Марказий банк, унинг функционал тузилиши ва функциялари

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI


Iqtsodiyot yo‘nalishi
Pul va bank fanidan
20.114-guruh talabasi
Abdulxamidova shaxnozaxonning
Markaziy bank, uning funksional mavzusida


MUSTAQIL ISHI


Farg‘ona 2023
Markaziy bank, uning funksional tuzilishi va funksiyalari
Reja:
1.Markaziy banklarning paydo bilishi.
2.Markaziy bankning funksiyalari.
3.O‘zbekistonda zamonaviy bank tizimining shakllanishi.
4.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funksiyalari.

1.Markaziy banklarning paydo bulishi.

Markaziy bank-kredit tizimining bosh banki bo‘lib, Mamlakatda pul-kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi.
Birinchi markaziy banklar bundan =ariyb uch yuz yil oldin tijorat banklarining rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Bular 1668 yilda tashkil =ilingan Shved Riks Jiro banki, 1694 yilda tashkil =ilingan Angliya banklaridir. Yevropa mamlakatlarida Markaziy banklar ancha kechro=, asosan XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab faoliyat ko‘rsata boshladi. Banklar paydo bo‘lishining boshlan\ich davrlarida ular markaziy (emissiya) yoki tijorat banklari tari=asida yuzaga kelgan emas, ya’ni banklar o‘rtasida xozirgidek bo‘linish bo‘lmagan. Bank ishi rivojlanishining birinchi bos=ichlarida rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklari kapitallarni yi\ish ma=sadida muomalaga banknotlar chi=arganlar. Banklarning yiriklashuvi, bank ishining rivojlanishi natijasida banknotalarni muomlaga chi=arish yirik tijorat banklar =o‘liga o‘ta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu bank milliy yoki emission bank, ya’ni kredit tiziminin bosh=arib turuvchi barcha banklar faoliyatini nazorat =ilib turuvchi kredit instituti sifatida namoyon bo‘ladi.
Jaxon amaliyotida markaziy banklar vujudga kelishining ikki asosiy yuli mavjud. Birinchi yo‘l-bu uzo= davr davomida tijorat banklarining rivojlanishi natijasida, ularni milliylashtirish yo‘li bilan markaziy banklarning tashkil =ilinishi. Bunga misol =ilib, Angliya bankini 1844 yil, Fransiya bankini 1848 yil, Ispaniya banki 1874 yil, Germaniya Reyxsbanki-1875 yil, Italiyada 1893 yil, Ispaniyada 1874 yilda mavjud banklarning emission markaz sifatida faoliyat ko‘rsatishga moslashganligini keltirish mumkin. Ikkinchi yul-tashkil =ilingandayo= markaziy bank-emisson markaz sifatida =abul =ilingan banklar. Bunday banklarga A+SH ning Federal banklari, 1913 yillarda ko‘pgina Lotin Amerikasi mamlakatlarida tashkil =ilingan banklar, Avstriya banki va bosh=alarni misol keltirish mumkin.
A+Shda Markaziy bank funksiyasini 12 federal rezerv bankdan iborat Federal Rezerv tizimi bajaradi. Federal rezerv banklar aksioner banklar bo‘lib, bu banklarning akuionerlari sifatida milliy tijorat banklari faoliyat ko‘rsatadi. Tijorat banklar aksioner sifatida dividend olishadi. Dividend mi=dori 6 foizdan oshmasligi kerak.
Markaziy banklar ijrochi tashkilotlar ta’sirisiz, o‘z faoliyatidan olib borishlari kerak.
Jaxonda o‘z faoliyatini olib borishda eng mustakil bo‘lgan banklardan biri bu Nemis Federal banki-Bundes banki xisoblanadi. Ba’zi bir davlatlarda markaziy bank parlamentga xisobot beradi. Ko‘pgina xollarda Markaziy banklar o‘z faoliyatida musta=il bo‘lsada, shu bilan birga davlat banki xisoblanadi:

