Manbashunoslik

4. “Silsilat ul-salotin ” asari necha qismdan iborat?
5. “Tarixi ja d id a y i Toshkand” asari mazmunini so'zlab bering?
8 -M A V Z U . C H O R R O S S IY A S I 
M U S T A M L A K A C H IL IG I D A Y R I M A N B A L A R I
D arsn in g m azm uni: 
T u r k i s t o n o ‘lk a s in i n g c h o r R o s s iy a s i 
m ustam lakasiga aylanishi, uning sabablari, m ustam lakachilik tu zum inin g 
xalqlar boshiga solgan zulm -u bedodliklari t o ‘g ‘risidagi tarixiy m anb alar 
asosiy xususiyatlari, ularning ilmiy aham iyati talabalarga tushuntiriladi.
Reja:
8.1. Asosiy siyosiy-ijtim oiy voqealar.
8.2. M ahalliy m anbalar.
8.3. Rossiya m anbalari.
8.4. Rasmiy hujjatlar va ushbu davr to ‘g ‘risidagi adabiyotlar.
8.5. T urkiston to ‘plam i.
8.6. Turkiston albom i.
Asosiy tushunchalar: Chor Rossiyasi, Turkiston o ‘lkasi, mustamlaka, 
oq podshoh, mardikor.
8.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar
M ovarounnahrdagi yirik davlat b o ‘lgan Buxoro va Xiva xonligi XVIII 
asrning birinchi yarm ida Eron shohi N odirshoh t a ’sir doirasiga tushdi. 
1753-yili N odirshohni vasiy sifatida tan olgan M uham m ad R ahim o ‘zini 
Buxoro am iri deb e ’lon qildi va 1920-yilgacha hukm surgan m an g ‘itlar 
sulolasiga asos soldi.
F arg'ona vodiysida yashab turgan o ‘zbek qabilalaridan biri m inglar 
o 'z yetakchisi Shohruhbiyni hokim iyat tepasiga k o ‘tardilar va Q o 'q o n
xonligi tashkil topdi.
XIX asrb o sh id a M uham m ad Rahim xon aw al (1806—1825) m ustaqil 
Xiva xoni sifatida faoliyat ko'rsata boshlaydi. Shunday qilib, XVIII oxiri 
XIX asr boshlarida M ovaro u n n ah rd a u ch ta m ustaqil davlat faoliyat 
k o'rsata boshlaydi.
247

---

Rossiya iqtisodiy va harbiy qudratga erishishi m unosabati bilan uning 
Q o 'q o n , Xiva xonliklari va Buxoro am irligiga b o 'lg an m un osabatid a 
istilochilik ruhi ustun kelib, XIX asrning ikkinchi yarm idan o ‘lkani zabt 
etish g a kirishdi. 1860-yili R ossiya Q o ‘qon xonligiga qarsh i e ’lon 
qilinm agan urush boshladi. Polkovnik Mixail Chem yayev 1864-yili Avliyo 
ota shahri to m o n yurish boshladi va shaharni egallab, general darajasiga 
k o 'ta r ild i. 1865-yil M .C h e rn y ay ev T o s h k e n tn i eg alladi. 1866-yili 
M .C hem yayev Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlarini boshladi 
va 2 yil davom ida uning yarim hududini egalladi.
Rossiya hukum ati yangi bosib olingan yerlarni boshqarish uchun va 
bu harakatni davom ettirishni m uvofiqlashtirish uchun 1867-yilning 11- 
iyulida Turkiston general-gubem atorligini t a ’sis etdi va uning rahbari 
etib general F on K aufm anni (1867—1881) tayinladi.
1872-yil oxirlarida harbiy vazir boshchiligiga Peterburgda T urkiston, 
O re n b u rg g e n e ra l-g u b e rn a to rla ri va K avkazdagi p o d sh o h n o ib la ri 
ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga qaror qilinadi. 
1873-yili may oyida ruslar Xiva shahrini egallaydilar.
Bu esa kuchayib borayotgan Rossiya davlatining osonlikcha o ‘lkani 
o ‘z ta ’sir doirasiga o ‘tkazish im konini berdi. 1917-yilgi Sank-P eterburgda 
y uz b erg an O k ta b r t o ‘n ta rish i R ossiya d avlati ta rix id a S h o ‘ro la r 
hukm ronligiga asos soldi.
Bu davrda yuz bergan voqealar bir to m o n d an o ‘sha davr rasm iy 
hujjatlarida m ahalliy xalq vakillari va rossiyalik m ualliflar to m o nid an
turlicha yoritilgan. M ana shuning uchun h ar m anba alohida o'rganilishi, 
turli to m onlar qarashlari o ‘zaro qiyosiy tahlil qilinishi m aqsadga muvofiq. 
Ushbu davr voqealari keyingi davr adabiyotlaridan ham turlicha talqin 
etib kelindi. C hu n k i, ularga siyosiy tu zu m tazyiqi ju d a kuchli edi. 
0 ‘zbekistonning m ustaqillikka erishishi bilan m ustam laka davri tarixini 
xolislik va odilona tarzda yoritish im koni yaratildi.