Mamasoli jumaboyev

ning ovozi eshitiladi, degansan.
— Aytdim-ku, oyim o‘rgatdi deb.
— Oying nima deb o‘rgatdi?
— Ko‘cha-ko‘yda yurganingda, maktabga borganingda
shunday deb aytasan, dedi.
— Demak, hammasi yolg‘onmi?
— Yolg‘on, Azroilbobo, yolg‘on.
— Yolg‘onligini maktabga borib aytasanmi yoki joningni
olib qo‘ya qolaymi?
— Aytaman, bugunoq aytaman.
— Bo‘lmasa seni sinab ko‘raman. Hozircha joning o‘zingda
tursin. Uy vazifalarini yaxshilab tayyorlagin, Hoshim degan
bola so‘rasa yo‘q demagin...
Òashqariga chiqib, endi nima qiliq ko‘rsatsam ekan, deb
o‘ylanib qoldim. Hali folbin xolam bolali ayolga dori bera-
yotganida xaltasiga ko‘zim tushib qoluvdi. Ana o‘sha xaltachalarni
ham bir tekshirib ko‘rmoqchi bo‘ldim. Har xil chitdan tikilgan
katta-kichik beshta xaltacha bor, hammasida ham o‘zimizning
dorixonalarda sotiladigan oddiy dorilar: birida penitsillin, birida
biomitsin, boshqasida yurak o‘ynoqi bosadigan poroshok.
Xudoyi taolo ato qilgan noyob dorilar deb xolajonim ana
shularni pullayotgan ekan. Yashavorsinlar-e, dedim o‘zimga-
o‘zim, hali shoshmay tursinlar, o‘zlarini ham bir uyaltirib
qo‘ymasammi...
Folbin xolamning cho‘ntagiga qo‘l solib besh-o‘n so‘m
oldim-da, darhol tug‘ruqxona oldidagi dorixonaga yugurdim.
O‘sha yerdan ichni suradigan har xil dorilar olib keldim.
Xaltachalardagi dorilarni olib, o‘rniga o‘shalarni ehtiyotlik
bilan joylab qo‘ydim. Oradan o‘n-o‘n besh kun o‘tar-o‘tmas
xolamning obro‘lari ham bir pul bo‘ldi. Sen hali bizni
ataylabdan zaharlamoqchi bo‘ldingmi, deb ichi surib
darmondan ketgan bemorlar xolamni tutib olib rosa do‘p-
poslashdi...

232
Ishlarim yurishganidan yurishib ketdi. O‘zim xursand,
kayfim chog‘, ashula aytganim-aytgan. Baholarim ham joyida
— nuqul besh! Ilgarigidek uy vazifangni bajargan bo‘lsang
menga berib tur, deb birovlarga yolvorib ham o‘tirmayman.
O‘qituvchilarimizning uyiga shartta kiraman-da, konspekt
daftarini olib o‘sha yerdan ko‘chiraman-qo‘yaman. Obro‘yim
ham shunaqangi oshib ketdiki, o‘qituvchilar menga kulib
boqadigan bo‘lib qolishdi. Faqat og‘zaki so‘raladigan fanlardan
hamon mazam yo‘g‘roq. Lekin unga ham bir vaj topib
qo‘yganman.
— Mening og‘zaki nutqim rivojlanmagan, yozma ravishda
talab qilaveringlar, — deyman-da, o‘qituvchilarimizning o‘zla-
ridan ko‘chirib olgan konspektlarni sal boshqacharoq qilib
o‘qib beraveraman.
Xullas, ishlarim har jihatdan yurishib ketgan edi. Sinf-
komimizni amaldan tushirib o‘rniga meni saylamoqchi bo‘lib
turishgan edi-yu, bir xatoga yo‘l qo‘yib, butun maktabda
sharmanda-yu sharmisor bo‘ldim, rostini aytsam, bir pulcha
obro‘yim qolmadi.
