtirmagan so’zlarning ma’nosini to’liq o’zlashtirish, ya’ni shu so’zlarni matnga kiritish, ma’nosi yaqin so’zlarga qiyoslash, antonym tanlash yo’llari bilan ularning ma’nosiga aniqlik kiritish; 2) so’zning kinoyali ma’nosini, ko’p ma’noli so’zlarni o’zlashtirish; 3) so’zlarning sinonimlarini, sinonim so’zlarning ma’no qirralirini o’zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma’nosini o’zlashtirish.
   

O’quvchilar lug’atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O’qishi darsalrida o’quvchilar Oybek, H/Olimjon, M.Shayxzoda, G’Gulom, H.Hakimzoda, zZulfiya, Z.Diyor, T.Adashboyev, A.Obidjon kabi so’z ustalarining asarlarini o’qiydilar. O’zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida o’zlashtiradilar. O’qish darslarida bolalar lug’ati ma’lum mavzularga oid so’zlar hisobiga ham boyiydi. Ular lug’atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi yoqimtoy, shirinso’z, mehribon, haqqoniy, botir, mard, jasur, mehnatsebar kabi ko’pgina so’zlar qo’shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko’p ma’noli so’zlar, sinonimlar, ko’chma ma’noli so’zlarni, ba’zi frazeologik birikmalarni bilib oladilar.

4. 
   O’wuvchilar lug’atini boyitish, ya’ni yangi so’zlarni, shuningdek, bolalar lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning yangi ma’nolarini o’zlashtirish. Ona tilining lug’at boyligini bilib olish uchun o’quvchi o’z lug’atiga har kuni 8-10 ta yangi so’zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 so’zni qo’shishi, ya’ni shu so’zlar ma’nosini o’zlashtirishi lozim.
   

So’z tilning ma’no bildiradigan asosiy birligidir. So’z va so’z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilde mavjud bo’lgan barcha so’z va iboralarning yig’indisi lug’at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya o’zbek tilining lug’at tarkibini o’rganadigan bo’limdir. Leksikologiya lug’at tarkibidagi so’zlarning nutqda ma’no ifodalash xuxusiyati, qo’llanish faolligi, boyib borishi, ba’zi so’zlarning eskirib, iste’moldan chiqib ketishi, ma’no ko’chish hodisasi kabilarni o’rganadi. Shu sababli leksikologiya lug’at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi.

Boshlangich sinflarda ona tili oqitish metodikasining predmeti va vazifalari. Ona oqitish tili metodikasining organish predmeti talim berish sharoitida ona tilini egallash jarayonidir. Metodikaning talim berish bilan bir vaqtda oquvchilarni tarbiyalashga ular nutqi, tafakkurini ostirishga, ularni shaxs sifatida rivojlantirishga oid talablarni hisobga olish. Boshlangich sinflarda ona tili oqitish metodikasining nimani oquvchi kerak, qanday oqitish kerak, nega shunday oqitish kerak, boshqacha emas savollariga javob tayyorlab berish. Maktab talim tizimida va hayotda ona tilining tutgan orni. Boshlangich sinflarda ona tili oqitishda izchillikka va istiqbolga rioya qilishning zaruriyligi. Boshlangich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmuni va mashgulot turlari. Boshlangich sinflar ona tili dasturini tuzilish prinsiplari. Dastur bolimlari, ularning umumiy va oziga xos tomonlari. Har bir bolim