Manbashunoslik

7.2 .2 . «Firdavs ul-iqbol»
“ Firdavs ul-iqbo l” ( “Jan n a t bog‘i” ) nom li X orazm tarixi b o ‘yicha 
yaratilgan shoh asarning ijodkorlari X V III asr so ‘nggi choragi va XIX 
asrda o ‘tgan yirik shoir, tarjim on va tarixnavis S h erm u ham m ad ibn 
Avazbiy M unis (1778—1829) va uning jiyani M uham m ad Rizo Em iyozbek 
o ‘g ‘li O gahiydir (1 809-1 847).
Munis Xorazmning qadimda yirik shahar bo'lgan Kot qishlog‘ida dunyoga 
kelgan, Xiva madrasalarida tahsil ko'rgan, 1800-yildan boshlab xon saroyida 
sarkotib bo'lib xizmat qilgan. U 1829-yili 51 yoshida vafot etgan.
M unis atroflicha m a’lum ot olgan, turli fanlar, xususan adabiyot va 
tarixdan keng xabardor bo'lgan yetuk olim va iste’dodli shoir sifatida 
tarixda qoldi. U 1806-yili Eltuzarxon (1804— 1806)ning topshirig'i bilan 
“ Firdavs ul-iq b o l” asarini yoza boshlaydi. Lekin, asar ayrim sabablarga 
k o 'ra , tugallanm ay qolgan.
M unis ajoyib xattot sifatida “ Savodi t a ’lim ” nom li maxsus risola
225

---

yozgan. U z o ‘r taijim on b o iib , M uham m ad M irxondning “ Ravzat us- 
safo” asari taijim asini ham boshlab bergan va uning birinchi jildini tarjim a 
qilib tugatgan edi.
Ogahiy ham asli Kot qishlog'idan. M unisning jiyani va uning q o lid a
tarbiya topgan. Yaxshi o ‘qib, turli fanlarni, xususan tarix va adabiyotni 
chuqur egallagan. M unisning vafotidan (1829) keyin saroyni tark etib, 
o ta kasbi — m iroblik bilan kun kechirgan. U 1847-yili vafot etgan.
Ogahiy ham iste’dodli shoir, yirik tarixnavis olim va m o hir tarjim on 
sifatida shuhrat topti. U tog'asi M unis boshlagan “ Firdavs u l-iq b o l” 
asarini oxiriga yetkazdi. U ndan tashqari, “ Riyoz u d-d avla” (“ D avlatning 
jannat bog‘i”), “Z ubdat ut-tavorix” (“T arixlarsarasi”), “Jo m i’ ul-voqeoti 
sultoniy” ( “ S ulton voqealarining m ajm uasi”) va “ G ulshan u d -d a v la t” 
( “ Davlat gulshani”) kabi tarixga oid asarlarni ham yozgan.
Bulardan tashqari, Ogahiy zabardast taijim on sifatida 19 asami o ‘zbek 
tiliga taijima qilgan bo‘lib, ularning ichida M uham m ad Mirxondning “ Ravzat 
us-safo” , Sharafuddin Ali Yazdiyning “Z afam om a” , Nizom uddin Ahm ad 
Hiraviyning “Tabaqoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlari ham bor.
M unis va Ogahiyning tarix sohasidagi eng k atta ilmiy ishi “ Firdavs 
u l - iq b o l” a s a rin in g y a ra tilis h i ed i. K ito b d a X o ra z m n in g q a d im
zam onlardan to Q o ‘ng‘irot sulolasidan1 chiqqan Allohqulixon (1825— 
1842) zam onigacha bo'lg an tarixdan bahs yuritadi.
“ Firdavs ul-iqbol” asari m uqaddim a va besh bobdan iborat. 1806-yili 
boshlangan va 1840-yili yozib tam om langan.
M uqaddim ada Eltuzarxon nom iga h am d-u sano o ‘qiladi, M unisning 
xon xizm atiga kirish sabablari aytiladi va asar m undarijasi keltiriladi.
Asarning 1—II boblari islom iyatdan aw al o ‘tgan payg‘am barlar, eski 
tarix kitoblarida tu rk -m o ‘g ‘ul qabilalarining ajdodi hisoblangan Yofas 
ibn N uh va Q o ‘ng‘irot am irlarining ilk tarixiga bag‘ishlangan.
U chinchi bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, M o‘g‘ul imperiyasining 
C hingisxon za m o n id a n to O ltin 0 ‘rda xoni Berdibek (1 3 5 7 -1 3 6 1 ) 
davrigacha b o ‘lgan tarixi bayon etilgan.
T o ‘rtinchi bob X orazm ning S hayboniylar davri (1511 — 1804)dagi 
ijtimoiy-siyosiy tarixi haqidadir.
Beshinchi bob Xiva xonligining 1804— 1825-yillar orasidagi ijtim oiy- 
siyosiy tarixini o ‘z ichiga oladi.
M unis va Ogahiyning m azkur asarining asosiy aham iyati shundaki,
1 Q o ‘n g ‘iro t su lo la s i—X o ra z m n i 1804— 1 9 2 0 -y illa r o ra sid a id o ra q ilg a n su lo la . A so sc h isi 
E ltu z a rx o n ( 1804— 180 6 -y y .).
226

---

u nda X orazm ning qariyb 300 yillik (1511—1825) tarixi yaxlit, xronologik 
tartibda bayon etilgan. Asar turli mavzudagi daliliy m a’lumotlarga nihoyatda 
boy. K itobda, m asalan, X orazm (Xiva xonligi) o ‘ram ida istiqom at qilgan 
turkm an, qoraqalpoq va qozoq xalqlari va ulam ing m am lakatning ijtim oiy- 
siyosiy hayotida tu tg an o ‘rni, katta yer egaligi, m ehnatkash xalq ahvoli, 
soliq va jarim alar, xiroj, zakot, peshkash, tansuqot va hokazo, o ‘n t o ‘rt 
urug‘ningtarqatibyuborilishi, 1714, 1722—1723 va 1768-yillari sodir bo'lgan 
ocharchilik va qahatchilik, X orazm shaharlari U rganch, K ot, Vazir, Yangi 
shahar, Tirsak, G an d u m k o n , H azorasp, Shahobodlarning um um iy ahvoli, 
tu rk m a n la r va o ‘zb ek larn in g etn ik tark ib i, Xiva xonligining bo sh q a 
m am lakatlar, xususan, E ron, Buxoro xonligi va Rossiya bilan b o 'lg an
iqtisodiy va siyosiy m u n o sab atlari xususida qim m atli m a ’lu m o tla rn i 
uchratamiz.
“ Firdavs u l-iqb ol” asari tarixchilar tom o nidan kam o'rganilgan. U n in g
q o 'ly o z m a n usx alari O 'z b e k is to n , R ossiya va b o sh q a m a m la k a tla r 
kutubxonalarida saqlanadi. Ushbu asarning inglizcha taijim asi Yuriy Bregel 
to m o n id a n 1999-yili Leyden shahrida bosib chiqargan.