Darsdan ketayotganda hech kim sezmasa kerak deb
o‘zimga va eng yaqin do‘stim bo‘lmish Qosimjonga yettita
fandan a’lo baholar qo‘yib, chorak tugamagan bo‘lsa ham,
cho‘zib o‘tiramanmi, deb chorak baholarini ham chiqarib
qo‘ya qolgan edim. Bu ishni avval ona tili o‘qituvchimiz,
so‘ngra fizika o‘qituvchimiz payqab qolibdi. O‘sha soat-
dayoq hammaga oshkor bo‘libdi. Ertasiga maktabga bo-
rishim bilan direktorning xonasiga chaqirishdi. Kirsam,
yettita o‘qituvchi qator o‘tiribdi. Qosimni ham chaqirtirib
kelishdi.
— Hoshim, beriroq kel-chi, — dedi Otajon Azizovich
barmog‘i bilan jurnaldagi bahoni ko‘rsatib, — bu baholarni
kim qo‘ydi?
— Bilmasam... — dedim yelkamni qisib.
— Sen qo‘ydingmi? — so‘radi Qosimdan direktor.
— Nimani? — mendan battarroq hayron bo‘lib dedi
Qosim.
— Ikkoving maslahatlashib qilgansan bu ishni. Ochiq-
chasiga iqror bo‘linglar, — dedi o‘qituvchilardan biri.
— Yo‘q, bu ish Qosimdan chiqqan, — dedi boshqasi, —

233
nega desanglar, Hoshim so‘nggi paytlarda ancha tuzalib qoldi.
Baholari ham nuqul besh...
O‘tirganlarning hammasiga bu fikr ma’qul tushdi shekilli,
har tomondan bechora Qosimga savol yog‘dira boshlashdi.
Qarasam, do‘stimning ahvoli chatoq — ko‘zidan miltillab yosh
tomchilari ko‘rinyapti. Yo‘q, qilg‘ilikni men qilib, jabrini birov
tortmasligi kerak! Shartta o‘rtaga chiqdim:
— Kechirasizlar, bu ishni men qilganman.
— Nimaga? — sakkiz kishi birdaniga shu savolni berdi.
— Ha, men qilganman. Qosimning bu ishdan mutlaqo
xabari yo‘q. Undan keyin, xullas, bu ishni men qilganman...
Òamom, hali aytganimdek, obro‘ ikki pul bo‘ldi. Aytil-
magan gap-u, qilinmagan nasihat qolmadi. Mendan shu
ketishda ketaversam tuzukroq odam chiqmas emish, agro-
nom ham, injener ham, zootexnik ham bo‘la olmas emish-
man.
— Yo‘q, — dedim qaysarligim tutib, — mendan agronom
chiqadi, albatta.
— Chiqmaydi! — sakkizovlari bir ovozdan takrorlashdi.
— Bo‘lmasa zootexnik bo‘laman.
— Ilmsiz bo‘lsang, zootexnik tugul molboqar ham
bo‘lolmaysan.
— Bo‘la olaman.
— Gapni ko‘paytirma, bo‘lolmaysan! — achchig‘i chiqib
dedi direktor.
— Bo‘laman, bo‘laman, bo‘laman! — dedim-da, eshikni
tarsillatib yopib chiqib ketdim. Men o‘qimay turib ham,
boshimda shu qadrdon qalpoqcham bor ekan, albatta,
agronom ham, injener ham, shoir-u artist ham bo‘la olaman
deb qattiq ishonar edim. „Ha, albatta, bo‘laman, — deb
takrorlardim o‘zimga o‘zim, — bularga, menga ishonchsizlik
bilan qarayotgan mana shu qadrdon o‘qituvchilarimga o‘zim-
ning kimligimni ko‘rsatib qo‘yaman...“
O‘sha kuni kechasiyoq qahramonliklar ko‘rsatib, shon-u
shuhrat taratib, o‘qituvchilarimni, Otajon Azizovichni hayrat-
da qoldirish niyatida safarga otlandim.