yuzasidan ozlashtirilishi zarur bolgan bilim, konikma va malakalar hajmi. Boshlangich sinflarga ona tili oqitish metodikasining ilmiy asoslari va uning boshqa fanlar orasida tutgan orni. Metodikaning dunyoni bilish nazariyasi bilan til haqidagi fan, pedagogika, ruhshunoslik (psixologiya), psixolingvistika, logika, adabiyotshunoslik fanlari bilan bogliqligi. Ona tili oqitish prinsiplari. Ona tili oqitish metodikasining tamoyillarini ishlab chiqishda boshqa fanlarning korsatmalariga asoslanish. Til materiyasiga etibor berish tamoyili, tilning ichki bogliqligi, tilga sezgirlikni tarbiyalash,tilning ifodaliligiga etibor berish, ogzaki nutqning yozma nutqdan oldin shakllantirish tamoyili. Ona tili oqitish metodikasining tekshirish usullari. Nazariy tekshirish usullari: hodisaning metodik asosini, boglik fanlarni organish: “masala tarixi” ni organib, uni hozirgi vazifalar nuqtai nazaridan baholash: yaqin fanlar tekshirish usullarini organish: tajriba asosida olingan materiallarni tahlil qilish va amaliy tavsiyanomalarni shakllantirish. Empirik (tajribaga asoslangan) tekshirish usullari: ilgor oqituvchi lar ish tajribasini organish: oqitish jarayonini maqsadga muvofiq kuzatish: metodika taraqqiyotida keng tarqalgan eksperiment usuli, uning oldingilardan farqi, vazifalari. Tadqiqot bosqichlari. Boshlangich sinflarda ona tili oqitish sohasidagi metodik meroslarning qisqacha tavsifnomasi. Savod orgatish metodikasi. Savod orgatish metodikasining maqsad va vazifalari. Oqish va yozish nutqiy faoliyat turidir. Maktabda endigina oqishni boshlagan bola va savodli kishining oqish va yozuv jarayonida psixo-fiziologik tahlil. Ozbek tilining tovush tuzilishi va grafikasi, ularning ozaro bogliqligi. Savod orgatishda hozirgi zamon analiz-sintez tovush metodi. Savod orgatishda hozirgi zamon analiz-sintez tovush metodikasining ananaviy (odat bolib qolgan) prinsiplari tarbiyalovchi va ostiruvchi xususiyati, oquvchilarning jonli nutqiga asoslanish, metod asosiga tovush olinishi oqishbirligi bolgan ekani; tashkiliy tomondan tayyorlov va asosiy davrga bolinishi va nisbatan yaqindan shakllagan yoki tashkil topish jarayonida bolgan prinsiplari. Savod orgatish jarayonida oquvchilarga differensial va individual yondashish; grammatika va imloga oid boshlangich tushunchalarni nazariyasiz amaliy berib borish; sozni bogin-tovush tomonidan tahlil; tushunchaning nusxasini chizish. Modellashtirish elementini kiruvchi; (oquvchilarni tarbiyalash). Savod orgatish darslarining tarbiyaviy vazifalari. Bolalarning savod orgatishga tayyorgarligini organish.Savod orgatish jarayoni. Savod orgatishda tayyorlov davri, bu bosqichdagi oqish va yozuv darslarining mavzulari hamda ish turlari. Savod orgatishda asosiy davr (alifbe davri). Asosiy davrning vazifalari. Yangi material organiladigan mustahkamlanadigan oqish darslari va unda foydalanadigan ish turlari. Savod orgatish jarayonida tovushlar va harflarni organish tartibiga “Alifbo” qurilishining bogliqligi. Savod orgatishda differensial va individual yondashish. Asosiy davrning yakunlovchi qismi, uning vazifalari.

