Mаntiqdan mustaqil ish uchun mashqlar tushuncha 1-mashq. Qo’yidagi tushunchalarni yakka va umumiy, muhim va nomuhim belgilarini ajratib ko’rsating
-mashq. Qo’yidagi tushunchalarning atributiv – relyatsion (sifat-
Download 390.62 Kb. Pdf ko'rish
|
МАНТИҚДАН МАШҚЛАР
|
35-mashq. Qo’yidagi tushunchalarning atributiv – relyatsion (sifat- munosabat) ta'riflarini tahlil qiling va qaysi tushuncha ta'riflanayotganini ko’rsating. Masalan, O’zining siyosiy mustaqilligiga ega bo’lgan davlatlar halqaro munosabatlarda teng huquqli hamkorlikni amalga oshiradi. O’zining siyosiy mustaqilligiga ega bo’lish – davlatga xos sifat. halqaro munosabatlarda teng huquqli hamkorlikni amalga oshirish – bu yuqoridagi sifatni boshqa tushunchalar bilan munosabatda namoyon bo’lishidir. Ta'riflanayotgan tushuncha – davlat. a) o’z xajmiga ega bo’lgan predmet fazoda joylashadi; b) har qanday jamiyat a'zosi bo’lgan inson ijtimoiy munosabatga kirishadi; c) bir tushuncha tarkibiga kiradigan boshqa tushuncha unga buysunish munosabatida bo’ladi; d) yuqori jismoniy tayyorgarlikga ega bo’lgan sportchi musobaqada boshqalardan ustun keladi; e) ezgu fikrga ega shaxs boshqalarga yovuzlikni ravo ko’rmaydi; f) o’z hududiga ega bo’lmagan davlat boshqa davlatlar bilan chegaradosh bo’lmaydi; g) aylana shakldagi geometrik shakl romb bo’la olmaydi; h) qarama-qarshi belgiga ega tushunchalar moslik munosabatida bo’lmaydi.
a) jinoyatchi – qotillik sodir etgan shaxs; b) uchburchak – geometriyaga oid tushuncha; c) auditoriya – labarotoriya mashg’ulotlari o’tkaziladigan xona; d) dotsent – pedagogika institutida dars beradigan o’qituvchi; e) sportchi – futbol bilan shug’ullanadigan kishi; f) Xristofor Kolumb – sayyoh; g) mehnat – inson tomonidan o’zi uchun turar joy qurishga qaratilgan jismoniy hatti-harakat; h) animizm – hayvonlarda jon va ruhning mavjudligini e'tirof etuvchi diniy tasavvur; i) N.A.Berdyaev – “Erkinlik falsafasi” asarining muallifi; j) Hindiston – choy ishlab chiqaruvchi mamlakat;
Go’zallik, ommaviy madaniyat, realizm, noosfera, sababiyat, haqiqat, politologiya, teorema, kvantor, mafkura, imkoniyat, istiqbol, ateist, firibgarlik, printsipiallik, materialist, liberal, real, ahloqiylik, gumanizm, madaniyatsizlik, zanjirli reaktsiya, arxaik madaniyat, nominal ta'rif, protestant, klassik yozuvchi, operator.
8 Zig’ir, metafora, taftologiya, materiya, kraxmal, Gollivud, shimol, Axriman, polisillogizm, dizyunktsiya, umumiylik, vertikal, ahloqsizlik, raddiya, ko’plik, kasaba uyushmalari ittifoqi, o’tmish, bronxit, gigiena, Kipr, turist, sifat, oddiy, sog’lom fikr, aniq ta'rif, javob, behisob, demokratik jamiyat.
