Maqsudov asliddin murodovich turkistonda rus sharqshunosligi va arxeologiyasi tarixi

59




avlodlar qarg’ishiga uchraymiz». Bu maktub Turkiston xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati yodgorliklariga chor hokimiyati bepisandlarcha munosabatda bo’lganligini yaqqol ko’rsatib turibdi.
Mirza Abdulla Buxoriy kasbi bo’yicha savdogar bo’lib, mahalliy ipak jun hamda ip-gazlama buyumlari fabrikasining xo’jayini edi. 1878-yili u Toshkentda ko’rgazma tashkil etishda ishtirok etadi va ko’rgazmaga xonatlas, turli rangdagi ayollar bosh kiyimi va har xil ro’mollardan iborat noyob to’plam taqdim qiladi. Mirza Abdulla savdogar Muhammad Shokir bilan birga «Ipak buyumlari ishlab chiqarishni ancha takomillashtirgani va kengaytirgani» uchun oltin nishonga sazovor bo’ladi. U 1886-yilgi Turkiston ko’rgazmasida ham qatnashadi. Mirza Abdulla keltirgan ipak mahsulotlar tomoshabinlar diqqatini hamisha jalb etgan. Ular tezda sotilib ketgan va ana shu gazlamalari uchun u mukofot olgan edi. Mirza Abdulla N.I.Veselovskiy bilan ham hamkorlikda bo’lgan. N.I.Veselovskiy Mirza Abdulla noyob to’plamlarini ko’rib, undan 1202 ta buyum, shu jumladan, 11 ta tilla va 77 ta kumush tanga, 951 dona chaqa, 18 ta muhr hamda odamlar, hayvonlar va boshqa narsalar tasviri tushirilgan 6 ta nodir tosh sotib olgan.
N.I.Veselovskiy bilan tanishib, hamsuhbat bo’lishi, shuningdek Afrosiyob qazilmalarini borib ko’rishi Mirza Abdullada yodgorliklar to’plash faoliyatini yanada kuchaytirgan. Natijada u qadimgi narsalarning ilmiy ahamiyatini tushunishga harakat qilibgina qolmay, balki rus fani va madaniyati yutuqlari bilan yaqindan tanishishga ham intildi. O’z tashabbusi bilan Moskva va Peterburgga sayohat qildi: Kremlda bo’ldi, Tretyakov galereyasini ko’rdi. 1887-yili Peterburgga kelib N.I.Veselovskiy bilan uchrashdi. Veselovskiy unga shaharning diqqatga sazovor joylarini ko’rsatdi, o’qish uchun kitoblar bilan ta’minladi, u esa o’z navbatida rus olimining Samarqandga oid topshiriqlarini bajardi.⁵⁹
Mirza Abdullaning Peterburgda bo’lib, yirik rus olimlari bilan muloqotda bo’lishi uning keyingi faoliyatida o’z aksini topdi. Endi u oddiy yodgorlik to’plovchi emas, balki o’lkashunos-to’plovchi, qadimshunos sifatida u yoki bu qadimgi yodgorlik qay vaziyatda topilganligi bilan qiziqadigan bilimdon arxeolog- tadqiqotchiga aylandi. Yangi topilgan qadimgi yodgorliklar haqida Mirza Abdullaning mahalliy matbuotda tez-tez chiqib turishi imperator arxeologiya komissiyasi a’zolarida qiziqish uyg’otdi. Ular kolleksiyalari bilan tanishtirishni iltimos qilib, Turkiston general-gubernatori G.O.Rozenbax orqali unga murojaat etdilar. 1888-yilning 21-oktabrida Mirza Abdullaning roziligi bilan Peterburgga 6 quti qadimgi tanga va boshqa osori atiqalar yuborildi. Mirza Abdulla Buxoriy ularga hyech qanday narx qo’ymadi, balki «bu topildiqlarni komissiya ixtiyoriga binoan mukofot tariqasida xazina foydasiga topshirish» istagini bildirdi. Hammasi bo’lib jo’natilgan 6300 qadimiy antiqa buyumlarning ko’pchiligi komissiya tomonidan qabul qilindi. 1888-yili komissiya bu buyumlar ichidan Ermitaj uchun tunjdan ishlangan sharq oynasi bilan mis ko’zani tanlab oldi.

1889. 
      yilda Mirza Abdulla 13 ta oltin va mis tanga, 1890-yilda esa Ermitaj uchun 11 ta sopol idish yubordi. Mana shularning o’ziyoq mahalliy o’lkashunoslarning yoki savdogarlarning katta miqdordagi noyob eksponatlarning
      

⁵⁹Набиев А. Тарихий Улкашунослик. Т.: «Укщувчи», 1996. 16-бет.