2. Markaziy bankning funksiyalari.

Markaziy bank =uyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
- banknotlar( nakd pullar) emissiyasi,
- davlatning oltin-valyuta zaxiralarini sa=lash,
- pul-kredit siyosati instrumentlari yordamida i=tisodni muvofi=lashtirish,
- kredit institutlari faoliyatini muvofi=lashtirish,
- davlat banki sifatida faoliyat ko‘rsatish,
- to‘lov-xisob munosabatlarini tashkil =ilishni belgilab berish,
- valyuta kursini muvofi=lashtirish.
Jaxonning barcha mamlakatlarida banknotlarni muomalaga chi=arish funksiyasi markaziy banklarning asosiy funksiyalaridan biri xisoblanadi va u bu soxada monopol xu=u=iga ega. Kredit pullar markaziy bank tomonidan =onunda belgilangan ravishda chi=ariladi va markaziy bank muomalaga chi=argan pullarning =aytib bankga kelib tushishi choralarini ishlab chi=ishi zarur.
Davlatning valyuta zaxiralarini bosh=arish funksiyasi. Markaziy bank davlatning oltin, kimmatbaxo metall va kamyob toshlarni, valyuta zaxiralarini bosh=aradi. Davlatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralari xalkaro xisob-kitoblarda aktivlar rezervi, xisob-kitoblar bo‘yicha davlatning kafolatli su\urta fondi sifatida namoyon bo‘ladi. Odatda mamlakat oltin zaxiralarini asosiy =ismi Markaziy bank ixtiyoriga berilgan bo‘ladi. Ba’zi davlatlarda oltin zaxiralar moliya ministrligi ixtiyorida bo‘lib, markaziy bank oltin bilan bo\li= operatsiyalarni olib boradi. Markaziy banklar mamlakat valyuta zaxiralarini o‘zida yi\adi va bu zaxiralar xal=aro xisob-kitoblarni amalga oshirish, to‘lov balansi defitsitini =oplash va mamlakat milliy valyutasi kursining bar=arorligini ta’minlash uchun ishlatadi. Markaziy bank or=ali davlatning iktisodiy siyosati, yanada ani=ro\i davlatning pul-kredit siyosati olib boriladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati davlatning i=tisodni bosh=arish siyosatining bir =ismi bo‘lib, muomaladagi pul massasi, kredit xajmi, foiz stavkalari darajasini va bosh=a pul muomalasi va ssuda kapitali bozori ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish bilan bo\li= bo‘lgan chora-tadbirlar yi\indisidan tashkil topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy ma=sadi milliy valyuta bar=arorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini o=ilona o‘rnatish asosida inflyatsiya sur’atlarini kamaytirish, kreditdan foydalanishning samaradorligini oshirish va i=tisodiyotning bar=aror o‘sishini ta’minlashdan iborat.

Pul-kredit siyosatining ikki yunalishi. Pul-kredit siyosati ikki yo‘nalishda olib borilishi mumkin. Birinchi yo‘nalish-kredit ekspansiyasi bo‘lib, bu siyosat pul-kredit emissiyasini ra\batlantirish yo‘li bilan olib boriladi, ya’ni ishlab chi=arish sur’atlari tushib ketgan xolda, konyukturada rivojlanishga erishish mumkin. Ikkinchi yunalish-kredit restriksiya siyosati bo‘lib, u i=tisodiy o‘sish davrida pul-kredit emissiyasining =is=arishiga asoslanadi. Markaziy bank "tor" va "keng" ma’noda pul-kredit siyosatini olib borishi mumkin. "Tor" siyosatda valyuta bozorida investitsiya, xisob stavkasi va =is=a muddatli kreditlar bo‘yicha foiz stavkalariga ta’sir =iluvchi bosh=a instrumentlar yordamida valyuta kursi ma=bulligiga erishish tushuniladi. "Keng" siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir =ilish or=ali inflyatsiyaga =arshi kurash olib borish tushuniladi. Pul-kredit siyosatining xalkaro jixatlari valyuta kursi, valyuta rezervlari va to‘lov balansi kabi masalalarning yechimiga =aratilgan bo‘ladi. Markaziy bank ruxsat etilgan instrumentlar yordamida pul muomalasini bosh=arib boradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy instrumentlari bo‘lib =uyidagilar xisoblanadi:

- minimal majburiy rezerv meyorlarini o‘rnatish:
- foiz (diskont) siyosati,
- tijorat banklarini =ayta moliyalashtirish,
- ochi= bozor siyosati,
- targetrlash va bosh=alar.
Majburiy rezervlar. Muomaladagi pul massasining xajmini, banklarning likvidliligini muvofi=lashtirish va inflyatsiya sur’atlarini tushuntirish ma=sadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezervlar normasini o‘rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Pul muomalasini muvofi=lashtirishning bu usuli birichni bo‘lib 1913 yilda A+SH da =o‘llanilgan. Minimal zaxiralar bu tijorat banklari resurslarining markaziy bankda majburiy sa=lanishi zarur bo‘lgan =ismidir. Majburiy rezerv mi=dori tijorat bankining yi\ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidliligini taxminlash omili bo‘lishi mumkin.
Minimal zaxira meyori jam\arma turiga, uning xajmiga, bankning joylashish o‘rniga bo\lik bo‘lgan xolda turli mamlakatlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Mavjud manbalar shuni ko‘rsatadiki, masalan, Yaponiyada minimal rezervlar stavkasi 2,5 foizni: A+Shda 12 foizni, Germaniyada-12,1 foizni, Portugaliyada- 17 foizni, O‘zbekistonda 20 foizni tashkil =iladi.
Markaziy bank tomonidan zaxira mikdori ba’zi bir omillarni xisobga olgan xolda uzgartirilishi mumkin.
Markaziy bankning xisob(diskont) siyosatining moxiyati shundaki, u tijorat banklardan veksellarni sotib oladi. Aytaylik, mol sotib oluvchi korxonaning yetkazib berilgan mol( tovar, xizmat va x.k) larning xa=ini to‘lash uchun mabla\ yetarli bo‘lmasa, u tovar uchun to‘lashni ma’lum va=t o‘tgandan keyin amalga oshirishi to‘\risida veksel berishi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mabla\lari zarur bo‘lgan va=tda u vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda unda ko‘rsatilgan summadan kam summaga (ma’lum foizushlab kolgan xolda) sotib oladi. Zarur bo‘lganda tijorat banki vekselni markaziy bankda xisobga =o‘yishi mumkin. Bu xolda markaziy bank xam o‘z foydasiga ma’lum foiz-xisob stavkasi ushlab =olishi mumkin. Markaziy bankning xisob stavkasi turli davlatlarda xar xil 5 foiz dan 15 foizgacha bo‘lishi mumkin. Tijorat banklari veksellarni sotib olishda Markaziy bankning xisob stavkasiga tayanadilar. Markaziy bankning xisob stavkasi tijorat banklari o‘rnatadigan xisob stavkaning eng past chegarasi xisoblanadi. Odatda tijorat banklarining xisob stavkasi markaziy bankning xisob stavkasidan yukori (0,5 dan- 2 foiz gacha) bo‘ladi.
+ayta moliyalashtirish siyosati. Tijorat banklarining =ayta moliyalashtirish siyosati bu to‘\ridan-to‘\ri kreditlash, veksellarni xisobga olish, =immatbaxo =ogozlarni garovga olgan xolda kreditlar berish va kredit auksionlarni o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chi==an xolda markaziy bankning =ayta moliyalashtirish operatsiyasi =uyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
- tijorat banklarining ixtiyoriga veksellarni xisobga olish yo‘li bilan kreditlash;
- tijorat banklari ixtiyoriga =immatbaxo =ogozlarni garovga olish yo‘li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar deyiladi. Ularnin foiz stavkalari lombardli foiz stavkalar deb yuritiladi. Jaxon amaliyotida lombard bo‘yicha foiz stavkasi doimo xisob stavkasidan 1-2 foiz yu=ori bo‘ladi;
- to‘\ridan-to‘\ri kredit berish usuli. Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy =iyinchiliklar bo‘lgan xollarda ular markaziy bankka kredit olish uchun murojaat =ilishi va markaziy bank kreditidan foydalanishi mumkin. Remoliyalashtirishning asosiy ma=sadi pul muomalasi va kredit munosabatlarining xolatiga ta’sir ko‘rsatishadn iborat. Remoliyalashtirish siyosatini olib bora turib markaziy bank oxirgi kreditor sifatida maydonga chi=adi.
O‘zbekiston Respublikasida markaziy bank o‘rnatgan =oidalarga asosan, =uyidagi aktivlarni garovga olgan xolda 3 oygacha bo‘lgan muddatda kreditlar berishi mumkin:
- oltin, chet el valyutasi, xal=aro zaxiralar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va bosh=a boyliklar;
- davlatning =arz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan bosh=a =arz vositalari.
Markaziy bankda depozit o‘tkazilgan va uning djepozitariysi uchun ma=bul bo‘lgan, xarid =ilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan va markaziy bank ular bilan ushbu =onun doirasida bosh=a xil operatsiyalar o‘tkazishi mumkin bo‘lgan aktivlar, to‘lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari asosida kreditlar berishi mumkin.
Ochi= bozor siyosati. Ochi= bozor siyosati deganda, markaziy bankning ochik bozorda kimmatbaxo kogozlarni uz xiobidan sotib olishi va sotishi tushuniladi. Markaziy bankning ochik bozor siyosati asosan xazina majburiyatlariin, sanoat kompaniyalari va banklarning obligatsiyalarini, markaziy bankda xisobga olingan tijorat veksellarini sotish va sotib olish or=ali amalga oshiriladi. Markaziy bankning ochi= bozor siyosati or=ali bank tizimining va aloxida olingan tijorat banklarning o‘z rezervlari mi=dori oshirilishi(agar =immatbaxo =ogozlar sotib olinsa) mi=dori oshirilishi (agar =immatbaxo =ogozlar sotilsa) mumkin. Ochi= bozor siyosati or=ali markaziy bank kredit baxosining o‘zgarishiga erishishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida pulga bo‘lgan talabning o‘zgarishiga olib keladi. Odatda markaziy bank bu siyosat or=ali orti=cha pullarni muomaladan oladi va pul muomalasini muvofi=lashtirish bo‘yicha aktiv pul-kredit siyosati olib boradi.
Jaxon amaliyotida markaziy bankning ochi= bozor siyostaida asosiy o‘rnini davlatning =is=a muddatli majburiyatlari bilan bo‘ladigan operatsiyalari egallaydi. Bu faoliyat A+Shda, Germaniyada yaxshi yo‘lga =uyilgan. Undan tash=ari Germaniyada Nemis Federal banki pul-valyuta siyosatini tartibga solish uchun ochi= bozorda =uyidagi =immatbaxo =ogozlarni bozor stavkasida sotishi va sotib olishi mumkin:
Federal bank bilan bitim shartlariga yarovchi vekselar.
Federal bank tomonidan loyi= deb topilgan bosh=a =arz majburiyatlari.
Federal bank ochi= bozorda =arz majburiyatlarini emitentning o‘zidan sotib ololmaydi. Bu xolda shartnoma ochi= bozor siyosati emas, aksincha kreditlash bo‘lib =oladi.
"O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida"gi =onunning
25-moddasiga asosan markaziy bank o‘zi chi=argan =immatli =ogozlarni, shningdek =arz majburiyatlarini ochi= bozorda sotishi va sotib olishi mumkin. Markaziy bank budjetni moliyalashtirish uchun ochi= bozorda operatsiyalar olib borishga, =immatbaxo =ogozlarni birinchi joylashtirishda ularni sotib olishga xa=li emas.
Markaziy bankning ochi= bozorda olib boradigan operatsiya =uyidagi xususiyatlar bo‘yicha far=lanadi:
- bitim sharti bo‘yicha: na=d pul yo=i =ayta sotish majburiyati bilan ma’lum muddatga olish (REPO operatsiyasi) bilan bo\lik operatsiyalar:
- bitim obyektlari bo‘yicha: davlat yoki aksioner jamiyatlari =immatbaxo =o\ozlari bilan bo‘ladigan operatsiyalar,
- bitim muddati bo‘yicha: =immatbaxo =ogozlar bilan =is=a muddatli
(3 oygacha) va uzo= muddatli (1 yil va undan orti=) operatsiyalar,
- operatsiyalar o‘tkazish doirasiga =arab: bank tizimi doirasida yoki nobank tizim doirasida =immatbaxo =ogozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalar,
- foiz stavkalarini o‘rnatish bo‘yicha: markaziy bank yoki bozor tomonidan ani=lanadigan stavkalar.
Targetirlash. Pul massasi xajmining o‘zgarishini o‘rnatilgan usullar yordamida chegaralsh targetirlash deb ataladi. Targetirlashda ma’lum bir davrda pul massasi xajmining taxminiy yu=ori va past darajasi belgilab beriladi.