a) Miqdor – predmetning hajmini ifodalovchi o’lcham; b) tulki – ayyor hayvon; c) siyosat– ijtimoiy xodisadir; d) kategoriya–olamdagi munosabatbog’lanishlarni ifodalovchi falsafiy tushunchadir; e) genetik ta'rif – tushunchalarni kelib chiqishini ko’rsatish orqali ta'riflashdir; f) sonlarni qo’shish – sonlarni bo’lish emas; g) tushuncha – tafakkur shakli; h) analiz – sintezga qarama-qarshi bo’lgan mantiqiy jarayon; i) biznesmen – biznes bilan shug’ullanuvchi kishi; j) davlat – ijtimoiy tashkilot; k) talaba – pedagogika institutida o’quvchi. 40-mashq. Tushunchani bo’lish turini, bo’linayotgan tushunchani, bo’lish a'zolarini va bo’lish asosini ko’rsating. Masalan, Davlat boshqaruvining respublika shakli – prezidentlik va parlamentar respublikasiga bo’linadi. Asos bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab bo’lish, “davlat boshqaruvining republika shakli” – bo’linayotgan tushuncha, “prezidentlik respublikasi”, “parlamentar respublikasi” – bo’lish a'zolari, davlat boshqaruvining shakllanishiga ko’ra – bo’lish asosi. a) Fanlar tabiiy, ijtimoiy va aniq fanlarga bo’linadi; b) badiiy asarda ijobiy va salbiy obrazlar bo’ladi; c) davlat boshqaruv shakliga ko’ra monarxiya va respublikaga bo’linadi; d) kimyoviy elementlar metall va metall emaslarga bo’linadi; e) hayvonlar organizmi sodda va murakkab tuzilishga ega; f) borliqda tabiiy va ijtimoiy hodisalar mavjud; g) uchburchak o’tkir burchakli, o’tmas burchakli va to’g’ri burchakliga bo’linadi; h) banklar davlat banki va xususiy bankga bo’linadi.
Bino, transport, Afrika davlatlari, san'at, kislota, ijtimoiy ong shakllari, jamiyat, musiqa, tashkilot, ilmiy qonun, elektron zarra, uchburchak, ilon, sug’orish inshootlari, oliy o’quv yurtlari, yuridik normalar, din, fizikaviy xossa, mantiqiy sinf, tushunchalarni bo’lish, ijtimoiy ong, sezgi, hodisa, tushunchaning belgisi.
a) Neft – qora oltin; b) to’rtburchak – uchburchak ham, beshburchak ham bo’lmagan tekis yopiq geometrik shakl; c) vertolyot – og’ir havo uchuvchi apparati; d) yopiq jamiyat – begonalar kirishi taqiqlangan jamiyat; e) tushunchalar mazmuniga ko’ra konkret va mavhumga bo’linadi; f) guruhimiz talabalari a'lochi va iqtidorliga
9 bo’linadi; g) o’qituvchilar oliy ma'lumotli va tarixchilarga bo’linadi; h) tarix qadimgi, o’rta asrlar va eng yangi davrga bo’linadi; i) respublikalar mustaqil va Evropa respublikalariga bo’linadi. 43-mashq. Qo’yidagi tushunchalar yordamida sinflarni qo’shing. Amalni chizma ko’rinishida ifodalang va qo’shish belgilari yordamida yozing. Masalan? “O’simlik” (A) va “daraxt” (B) sinflarini qo’shganda “o’simlik” sinfi hosil bo’ladi: uning shakli A B a) Fan, mantiq; b) oliy o’quv yurti, institut; c) professor, deputat; d) eng katta suv havzasi, okean; e) davlat boshlig’i, prezident; f) chin, xato; g) o’quv maskani, institut, kollej, litsey; h) O’zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston. HUKM 1-mashq. Hukmni ifodalagan gapni toping va hukm terminlarini ko’rsating. Masalan: O’zbekiston (S) Markaziy Osiyoda joylashgan mustaqil davlatdir (P). a) Kit yer yuzidagi eng katta hayvondir; b) inson faoliyati mahsuli bo’lgan til tafakkur bilan uzviy bog’liqdir; c) Germaniya Evropaning markaziy qismida joylashganmikan? d) odami ersang demagil odami (A. Navoiy); e) qaysi talaba imtihondan a'lo baho olishni hohlamaydi; f) dunyoda har doim tinchlik va barqarorlik bo’lsin; axborot asri bo’lgan XXI asrda internet tarmog’ining mavqei oshadi; g) inson uchun qimmatbaho bo’lgan sog’liqni asrash kerak.