Xayr, jonajon qishlog‘im, hayqirib toshdan toshga urilib
oqayotgan zilol suvli anhorlar, poyonsiz mevazor bog‘lar,
hammangizga xayr. Yo‘l yoqasidagi azim yong‘oqlar, sizlar
ham yaxshi qoling. Endi sizlarga hech kim tosh otib

234
shoxingizni sindirmaydi, tanangizga mix qoqib ozor bermaydi!
Mehribon oyijonim, sho‘xliklar qilib ko‘nglingizni og‘rit-
gan bo‘lsam, qaysarligim tufayli o‘ksitgan bo‘lsam, kechiring
meni! Qo‘ng‘ir sochli singillarim, sizlar ham yaxshi qoling.
Har xil qiziqchiliklar qilib sizlarni qiqirlatib kuldiradigan,
maktabdan qaytayotganingizda sho‘x bolalar urganda tarafin-
gizni oladigan akangiz yoningizda yo‘q endi. Sog‘inganda,
ko‘nglingiz o‘ksiganda rasmiga boqing. Lekin yig‘lamang. U,
albatta, keladi, qahramonliklar ko‘rsatib qaytadi. O‘z o‘qi-
tuvchilariga o‘qimasdan turib ham agronom bo‘la olish
mumkinligini, artist bo‘lib hammani o‘ziga mahliyo qila olishi
mumkinligini ko‘rsatib qo‘yadi. Ha, albatta, ko‘rsatadi. Ko‘ksi
to‘la orden bilan qaytadi.
Xayr!
Ey, chala qolgan uy vazifalari, sizlarga ham xayr!
Yarim tunda qishloqdan chiqib borar ekanman, ko‘zim
jiqqa yosh, ammo qalbim shodliklarga to‘la edi.

235
O‘zining qisqa hajmli va hayajonli hikoyalari, mazmundor
qissalari, kichkintoylarni to‘lqinlantiradigan pyesalari bilan
bolalarning quvonchlariga quvonch ulashib kelayotgan qalam-
kashlardan biri Farhod Musajon 1933-yilda Òoshkent shahrida
tug‘ildi. 1956-yilda ÒoshDU ning sharq fakultetini tamomladi.
Bir necha yil O‘zbekiston radiosida, „O‘zbekiston madaniyati“
gazetasida, „G‘uncha“ jurnalida mehnat qiladi. 1966-yildan esa
„O‘zbekfilm“da muharrir, bosh muharrir vazifalarida ishlab
kelmoqda.
Farhod Musajonning ilk asarlari 1955-yilda e’lon qilingan.
Shundan so‘ng „Cëó÷àé â ãîðíîì êèøëàêå“ (1958),
„Daradagi qishloqda“ (1960), „Oftobni quvlab“ (1970),
„Chin do‘stlik“ (1976), „Chevar qiz“ (1982), „Buloq suvi“
(1982), „Òurdi, velosiðed va men“ (1983), „Ãëîòîê ðîäíè-
êoâîé âîäû“, „Òekin tomosha“ (1989) kabi kitoblarining
maydonga kelishi bolalar uchun katta bayram bo‘ldi.
Farhod Musajon barcha yoshdagi bolalar uchun yozadi.
Uning kitoblari orasida maktabgacha tarbiya yoshidagi, maktab
yoshidagi kichik hamda o‘rta va katta yoshdagi bolalarga
bag‘ishlangan asarlarni ham uchratish mumkin. Adibning
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga bag‘ishlab yozgan jajji
hikoyalari bog‘chalar dasturidan o‘ziga xos o‘rin olgan.
Ma’lumki, bu davr bolalar kitobxonligi ota-onalar, tarbi-
yachilar tomonidan amalga oshiriladi. Bolalar o‘zlari tinglagan
asarlari yordamida atrof-muhit bilan tanisha boradilar. Ona-
yurtga, tabiatga muhabbat xislatlari, mehnat qilish va mehnat
ahlini hurmat qilish kabi fazilatlar shu yoshdan tarkib topa
boshlaydi. Òurmushda qizg‘anchiq bo‘lmaslik, kasb-hunar egasi
bo‘lishga intilish, kattalarni hurmat qilish kabi ijobiy fazilatlar
ham shular jumlasiga kiradi.