Jaxon amaliyotida pul massasi xajmini chegaralashning taxminiy darajasi =uyidagi ma=sdali yo‘nalishlar bo‘yicha belgilab beriladi. Masalan, Fransiyada bu usul nazorat ra=amlari, A+Shda depozit shaklida, Yaponiyada isti=bol shaklida belgilab beriladi.
Markaziy bank targetirlashni pul muomalasini muvofi=lashtirishning bosh=a voistalari bilan birgalikda olib boradi. Targetirlashning axamiyati shundaki, ma’lum bir davrda xa=i=atda muomalaga chi=arilgan pul massasini taxminiy belgilab berilgan pul massasi bilan solishtirsh natijasida pul muomalasidagi axvol to‘grisida ma’lumotga ega bo‘lishi mumkin va oldindan zaruriy choralar ishlab chi=ish xamda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lish mumkin. Bu esa o‘z navbatida Markaziy bank pul-kredit siyosatining samaradorligini ta’minlaydi.
Targetirlashda foydalaniladigan ko‘rsatkichlar pul-kredit siyosatini olib borish an’analariga, pul muomalasini muvofi=lashtirish usullariga bo\li= bo‘ladi.
Markaziy bankning navbatdagi funksiyalaridan biri bu kredit institutlari faoliyatini muvofi=lashtirishdan iborat. Tijorat banklari faoliyatini markaziy bank tomonidan nazorat =ilishning zarurligi bozor i=tisodi sharoitida markaziy bankning muxim rol o‘ynashi bilan asoslanadi. Markaziy bank bozor i=tisodiyoti sharoitida i=tisodiyot bilan bank tizimi o‘rtasida vositachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bank nazorati ikki ma=sadni amalga oshirish uchun:
- jam\armachilar manfaatlarini xar xil mumkin bo‘lgan zararlardan ximoya =ilish,
- risklarning oldini ola turib moliyaviy bozorning bar=arorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin.
- Markaziy bank tijorat banklari faoliyatini nazorat =ilish funksiyasini amalga oshirishda =uyidagi vazifalarni bajaradi:
- bank faoliyatini olib borishga litsenziyalar berish;
- banklar xisobotlarini tekshirish;
- joylarda tekshirishlar o‘tkazish;
- bank operatsiyalarini bajarishda normalarga rioya =ilishni nazorat =ilish.
Bank faoliyatini olib borishga litsenziya( ruxsat) berish or=ali markaziy bank tashkil =ilinayotgan kredit institutlarining bank faoliyatini olib borish imkoniyatlarini ani=laydi. Kredit tashkilotiga litsenziya berishda =uyidagi max’lumotlarga e’tibor beriladi:
- bankning asosiy aksionerlari,
- boshlan\ich kapitalning manbalari,
- bank rashbar xodimlarining malakasi va faoliyatining mos kelishi:
- ko‘rsatilgan xizmat turlari va bank strategiyasi,
- ustav kapitalining mi=dori,
- bank aktivlarining to‘\ri basholanganligi,
- yuzaga keladigan risklarni =oplash ma=sadida rezerv fondini tashkil =ilish siyosati va bosh=alar.
Jaxon amaliyotida 80-yillardan boshlab ko‘pgina banklar in=irozga uchrashi munosabati bilan Markaziy banklar tijorat banklari faoliyatini nazorat =ilish ma=sadida banklar va ularning shu’balari to‘\risida xisobotlar topshirishni belgilab berdi.
Markaziy bank tijorat banklarni amalga oshiradigan operatsiyalarni tekshirish, ichki audit xolatiga baxo berish xu=u=iga ega. Bunda avvalom bor tijorat banklarining aktivlari: kreditlar va bar=arorligi tekshiriladi. Tekshirish o‘tkazishdan asosiy ma=sad:
- bankning moliyaviy xolatiga obyektiv baxo berish:
- bankni bosh=arish sifatiga va uning raxbari faoliyatiga baxo berish;
- bankning moliyaviy axvolini va uning bajaradigan operatsiyalarining samaradorligini ta’minlash buyicha choralar ishlab chi=ish;
- bank faoliyatining mavjud =onunlar va normativ xujjatlariga muvofi= olib borilishini ta’minlash va bosh=alardan iborat.
Markaziy bank, shuningdek, tijorat banklarining olib boradigan operatsiyalarining norma buyicha bajarilishini nazorat =ilib boradi. Bu xolda Markaziy bank tijorat banklarining =uyidagi ko‘rchatkichlarini tekshiradi:
- bank kapitalining aktivlariga nisbati;
- bir mijozga to‘\ri keluvchi kreditning limiti;
- likvidlilik koeffsiyenti normativlariga rioya =ilish;
- foiz stavkalarining o‘zgarishi natijasida daromadning o‘zgarishi va bosh=alar.