a) Terrorizm – jamiyat taraqqiyoti tahdid soluvchi fenomen; b) Alisher Anvardan katta; c) O’zbekistonning shimolida qozog’iston joylashgan; d) Ulug’bek Amir Temurning nevarasi; e) Toshkent shahrida drama teatri bor; f) I. Kant – nemis klassik falsafasining vakili; g) Osiyoning hududi Evropanikidan katta; h) iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlarning ko’pchiligi Evropada joylashgan. 3-mashq. Qo’yidagi mavjudlik hukmlarning sub'ekti, predikati va bog’lovchisini toping. hukmlarning soni va sifatini aniqlang, kvantor so’zlarni ko’taring. Masalan: Barcha (kvantor so’z) davlatlar (S) o’zining huquqiy normalariga (P) egadir (bog’lovchi) – soniga ko’ra umumiy, sifatiga ko’ra tasdiq. a) Hech bir sporchi mag’lubiyatni istamaydi; b) ba'zi talabalar a'lo bahoga o’qishadi; ba'zi daraxtlar mevalidir; c) O’zbekiston iqtisodiy jihatdan rivojlanayotgan davlatdir; ba'zi sut emizuvchi hayvonlar yirtqichdir; d) Toshkent Markaziy Osiyodagi eng katta shahardir; e) “Avesto” zardo’shtiylik dinining asosiy manbasi hisoblanadi; barcha halqlar tinchlik tarafdoridir; f) gap grammatik kategoriya hisoblanadi. 4-mashq. Hukmlarning birlashgan klassifikatsiyasini bering, ularni chizma va harflar bilan belgilanashini ko’rsating. 10
Masalan: Barcha tadbirkorlar ko’proq daromad olishga intilishadi. hamma S-P dir-umumiy tasdiq (A). a) Hech bir dengiz suvsiz bo’lmaydi; b) ba'zi qo’shiqchilar opera ijrochilaridir; c) ba'zi hayvonlar suvda yashaydi; d) ba'zi mutafakkir olimlar o’rta asrlarda yashagan; e) barcha ilmiy nazariyalar isbotlangan bo’ladi; f) barcha ilmiy gipotezalar isbottalab qiladi; g) hech bir muvofaqqiyat mashaqqatsiz qo’lga kiritilmaydi; h) ba'zi kasb egalari sanoat ishlab chiqarishida ishlaydi; i) dangasalarning barchasi osonlik bilan boylik orttirishga intilishadi; j) internetdagi ba'zi ma'lumotlar o’zbek tilida berilgan; ba'zi davlatlar o’z parlamentiga ega emas. 5-mashq. Hukmlarning birlashgan klassifikatsiyasini bering, terminlar o’rtasidagi munosabatlarni Eyler doirasi bilan ifodalang, sub'ekt bilan predikatning taqsimlanishini aniqlang. Masalan: Olma mevali daraxtdir.Umumiy tasdiq hukm (A). S-taqsimlangan P- taqsimlanmagan. a) Hech bir jinoyat to’la oqlanmaydi; b) barcha yolg’on fikrlar o’zining etarli asosiga ega bo’lmaydi; c) guruhimizning ba'zi talabalari ingliz tili to’garagida ishtirok etishadi; d) jahonda sodir bo’layotgan barcha siyosiy jarayonlar ma'lum darajada tarixiy taraqqiyotga o’z ta'sirini o’tkazadi; e) ba'zi hayvonlar qizil kitobga kiritilgan; f) tabiatda ro’y berayotgan ba'zi ekologik o’zgarishlar inson faoliyati natijasida sodir bo’lmoqda; g) O’zbekiston Respublikasi hududida turli millat vakillari istiqomat qilishadi; h) barcha iqtisodiy rivojlangan davlatlar tabiiy resurslar uchun ehtiyoj sezishadi; i) o’z sog’lig’i haqida qayg’uradigan kishilar doimiy vrach ko’rigidan o’tib turishadi; j) ilmiy induktsiya metodlari tabiiy fanlarda ham qo’llaniladi; k ) terroristik harakatlar insoniyat sivilizatsiyasi uchun tahdid saladi.