Farhod Musajon
(1933- yilda tug‘ilgan)

236
Bu davr bolalarining pedagogik-psixologik xususiyatlarini
yaxshi o‘rgangan Farhod Musajon ularga bag‘ishlab „Eng
yaxshi bobo“, „Shodiyona kun“, „Shiqildoq“, „Pahlavon va
nimjon“, „Sovg‘a“, „Ajoyib buzoqcha“, „Yaxshilik“, „Òo‘lab
ber“, „Varrak“, „Dog‘“ kabi o‘nlab hikoyalar yaratgan.
Adibning „Varrak“ asari mazmuni oddiygina varrak yasash
voqeasi asosiga qurilgan. Asarda kichkintoylarni bolalikdan
boshlab mustaqil harakat qilishga chaqiriladi.
Ana shunday jozibali asarlaridan yana biri „Eng yaxshi
chana“dir. Bu hikoyada qo‘li ochiq, bag‘ri butun bo‘lishlik,
qizg‘anchiq bo‘lmaslik kabi xislatlar kichkintoylar ongiga
yetkaziladi.
Latifjonga dadasi chana olib kelib beradi. Quvonchdan
bolaning boshi ko‘kka yetay deydi. Latifjon boshda ancha
qizg‘anchiq bo‘ladi. Shuning uchun chanada bitta o‘zi uchadi.
Boshqalarni chanaga yaqin keltirmaydi, unga birovning qo‘li
tegib ketsa, chanani ko‘tarib uyiga chopadi.
Latifjonning dadasi o‘g‘lidagi bunday qizg‘anchiqlikni
payqaydi, lekin unga pand-nasihat qilib o‘tirmaydi. Aksincha,
quyidagi ibratli hikoyatni keltiradi:
— Bilasanmi, — dedi dadasi o‘g‘liga, — men bu ajoyib
chanani qayerdan oldim? Bunaqasi magazinda sotilmaydi, bu
buyurtma bilan qo‘lda yasalgan chana. Yoshi oltmishda. Ha,
oltmish yil burun bitta og‘aynimning adasi olib bergan ekan.
Og‘aynim o‘sha paytda sendek ekan. Chananing chiroyliligini
ko‘rib uchishga uning ham ko‘zi qiymabdi. Kattaroq
bo‘lganimda ucharman, hozir bolalar tortib olib eskitib
qo‘yishadi, deb asrab yuraveribdi. Oradan yillar o‘tibdi, bir
kun qarasa bolaligi tugab chol bo‘lib qolibdi. Endi unga chana
kerak emas edi, chunki chol odam uyalmasdan chana
uchadimi?! Og‘aynim chanani menga sovg‘a qilar ekan, beg‘u-
bor bolalik chog‘imda maza qilib ucholmadim, ishqilib sening
o‘g‘lingga yaxshi xizmat qilsin, dedi. Shunaqa o‘g‘lim, qiz-
g‘anchiq odam zavqdan mahrum bo‘ladi!
Latifjon boshda dadasining bu gaplariga tushuna qolmaydi.
Yuragining allaqayeri jiz etgandek bo‘ladi. Nihoyat u dadasiga
yuzlanib:
— Ertadan boshlab ayamasdan uchaman, — dedi.
Adibning „Sovg‘a“ hikoyasi ham maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga bag‘ishlangan. Asarda bolalar mehnatkash

237
bo‘lishga da’vat etiladi. Oqiljonning gul ekishi, uni mehr bilan
parvarish qilishi kichik kitobxonda katta taassurot qoldiradi.
Xullas, Farhod Musajon o‘zining maktabgacha va maktab
yoshidagi kichik bolalarga bag‘ishlab yozgan hikoyalarida
salmoqdor fikrlarni sodda, bolalarbop shaklda aytadi. Adib
nasihat qilish yo‘lidan bormaydi, aksincha, bolalar hayotida
ko‘p uchrab turadigan oddiy voqealarni tasvirlaydi va ayt-
moqchi bo‘lgan muhim gaplarini ana shu voqealar mag‘ziga
singdirib yuboradi.
