Ma‘mun-universiteti

Psiхоlоgik tadqiqоtlarning asоsiy yo’nalishlari va natijalari

Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifmi ko`rsatish maqsadga muvofiqdir:

1. 
   Empirik, tekshirish subyekti va obyektining tashqi real munosabatlari amalga oshiriladi;
   
2. 
   Nazariy, subyekt obyektning hayotiy modeli bilan o`zaro munosabatda bo`ladi.
   
3. 
   Sharhlash va tasvirlash, bunda subyekt «tashqaridan» obyekt-ning simvolik — belgisi bilan munosabatda bo`ladi.
   

Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi ma'lumotlar hisoblanadi, obyekt sharoitini asboblar yordamida o`rganadi. Nazariy rnetodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq chiz-matik shakldagi predmet haqidagi bilim hisoblanadi.
Nihoyat, qayta ishlash - tushuntirish metodi - bu nazariy va eksperimental metodlarni qo`llashda, ularni o`zaro munosabati natijalarining «uchrashish joyi»dir. Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o`tamiz:

1. 
   Deduktiv - umumiydan xususiyga o`tish. Natijasi - nazariya, qonun va boshqalar.
   
2. 
   Induktiv - omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o`tish.
   
3. 
   Modellashtirish - analogiya metodini aniqlashtirish, «trans-duksiya», xususiydan xususiyga o`tish. Natlja - obyekt, jarayon, sharoit modeli.
   

Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy yetuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar yempirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta'limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o`z o`rnini topadi.
Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor. Bular: struktura -funksionalli va funksional - strukturali. Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq-atvoriga qarab tizimni aniqlab o`tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruksiya qiladi - boshqa tizimni o`xshash xulq-atvorga bo`lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o`xshashligi haqida mulohaza yuritishga olib keladi.
Modellashtirishning bunday ko`rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar tizimlari o`xshashligidatadqiqotchi funksiyalar, tashqi ko`rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko`p fanlarda tarqalgan, ayniqsa, solishtirma anatomiya, paleontologiya va boshqalarda ko`p uchratish mumkin.
Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylarni germenivtik metodlar qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo`lgan funk-sional-strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning o`xshashligi bor. Sharhlash metodlari butun bir psixologik tadqiqotda niuhiin rol o`ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanislii ilmiy dasturning muvaffaqiyatini belgilab beradi.
Psixologiyada sharhlash metodining ahamiyati V.A.Ganzen monografiyasida aniqroq ta'rif-langan. Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko`rib chi-qamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan metodlarni ikki asosga boigan edik. Faollik - sustlik, mab-lag`laming borligi - muqobillik. Psixologik tadqiqotda obyekt faol bo`lishi munikin, odam yoki hayvon haqida gap boiishidan qafiy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat subyekti boiadi. Empirik psixologik metodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kerak.
Psixologiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi katta ahamiyatga ega, Tushunish jarayoni qaysidir ma'noda o`lchash jarayoniga qararaa-qarshidir. o`lchashda tadqiqot natijalarini obyekt- lashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchi-ning xulq-atvorini xususiy ma'naviy o`lchamlarida qayta ishlanadi. Barcha psixologik empirik metodlarni ikki o`lchamli kenglikda joylashtirish qulay, ularning o`qlari psixologik tadqiqotning ikkita maxsus belgilarini bildiradi.
Birinchisi - sinaluvchi va tadqiqotchi o`rtasidagi o`zaro munosa-batlarning borligi yoki yo`qligi yoki bu munosabatlarning jadalli-gidir. U klinik eksperimentda eng katta va o`zini-o`zi kuzatishda eng kam hisoblanadi.
Ikkinchisi - muolajalarning obyektlashuvi va subyektlashuvidir. Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odaraning xulq-atvorini uning xatti-harakatini «sezish», empatiya nazarda tu-tiladi.
Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb aytish mumkin emas: ular bor, lekin «ichki» - tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va boshqalar. Tadqiqotchi o`lchamda ishlatadigan ashyolarni boshqa-cha ham atash mumkin.
Birinchisi koordinata o`qini tashkil qilib, «ikkita subyekt - bir subyekt» yoki «tashqi» dialog, yoki- «ichki» dialog. * Ikkinchisi «tashqi» ashyolar - <