Savod orgatish davrida oquv mashgulotlarining asosiy turlari: tovush ustida ishlash; tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlash. Savod orgatish jarayonida oquvchilarlar nutqini ostirish; lugat ustida ishlash. Savod orgatish davrida grammatika, imlodan dastlabki amaliy bilimlar. Oz komponentli maktablarda darslarni tashkil etishning oziga xos xususiyatlari. Savod orgatish davrida boshlangich yozuvga orgatish. Yozuvga orgatish mazmuni va vazifalari; yozuv malakasini shakllantirish bosqichlari. Hozirgi yozuv shriftiga (harfiga) tavsifnoma. Yozuvga orgatish bilan bogliq holda husnixat malakasini shakllantirish usullari. Yozuvga orgatishning tashkiliy va gigenik shartlari. harfni yozishga orgatish yollari. Oquvchilarda uchraydigan tipik grafik xatolar. Yozuvga orgatish jarayonida asosiy imloviy elementlar. Yozuv darslarida oquvchilar nutqini ostirish.Savod orgatish davrida va yozuv darslari, ularga qoyiladigan talablar. Oqish va yozuv darslarining turlari, oqish va yozuv darslari tizimi.Savod orgatish sohasida yangi ilmiy tadqiqot ishlari. Savod orgatish muammolari va istiqboli. Savod orgatishga bolalarni oilada va bogchada tayyorlash. Sinfda oqish metodikasi. Sinfda oqish darslarining talimiy-tarbiyaviy ahamiyati va vazifalari. Boshlangich sinflarda oqishga orgatish vazifalari va faol kitobxonlarni shakllantirish. Oqish darslarining tarbiyalovchi imkoniyatlari.Oqish malakasi haqida tushuncha. Oqish malakalarining sifatlari: togri, tez (meyorida tezlikda) Oqish malakalarining sifatlari ongli, ifodali oqish. Oqish malakalarini shakllantirish jarayonini takomillashtirish yollari. Oqishda yol qoyiladigan xato turlari va ularni yoqotish yollari. Ifodali oqish metodikasining asoslari.Nutq texnikasi: nafas olish, ovoz diksiya. Nutq logikasi: pauza, urgu ohang, intonatsiya.Adabiy asarni tahlil qilish va ifodali oqishga tayyorlash usullari. Oqituvchining namunali ifodali oqishi; yozib olingan ifodali oqishni oqishi; oquvchining oqishini tahlil qilish; ifodali oqishga oldindan tayyorlash, qanday oqish kerakligini ogzaki tushuntirish. Ifodali oqish musobaqasini otkazishish. Boshlangich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish. Badiiy asarni tahlil qilishni adabiy asoslari. Kichik yoshdagi oquvchilarning badiiy idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. Boshlangich sinflarda badiiy asar ustida ishlash jarayoni. Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari (birinchi sintez, analiz, ikkinchi sintez bosqichi).Badiiy asarni oqishga tayyorgarlik. Tayyorgarlik ishlarining vazifalari va didaktik shakllari. Asar mazmuni bilan birinchi tanishtirish (birinchi sintez). Asar mazmunini uning xususiyatlari bilan birgalikda tahlil qilish.Tahlil jarayonida matn ustida ishlash turlari: tanlab oqish(matnni berilgan topshiriqqa mos qismini oqish) savolga oz sozi bilan javob berish, matnni tasvirlash. Asar rejasini tuzish. Reja tuzishga tayyorlash mashqlari: berilgan sarlavqalardan kichik matn mazmuniga mosini tanlash; matnning oqituvchi bergan savolga javob boladigan qismini tanlab oqish.Har xil janrdagi asarlarni oqish usuliyatining oziga xos xususiyatlari. Ertakni oqish metodikasi. Ertakni oqishning pedagogik qimmati. Oquvchilarni ertak janri bilan tanishtirish. hayvonlar haqidagi ertaklar. Sehrli ertaklar. Oquvchilarni ertakni oqishga tayyorlash. Hikoya janridan asarni oqish metodikasi. Sheriy nutqning xususiyatlari. Sheriy tahlil qilish uslubiyoti. Sherni oqish darsida, asosiy ish turi ifodali oqish ekani. Lirik sherni oqishga tayyorlash. Masal janridagi asarlarni oqish metodikasi. Ilmiy-ommabop asarlarni oqish metodikasi. Topishmoq, tez aytish, maqol janridagi asarlarni oqish metodikasi. Doston janridagi asarlarni oqish metodikasi. Sinfdan tashqari oqish metodikasi. Bolalarni mustaqil oqishi haqida tushuncha, uning vazifalari. Togri kitobxonlik faoliyatini shakllantirish tizimiga tavsifnoma. Boshlangich maktabda kitobxon oquvchilarni shakllantirish bosqichlari. Oquv materiallari va o`qitish metodlariga qisqacha tavsifnoma.