Farhod Musajonning „Orzuga ayb yo‘q“, „Bo‘sh kelma,
Aliqulov“, „Buloq suvi“ va boshqa qissalari o‘zbek bolalar
adabiyotida muhim o‘rinda turadi.
Farhod Musajon dramaturg sifatida ham yoshlarning meh-
rini qozongan. „Xayolparastlar“, „Oq kabutarlar“, „Sabil
qoldi“, „O‘g‘limni qaytarib bering“ pyesalari shular jumlasi-
dandir.
Bular orasida, ayniqsa, „O‘g‘limni qaytarib bering“ asari
mashhur bo‘lib, dramaturg uning nomini o‘zgartirib, „Najot
istab“ deb qaytadan ishladi. U O‘zbek milliy akademik drama
teatrida muvaffaqiyat bilan qo‘yildi. Dushanbe, Olmaota
shaharlarida, Òataristonda sahna yuzini ko‘rdi.
Pyesada, asosan, bola tarbiyasida ota-onaning beqiyos katta
roli haqida gap boradi.
Farhod Musajon kattalarga bag‘ishlab „Bahor nafasi“,
„Bu ko‘zlarga ishonsa bo‘ladi“, „Xotin kishining ra’yi“, „Ko‘r
shofyor“, „Zo‘raki kashanda“, „Nozik masala“, „Kalla-
pocha“, „Himmat“, „Bog‘ ko‘cha“ kabi kitoblar yozgan.
SOVG‘A
(Hikoya)
Bir kuni Oqiljonning dadasi uch-to‘rt tup atirgul ko‘chati
ko‘tarib keldi.
— Qani, o‘g‘lim, qarashib yuboring, gul ekamiz, — dedi.
— Xo‘p bo‘ladi, — suyunib ketdi Oqiljon.
Dadasi chuqurcha qazidi. Oqiljon suv quyib turdi, har bir
chuqurchaga gul ko‘chati o‘tqazib, ustidan tuproq tortishdi.
Yaqinda Oqiljon hovlida o‘ynab yurib gul ko‘chatlari barg
ochganini, bittasi hatto kichkinagina g‘uncha tukkanini ko‘rib
qoldi. Quvonib ketdi. Shundan keyin har kuni ertalib o‘rnidan

238
turdi deguncha yugurib gulning oldiga boradi, g‘uncha katta
bo‘lmayaptimi, yo‘qmi deb qaraydi. Lekin g‘uncha sira
ochilmas, qanday bo‘lsa shundayligicha o‘zgarmay turardi.
Oqiljon dadasidan so‘radi:
— Dada, g‘uncha nega katta bo‘lmayapti, qachon gul ochadi?
— Parvarishga bog‘liq, o‘g‘lim, — olma pish, og‘zimga
tush deb o‘tirsang o‘tiraverasan, — dedi Oqiljonning dadasi, —
tagini tez-tez yumshatib, suv quyib tursang, ana o‘shanda
ochiladi.
— Bo‘pti, parvarish qilaman, — dedi Oqiljon.
U so‘zining ustidan chiqdi, tesha bilan gul ko‘chatining
tagini yumshatib, kunora suv quyib turdi. Ko‘p o‘tmay
g‘unchaning uchi yorilib qið-qizil gul ko‘rinib qoldi. Oldiniga
kichkina edi, bir haftadan keyin esa piyoladek keladigan qið-
qizil atirgulga aylandi. Atirgul shunday chiroyli ediki, Oqiljon
qarab to‘ymasdi.
Yakshanba kuni devor-darmiyon qo‘shnilari Shohistaning
tug‘ilgan kuni edi, chiqib Oqiljonni mehmonga taklif qildi.
Oila a’zolari o‘tirib Oqiljonning Shohistaga qanday sovg‘a
olib chiqishini maslahatlashdilar. Oqiljonning buvisi, oyisi,
katta akasi har xil narsalarni aytishdi, lekin biror qarorga
kelisholmadi.