a) Mantiqga oid qarashlar dastlab qadimgi Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan; b) genetikaning muammolarini o’rganish hozirgi zamon fani oldida turgan dolzarb muammolardan biridir; c) paxta O’zbekistonda eng ko’p ekiladigan texnik o’simlik; d) Oliy Majlis O’zbekiston Respublikasining parlamentidir; e) buyuk davlatchilik shovinizmi g’oyasi bugungi kunda ko’p tarqalgan geosiyosiy qarashlardan biridir; f) ba'zi talabalar pedagogika institutida o’qishadi; g) hamma talabalar ham o’tilgan mavzuni to’liq o’zlashtirisha olmaydilar; h) mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar o’z samarasini bermoqda; i) Farobiy Sharq falsafasining yirik vakillaridan biridir; j) institutimizning barcha fakultetlarida mantiq fani o’tiladi. 7-mashq. Murakkab hukm turini aniqlang, uning tarkibidagi oddiy hukmlarni ajratib ko’rsating hamda hukmlarni mantiqiy bog’lovchilar yordamida simvollar bilan ifodalang. Masalan: munosabat hukm biror predmetga ma'lum bir munosabatni ta'luqli yoki ta'luqli emasligini ifodalaydi – diz'yunktiv (ayiruvchi) hukm. Uning tarkibidagi sodda hukmlar:munosabat hukm biror predmetga ma'lum bir munosabatni ta'luqli ekanligini ifodalaydi munosabat hukm biror predmetga ma'lum bir munosabatni ta'luqli emasligini ifodalaydi. p q 11
a) Zilzila, vulqon otishi va suv toshqini tabiiy ofatlar hisoblanadi; b) o’z sohasini yaxshi o’zlashtirgan hamda mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirgan bo’lajak o’qituvchilar maktabda o’quvchilarga chuqur bilim bera olish imkoniyatiga ega bo’lishadi; c) harakat vaqt va fazo bilan uzviy aloqadadir; d) hech bir inson o’ta aqlli yoki aqlsiz bo’lib tug’ilmaydi; e) har qanday mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi nafaqat tabiiy resurslarga, balki tashabbuskor va intelaktual salohiyatga ega shaxslar faoliyatiga ham bog’liq; f) agar fuqaro 18 yoshga tulgan bo’lsa O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq saylash huquqiga ega bo’ladi; g) bizning fikrimiz agar quruqlikda yashaydigan eng yirik hayvon haqida bo’lsa, u albatta fil haqida bo’ladi; h) Markaziy Osiyo hududida qadimgi davrda So’g’d, Baqtriya va Xorazm davlatlari bo’lgan; i) ushbu o’yinni “Paxtakor” jamoasi mag’lubiyat yoki durang bilan yakunlasa shu mavsumda O’zbekiston chempioni bo’la olmaydi. 8-mashq. Hukmlarni tahlil etib uning turini aniqlang va simvollar yordamida ifodalang. Masalan: 1) Abdurahmon Jomiy o’rta asrlar mumtoz adabiyotining yirik vakili hamda buyuk mutafakkir va shoirdir. (p q r) 2) Agar kasallikni vaqtida oldi olinmasa yomon asoratlar qoldiradi va inson hayoti uchun xavf tug’diradi. (p q r) 3) ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir etishda birgalashib qatnashishi ishtirokchilik deyiladi. a) Tinchlik va barqarorlik jamiyat taraqqiyoti kafolatidir; b) qonunbuzarlik holati jinoyat yoki ma'muriy javobgarlik kodeksi bilan jazolanishi mumkin; c) agar fakultetimiz talabalari fan olimpiadasining institut bosqichida o’rin egallashsa respublika bosqichida ishtirok etish imkoniyatiga ega bo’lishadi; d) har bir fuqaro o’zi yashaydigan mamlakat qonunlarida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlarni rioya etishadi; e) halqaro shartnomalar ikki yoki undan ortiq davlatlar tomonidan ma'lum muddatga va biron-bir maqsadni ko’zlab tuziladi; f) agar talaba surunkali tarzda darslarga ishtirok etmasa va fanlar bo’yicha materiallarni o’zlashtirmasa reyting nazoratlarini topshirishda qiyinchiliklarga duch keladi; g) talaba Ahmedov Farobiyning “Falsafani kelib chiqishi” yoki Aristotelning “Kategoriyalar” asarlaridan birini o’qishga ahd qildi; h) agar ikki yoki undan ortiq hukmlar asosida xulosa chiqarish bilvosita xulosa chiqarish deyiladi; i) etika, estetika, mantiq va sotsiologiya fanlari falsafa bilan uzviy bog’liq; k) predmetning begisini bildirib qanday? va qanaqa? savollariga javob bo’ladigan so’zlar sifat deyiladi.