Kichik yoshdagi oquvchilarda kitobxonlik mustaqilligini shakllantiradigan mashgulot va darslar qurilishini asosiy turlari. Fonetika, grammatika, soz yasalishi va orfografiyani orgatish metodikasi. Kichik yoshdagi oquvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishda ona tilini orgatishning ahamiyati. Ona tilini orgatishning lingvistik asoslari. Boshlangich talimda ona tilini orgatish mazmuniga tavsifnoma. Fonetika va grafika asoslarini orgatish usuliyati. Kichik yoshdagi oquvchilarning ona tilini ozlashtirishida fonetika bilimining ahamiyati. Oquvchilarda sozning tovush va harf tarkibi haqidagi boshlangich tasavvurini shakllantirish. Tovushlar va harflar, unli va undosh, jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi. Bogin, bogin kochirish qoidalari bilan tanishtirish, ularni amaliy ozlashtirish ustida ishlash. Oquvchilarda grammatika va soz yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari. Grammatik tushunchaning mohiyati va uni kichik yoshdagi oquvchilar ozlashtirishidagi qiyinchiliklar. Tushunchani ozlashtirish ustida ishlash jarayoni, uning shartli ravishda tort bosqichga bolinishi. Birinchi tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til materialini analiz qilish. Ikkinchi bosqich tushuncha belgilarini umumlashtirish, atama berish. Uchinchi bosqich tushuncha tarifini ifodalash, belgilar mohiyatini va ular orasidagi boglanishni aniqlash. Tortinchi bosqich-yangi til materiali asosida organilayotgan tushunchani aniqlash. Kichik yoshdagi oquvchilar tushunchasi ozlashtirilgani taminlaydigan metodik shartlar; oquvchilar aqliy faoliyatining aktivligi; oquvchilarda soz va gapga lingvistik munosabatini ostirish ustida maqsadga yonaltirilgan ishlar; yangi tushunchani ilgari organilgan tushunchalar tizimga kiruvchi; ayrim til kategoriyalari boglanishining mohiyati yangi til kategoriyasini organish jarayonida ochiladi; tushunchani korsatmali organish. Grammatik va soz yasalishiga oid mashqlar, ularning turlari. Tushunchani ozlashtirishning turli bosqichlarida grammatik mashqlarni tadbiql etish usuliyati. Sozni va gapni tahlil qilish, uning turlari va tilni organish jarayonida undan foydalanish. Boshlangich sinflarda sozning morfemik tarkibini organish usuliyati. Sozning morfemik tizimini organish tizimi. Ozak va qoshimcha ustida ishlashning mazmuni va metodikasi. Soz turkumlarini organish bilan bogliq holda sozning tarkibi ustida ishlash. Soz turkumlarini oqitish metodikasi. Otni orgatish tizimi. Otning leksik va grammatik manosi ustida ishlash. Otlarda son haqida tushunchani organish usuliyati. Otlarning egalik qoshimchalari bilan ozgarishini organish. Otlarning kelishik qoshimchalari bilan ozgarishini orgatish. Boshlangich sinflarda sifatni organish tizimi. Mavzuni organishning vazifalari. Sifatni organish jarayonida leksik-stilistik ishlar. Boshlangich sinflarda sonni organish tizimi. Mavzuni organishning vazifalari. Olmosh, kishilik olmoshlarini organish usluyati. Boshlangich sinflarda felni organish tizimi. Felni organishniig vazifalari. Felni organishda izchillik. Bolishli va bolishsiz fellarni organish Fellarda zamon mavzusini organish. Fellarda shaxs-son qoshimchalari. Felni organish jarayonida oquvchilar nutqini ostirish. Boshlangich sinflarda sintaksis va punktuatsiya elementlarini organish. Materiallarni sinflarga joylashtirish tizimi. Oquvchilarda asosiy sintaktik tushunchalarni shakllantirishning shart-sharoitlari. Kichik yoshdagi oquvchilarni punktuatsiya bilan tanishtirish. Orfografiyani organish uslubiyoti. Togri yozishni orgatishda grammatik va antigrammatik yonalishlar. Orfografik malakaning psixologik tabiati. Imlo qoidasi ustida ishlash usullari. Imloviy mashqlar grammatik-imloviy tahlil, kochirib yozuv, diktant va uning turlari, leksik-gramatik tahlil, bayon. Mashqni tanlash meyori. Imlo malakalarini shakllantirishning muhim shartlari. Ona tilidan bilim, ko`nikma va malakalarni tekshirish.

