Manbashunoslik

1.2. Manbashunoslik fanining maqsadi va vazifalari
M anbashunoslik fani tarix ilm ining asosiy va m u him sohalaridan biri 
b o 'lib , turli (yozm a, b osm a va boshqa) m anbalarni 
0
‘rganish ham d a 
u lardan ilm iy foydalanishning nazariy va am aliy jihatlarini tadqiq etadi.
Tarixiy m an b a deganda nim ani tushunam iz?
M an b a yoki tarixiy m an b a tushunchasi keng qam rovli b o 'lib , inson 
faoliyati natijasida yaratilgan barch a narsalam i tushunam iz.
Inson
faoliyati natijasida yaratilgan m oddiy m ah sulo t m a ’lum vazifani 
bajarish bilan birga ayni zam o n d a tarixiy m an b a bo'lishi m unkin.
M an b a deb o 'z id a m a ’lu m m a ’lum otga ega yodgoflik tushuniladi. 
C hunki tarixiy m anbalardagi m a ’lu m o tlar tarixiy, ilm asosini tashkil qiladi.
M anbashunoslik fani ijtim oiy fan sohasida, asosan ikki xil bo 'lishi 
m um kin — tarixiy m anbashunoslik va adabiy m anbashunoslik. Bizning 
m aqsadim iz tarixiy m anbashunoslikni o'rganishdir.
M anbashunoslik fanining vazifalari tarixiy m anbalarni turlari va ularni 
tad q iq etish, tam oyillarni o 'rg atish d a n iboratdir.
1.3. Manbalar turlari
Tarixiy m anbalarni, ularning um um iy xarakteri, o 'tm ish n i o 'z id a aks 
ettirishiga qarab quyidagi olti asosiy guruhga b o 'lish m um kin.
1.3.1. Yozma manbalar
Y o zm a m an b ala r tarixiy m an b a la rn in g m u h im va asosiy tu rid ir. 
Insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog'i kishilarning o 'zaro m unosabatining 
natijasi o 'laro q yaratilgan va o 'sh a zam on larda sodir bo'lgan ijtim oiy- 
siyosiy voqealarni o 'zid a aks ettirgan m an b a sifatida o 'rta asr (V I—XIX 
asrlar) tarixini o'rganishda m uhim o 'rin tutadi. Y ozm a m anbalar o 'z
navbatida ikki guruhga b o'linadi:
1. Oliy va mahalliy hukm dorlar m ahkam asidan chiqqan rasmiy hujjatlar 
(yorliqlar, farm onlar, inoyatnom alar, m oliyaviy-hisobot daftarlari, rasmiy 
yozishm alar). B unday hujjatlam ing 34 tu rin i m utaxassislar aniqlaganlar.
2. N arrativ (Iotin. 
Narratio
— qissa, hikoya) yozm a m anbalar. B unday 
m anbalardan biz tarixiy, geografik va kosm ografik, biografik, agiografik,
5

---

m em u ar asarlar, sayyoh va elchilar esdaliklarini к о ‘rib chiqam iz.
Aksariyat yozm a asarlar nasrda ijod etilgan. A yrim tarixiy asarlar, 
jum ladan, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnom a», M uham m ad Solihning 
«Shayboniynom a» asari she’riy y o ‘nalishda yozilgan.
Ijtim oiy-siyosiy, ayniqsa, iqtisodiy m unosabatlarga oid m asalalam i 
o 'rganishda rasm iy hujjat, m oliyaviy-hisobot daftar va yozishm alam ing 
aham iyati benihoya kattadir. Rasm iy hujjatlar ijtim oiy-siyosiy h ayo tn i 
m a ’lum yuridik shaklda bevosita va k o 'p hollarda aynan qayd etishi 
bilan qim m atlidir. Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasm iy yozishm alarda 
soxtalari ham uchrab turadi. Shuning u ch u n ham ulardan foydalanilganda 
d iq q at-e’tib o r va z o 'r ehtiyotkorlik talab qilinadi. H ujjatlar ustida ish 
olib boiganda, u n d an b iron ijtim oiy-siyosiy voqea yoki faktni talq in etish 
uchun foydalanish jarayonida, bittasi bilan kifoyalanm asdan, o'xshash 
b ir necha hujjat, m anbalarni qo'sh ib o 'ig an m o q zarur. C hunki, b itta
hujjatda faqat b ir kelishuv yoki fakt ustida gap boradi. Shuning u ch u n
faqat bir hujjat bilan m a ’lum ijtim oiy-siyosiy m asala ustida q a t’iy fikr 
yuritib, um um lashtirib q a t’iy xulosaga kelib bo'lm aydi.
Ikkinchi guruh asarlar to 'g 'risid a shuni aytish kerakki, u lar h u k m ro n
sinfning topshirig'i bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida 
k o 'p ro q podshohlar va xonlar, am irlar va yirik ruhoniylarning hayoti va 
faoliyati yoritilgan, m oddiy boylik yaratuvchi m ehnatkash xalqning tarixi 
esa k o 'p hollarda chetlab o'tilgan.
Xullas, bu asarlarda, y a ’ni yozm a m anb alard a h u k m ro n sinfning 
dunyoqarashi o 'z ifodasini topgan, o 'sh a sinfning m aqsad va m anfaatlari 
ifoda etilganligi bilan ajralib turadi.