Atirgulingni olib chiqa qol, — dedi dadasi.
— Ho... — dedi Oqiljon, hali men Shohista uchun shuncha
ovora bo‘lib gulni ochiltirgan ekanman-da. Kerak emas!
Hamma birdan jim bo‘lib qoldi.
— Men yolg‘iz o‘zing uchun gul o‘stirganingni bilmagan
ekanman, — dedi xomush ovozda dadasi, — uzmasang bari-
bir uch-to‘rt kundan keyin so‘lib, barglari to‘kilib ketadi.
Oqiljon anchaga ikkilanib o‘tirdi, oxiri gulni shartta qaychi-
da qirqdi-da, qo‘shnisinikiga yo‘l oldi. Shohista gulni ko‘rib
quvonib ketdi, idishga solib stolning o‘rtasiga qo‘ydi. Bir uy
bola mehmon bo‘lib o‘tirgan ekan, hammaning gulga havasi
keldi. Ayniqsa, Nodira bilan Nigora „Ñhiroyli gul ekan“, deb
rosa bijirlashdi.
Shu payt uyga Shohistaning buvasi kirib keldi.
— Bay-bay-bay, bunday ajoyib gulni kim parvarishlab
o‘stirdi-yu, kim sovg‘a qildi senga? — deb so‘radi nabirasidan.
— Gulni men o‘stirdim, — bu gap og‘zidan qanday
chiqib ketganini Oqiljon sezmay qoldi. — Hali g‘unchasi ko‘p,

239
mana ko‘rasizlar, ochilganda Nodiraga ham, Nigoraga ham
beraman!
Bobo iljayib uning yelkasiga qoqdi.
— Barakalla, bo‘talog‘im. Niyatingki birovlarning ko‘nglini
olish ekan, demak, sendan haqiqiy bog‘bon chiqadi!
YAXSHILIK
Fazliddin o‘rtog‘i Nabi bilan ko‘chada o‘ynab yurardi. Shu
payt uzoqdan qo‘shnilari Normamat boboning kelayotganini
ko‘rib qoldi. Cholning qo‘lida tugunchasi ham bor edi.
Fazliddin hovliqib o‘rtog‘iga kerildi.
— Hozir-chi, men borib, Normamat bobomlarga yordam
beraman. Qo‘llaridagi tugunchani ko‘tarishib yuboraman.
Bilasanmi... men qariyalarga yordam beraman. Meni Normamat
bobo juda yaxshi ko‘radilar, doim odobli bola ekansan, deb
maqtaydilar. Ishonmasang men bilan birga yurgin, o‘zing
ko‘rasan.
Bolalarga yaqinlashib qolgan Normamat bobo Fazliddinning
so‘zlarini eshitdi chog‘i, miyig‘ida jilmayib qo‘ydi. Fazliddin
boboning oldiga yugurib bordi va uning qo‘lidan tugunchani oldi.
— Bobo, keling yordamlashib yuboray, sizga doim yordam
beraman-a? — so‘radi Fazliddin, Nabi eshitsin uchun jo‘rttaga
baqirib.
— Ha, har doim yordam berasan, — boshini likillatib
tasdiqladi Normamat bobo.
Fazliddin oldinda, Normamat bobo orqada yo‘lga tushdilar.
Uyiga yetgandan keyin Normamat bobo Fazliddinning
qo‘lidan tugunchani oldi. Lekin har galgidek „Barakalla,
bo‘talog‘im, odobli bola ekansan“, deb maqtamadi, faqat
quruqqina qilib „Rahmat“ dedi va engashib Fazliddinning
qulog‘iga allanarsalar deb pichirladi. Keyin kulimsiraganicha
uyiga kirib ketdi.
Fazliddin noqulay ahvolga tushib qoldi. Labini tishlab chap
oyog‘i bilan yer chizdi. Uning yoniga yugurib o‘rtog‘i keldi.