Tort yillik boshlangich talim “Ona tili” darslariga tavsifnoma. Ona tili darslari. Darsga umumiy tavsifnoma. Ona tili darslarining turlari va qurilishi. Oquvchilar nutqini ostirish metodikasi. Kichik yoshdagi oquchilar nutqini ostirish yollari va vazifalari. Nutq va uni ostirish tushunchasi. Nutq ostirish ona tili oquvchining vazifasidir. Oquvchilar nutqiga qoyilgan talablar. Nutq oquvchilar tafakkurini ostirishda muhim vosita. Oquvchilar nutqini ostirishning ona tilidan mashgulotlarning boshqa turlari bilan ozaro bogliqligi. Lugat ustida ishlash. Leksikologiya – lugat ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi. Maktabda lugat ustida ishlashning asosiy yonalishlari. Lugatni boyitish: oquvchilar lugatiga aniqlik kiritish; nutqiy sharoit va uning lugatni boyitishdagi roli. Soz manosini tushuntirish usullari. Sinonim va antonim, kop manoli sozlar ustida ishlash. Oqish, badiiy asarni qaytahikoyalash, materialni organish, bayon va inshoga tayyorlanish bilan bogliqholda oquvchilar lugatini faollashtirish yollari. Oquvchilar nutqini ostirish tizimida sintaktik ishlar. Oquvchilar egallaydigan sintaktik konikmaning darajasi. Boshlangich sinflarda soz birikmasi va nutq ustida ishlash. Gap ustida ishlash mashqlarining turlari. Boglanishli nutq va uni ostirish vazifalari Boglanishli nutq haqida umumiy tushuncha. Boglanishli nutqdan mashq turlari. Boglanishli nutqqa oid aniq konikmalar. Matn turlari. Boglanishli nutq. Ogzaki qayta hikoya qilish va yozma bayon. Namunaviy matnni qaytahikoyalash va bayon yozishga qoyilgan talablar. Qayta hikoyalash va bayonning turlari. Namunaviy matnga yaqin yoki uni toliq qayta hikoyalash va bayon: tanlab qayta hikoyalash: qishartirib qayta hikoyalash va bayon: ijodiy qayta hikoyalash va bayon. Boglanishli nutq. Ogzaki hikoya va yozma insho. Insho-oquvchilar bilimi, tafakkuri, tasavvurini ifodalash shakli, ular tildan egallagan barcha konikmalarni mustaqil tadbiql etish vositasi. Ogzaki va yozma insho turlari. Oquvchilarni tarbiyalashda inshoning ahamiyati. Insho mavzusi, uni yoruvchi; material yigish, uni sistemaga solish, reja tuzish va inshoga tayyorlash: inshoni yozishda rejadan foydalanish konikmasi, insho matnini til tomondan tayyorlash: inshoni yozish va takomillashtirish ustida ishlash. Oquvchilar inshosini tahlil qilish va undan keyingi ishlar. Nutqiy xatolar va ularni bartaraf etish yollari.Oquvchilar yol qoyadigan nutqiy xatolarning asosiy turlari, ularni togrilash va oldini olish yollari. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlar. Sinfdan tashhari ishlarning shakllari va vazifalari. Kuni uzaytirilgan guruhlarni ish turlari.