1) Yaqin Sharqda o’rta asrlarda fani antik davr fani asosida rivojlandi; 2) Markaziy Osiyoda o’rta asrlarda fan antik davr fani asosida rivojlandi; 3)Yaqin Sharqda o’rta asrlarda madaniyat antik davr madaniyati asosida rivojlandi 4)Markaziy Osiyoda o’rta asrlarda madaniyat antik davr madaniyati asosida rivojlandi hukmlarning inkor qilinishi. 10-mashq. Qo’yidagi hukmlarni inkorini keltiring hamda chin va xatoligini ko’rsating. 12
Masalan: A – Barcha talabalar tarix fakultetida o’qiydi (xato). O – Ba'zi talabalar tarix fakultetida o’qimaydi (chin). I – Ba'zi hayvonlar quyosh yuzida yashaydi (xato). E – hech bir hayvon quyosh yuzida yashamaydi (chin). a) barcha halqlar o’z tarixiga ega (chin), b) ba'zi mamlakatlar Avstraliyada joylashgan, c) hech bir sabab oqibatsiz emas, d) barcha binolar o’z poydevoriga ega, e) bugun dars yoki imtihon bo’ladi, f) ba'zi transmilliy kompaniyalarning ishlab chiqarish korxonalari faqat bir mamlakatda joylashgan, g) ba'zi tarixiy asarlar o’rta asrlar tarixi haqida hikoya qiladi, h) hech bir metall oksidlanmaydi, i) ba'zi hukmlar o’rtasidagi munosabatlar qarama-qarshilik va zid bo’ladi, j) barcha cherkovlar gumbazli binolar.
1) ushbu guruh talabalari falsafa yoki dinshunoslik to’garagiga qatnashishadi; 2) tayyorlangan taom shirin yoki sho’r bo’ladi; 3) jahon dinlari politeistik yoki monoteistik bo’ladi; 4) fizikaga oid bilimlar asosan tajriba yoki kuzatish orqali qo’lga kiritiladi.
1) shifokor ko’rsatmalariga rioya qilmaydigan va o’z sog’lig’i haqida doimiy qayg’urmaydigan bemorlar kasallikdan tez forig’ bo’lishmaydi; 2) jamiyat taraqqiyotiga va inson manfaatlariga xizmat qilmaydigan g’oyalar ijtimoiy ahamiyatli emas; 3) sig’ishadigan yoki sig’ishmaydigan munosabatda bo’lmagan tushunchalar taqqoslanmaydi;
13
Bevоsitа хulоsа chiqаrish. 1 – mаshq. Аylаntirish оrqаli хulоsа chiqаring. Mаsаlаn: (А) Bаrchа hаyvоnlаr (S) tirik mаvjudоtdir (P) (E) Hech bir hаyvоn (S) nоtirik mаvjudоt (P emаs) emаs. a) Bаrchа juft sоnlаr ikkigа qоldiqsiz bo`linаdi; b) hech bir metаll gаz emаs; c) guruhimizning bа`zi tаlаbаlаri ilmiy to`gаrаkgа qаtnаshishаdа; d) bа`zi shаrtnоmаlаr ikki tоmоnlаmа tuzilmаydа; e) bаrchа хаlqlаr o`z tаriхigа egа; f) hech bir jinоyat mоtivsiz bo`lmаydi; g) bа`zi huquqlаr iqtisоdiydir; h) bа`zi shаhаrlаrdа metrо mаvjud emаs; i) yozuvchilаr ziyolidir; j) bа`zi mevаlаr dаnаksiz; k) hech bir yovuzlik оqlаnmаydi; l) bа`zi o`simliklаr quruqlikdа o`smаydi.
Download 390.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|