— Ha, nega nafasing ichingga tushib ketdi? — so‘radi
Nabi. — Normamat bobo nima dedilar?
Fazliddin boshini ko‘tarolmasdi.
— Nega indamaysan?
— Yaxshilik qil, lekin maqtanib, uni yuvib yuborma,
dedilar Normamat bobo, — zo‘rg‘a javob berdi Fazliddin.

240
Latif Mahmudov 1935-yilda Òoshkent shahrida dunyoga
kelgan. Òoshkent davlat universitetini tamomlagach, 20 yilga
yaqin vaqt mobaynida O‘zbekiston radiosida mehnat qildi. Ayni
kunlarda „Kamalak“ nashriyotida bo‘lim mudiri bo‘lib ishlayot-
gan Latif Mahmudov 1961-yilda o‘zining ilk kitobi —
„Chinor“ hikoyalar to‘plami bilan bolalar adabiyotiga kirib
kelgan edi. Ana o‘shandan beri u ham nasr, ham dramaturgiya
sahifasida bolalar qalbiga quvonch bag‘ishlab kelmoqda.
Latif Mahmudov asarlarining qahramonlari o‘qishda, jis-
moniy mehnatda, ahillikda, oqko‘ngillikda, bir-birlariga g‘am-
xo‘rlik va mehribonlikda barchaga namuna bo‘la oladigan
bolalardir.
„Chinor“ hikoyasining qahramonlariga Salim boboning har
kuni ertalabdan kechgacha chinorning tagida o‘tirishi boshqacha
tuyuladi. Ular chinor ostida bir yashirin sir bor deb o‘ylay-
dilar.
Ma’lumki, bolalar har bir narsaga qiziquvchan bo‘ladilar.
Ular o‘zlari uchun noma’lum bo‘lgan olamning sir-asrorlarini
tezroq bilib olishga, uning poyoniga yetishga intiladilar. Shokir
ham, Vali ham ana shunday bolalar toifasidan. Shuning uchun
ular chinor va uning ostidagi supaga juda qiziqib qoladilar. Salim
otaning kecha-yu kunduz supada o‘tirishi ularni hayratga soladi.
Aslida chinorda ham, supada ham hech qanday sir yo‘q
edi. Boboning yakka-yu yolg‘iz o‘g‘li bo‘lib, u shoirtabiat yigit
bo‘lgan. Bir vaqtlar bu chinor oldida bir ayol anhorga tushib
ketadi. Uni Salim otaning o‘g‘li anhordan olib chiqadi. Ammo
o‘zi anhordan chiqolmay, suvga cho‘kib halok bo‘ladi. Shu
sababli chol chinor ostida, supa ustida uzoq o‘tirib, o‘g‘lidan
qolgan yodgorlik — kitobini qayta-qayta o‘qiydi.
Latif Mahmudov
(1935- yilda tug‘ilgan)

241
Bundan bexabar bo‘lgan bolalar g‘or qazib, bu yerdagi
sirni bilib olmoqchi bo‘ladilar. Kutilmaganda bolalarning g‘ori
o‘pirilib, supa qulab tushadi. Bu yerda hech qanday sir ham,
tarix ham yo‘q ekanligini bilgan bolalar, ayniqsa, boboning
supa o‘pirilib tushgandan keyingi holatini ko‘rib, o‘zlarini
o‘zlari kechira olmaydilar.
„Chinor“ hamon sevib o‘qiladi, bolalarni yaxshilikka, keksa-
larga ko‘mak berishga, ajoyib inson bo‘lib kamol topishga da’vat
etib kelmoqda.
Kimki jismoniy mehnatga berilsa, badantarbiya hamda sport
bilan oshno bo‘lsa, u hayotda sog‘lom va tetik bo‘ladi, oldiga
qo‘ygan niyat-maqsadiga erishadi, tengqurlari o‘rtasida obro‘-
e’tibor qozonadi. Aksincha bo‘lsa, unday bolalar hech nar-
saning uddasidan chiqa olmaydigan, o‘qishda ham, sportda
ham, hayotda ham boshqa bolalardan ortda qolib ketishga o‘zlari
sababchi bo‘ladilar.
Latif Mahmudovning „Darvozabon“ hikoyasining qahra-
moni Orif yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ikkinchi toifadagi
bolalar sirasiga kiradi.
Boshqa bolalar turli oromgohlarda, dam olish maskanlarida
yozgi ta’tilni ko‘ngildagidek o‘tkazib, sport bilan shug‘ullanib,
yangi kuch-quvvat to‘playdilar, har tomonlama chiniqadilar.
Orif-chi? U na jismoniy mehnat qiladi, na sport bilan
shug‘ullanadi, na badiiy kitob o‘qiydi. Kecha-yu kunduzi ovqat
yeb, xomsemiz bo‘lib qolganligini Latif Mahmudov bolalarga
ta’sir qiladigan darajada chizib beradi.
Latif Mahmudov hikoyalari mavzusi jihatdan rang-barang.
Ularning hammasida bolalarning qaynoq hayoti ufurib turadi.
Latif Mahmudov o‘zbek bolalar adabiyotida qissa janrini
rivojlantirishga ham katta hissa qo‘shib kelayotgan iste’dodli
adiblardan biri hisoblanadi. Uning „Eski dutorning sirlari“,
„Òog‘dagi lolalar“, „Òog‘da otilgan o‘q“, „Ikki dangasaning
sarguzashtlari“ kabi qissalarini o‘qimagan yosh kitobxon
topilmasa kerak.
Adib o‘z qissalarida bolalarning ezgu-niyat, orzu va
intilishlarini topib yozadi. Qissalarda a’lo va yaxshi o‘qishga
intilish, kattalarni hurmat qilish va kichkintoylarga yordam
qo‘lini cho‘zish, jonajon o‘lkaga fidokor kishilar bo‘lib kamol
topish kabi masalalar yotadi.
„Ikki dangasaning sarguzashtlari“ qissasining qahramon-
lari — Mirvali, Botirlar oddiy, boshqalardan farq qilmaydigan
16— Bolalar adabiyoti

242
bolalar, ammo xatti-harakatlari, intilishlari bir jahon. Ikkalasi
ham yomon o‘quvchilardan emas. Xulq-odoblari ham
boshqalarga manzur bo‘ladigan bolalardan.
Hamma gap o‘quvchilarni o‘z farzandidek yaxshi ko‘radi-
gan, ularning ko‘ziga hatto cho‘p tushishini ham istamaydigan
adabiyot muallimi Alijon Valiyevichning Botirning dadasiga
maktub yozib berishidan boshlanadi.
Alijon Valiyevichning bolalar ma’qul ko‘rmaydigan bir
odatini yozuvchi ta’sirchan qilib ishlaydi. Buning Mirvali
tilidan berilishi yanada ishonchli chiqqan: „Siz Alijon
Valiyevich juda badjahl odam ekan, deb o‘ylamang. Alijon
Valiyevich birovga qattiq gapirmaydi, urishmaydi, qovog‘ini
ham solmaydi. Hatto aybingizni ham aytmaydi. Gunohingiz
og‘ir bo‘lsa, ikki ellik xat yozib konvertga soladi, yaxshilab
yelimlaydi, sizning oppoq oqarib ketayotganingizdan zavqla-
nib, beparvolik bilan qo‘lingizga tutadi...“
— „Shuni dadangizga berib qo‘ying“.
Botir o‘qituvchining qo‘lidan maktubni olar ekan, dah-
shatga tushadi, nima gunoh qilib qo‘yganini bilmay o‘y-xayolga
botadi.
Hamfikr, do‘st, sirdosh, yursa-tursa birga bo‘ladigan Mir-
vali bilan o‘qishda, yurish-turishda yo‘l qo‘ygan xatolarini
xo‘p o‘ylashadi. Ma’lum bo‘lishicha, ular kunlardan bir kun
chollarga salom bermay o‘tishgan, qachonlardir tanaffusda bir