Markaziy bank xukumatning moliyaviy maslaxatchisi. Markaziy bank davlat banki sifatida faoliyat olib boradi va xukukmatning moliyaviy maslaxatchisi xisoblanadi. Bu funksiyani bajara turib Markaziy bank davlat tashkilotlariga xisob xizmatlarini ko‘rsatadi va davlat budjetining kassaviy ijrosini amalga oshiradi. U davlatning xazina to‘lovlarini amalga oshiradi va davlatga kreditlar beradi. Davlat xazinasidagi bo‘sh pul mabla\lari Markaziy bankda depozit shaklida saklanadi. Markaziy bank davlatning =is=a va uzo= muddatli =arzlari bo‘yicha kassa xizmatini ko‘rsatadi.

Markaziy bank to‘lov, xisob-kitob munosabatlarini tashkil =ilish funksiyasini bajara burib, moliya tizimining bar=arorligini ta’minlash, to‘lov tizimining samarali bo‘lishini ta’minlash, pul-kredit siyosatini o‘tkazish kabi masalalarni xal kilishni o‘z oldiga =uyadi. Moliyaviy tizimning samaradorligi avvalom bor to‘lov tizimining =uyi darajada tashkil =ilinganligiga bo\li= bo‘ladi. Shal= xo‘jaligida to‘lov mexanizmining yaxshi yo‘lga =o‘yilishi, banklararo xisob-kitoblarning to‘\ri olib kelishga asos bo‘lib xizmat =iladi. To‘lov tizimida na=d pulsiz xisob-kitoblar shakllarini rivojlantirish, elektron to‘lovlar tizimini joriy =ilish va rivojlantirish kabi vazifalar amalga oshiriladi.
Markaziy bank valyuta kursini bosh=arish funksiyasini bajaradi. Markaziy bankning bu funksiyasi bozor i=tisodiyoti tizimini tartibga solishda asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Markaziy bankning asosiy valyuta siyosatiga =uyidagilarni kiritish mumkin:
1.Valyuta intervensiyasi
2.Deviz siyosati
3.Svop operatsiyasi
4.Devalvatsiya
5.Revalvatsiya
6.Valyutaviy cheklashlar siyosati va bosh=alar.
Valyuta intervensiyasi nima. Valyuta intervensiyasi deb Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta’sir =ilish ma=sadida chet el valyutasini sotish va sotib olish bo‘yicha o‘tkazadigan operatsiyalari bilan valyuta bozori faoliyatiga arlashuviga aytiladi. Milliy valyuta kursini oshirish, ma=sadida markaziy bank chet el valyutasini sotadi va aksincha, milliy valyuta kursini tushirmo=chi bo‘lganida, u chet el valyutasini sotib oladi. Markaziy bank tomonidan birinchi valyuta intervensiyasi XIX asrdan =o‘llanila boshlagan. XX asrning 30 yillaridan boshlab bu operatsiyalar rivojlangan mamlakatlarda milliy valyuta kursini tushirish va shu asosda eksportni ra\batlantirish ma=sadida =o‘llanila boshlagan. Bretonvud valyuta tizimi doirasida valyuta intervensiyasi o‘zgarmas valyuat kursi va paritetini ta’minlash vositasi sifatida =o‘llanilgan bo‘lsa, o‘zgaruvchan valyuta kursi mavjud bo‘lgan mamlakatlarda milliy valyuta kursidagi katta o‘zgarishlarning oldini olish ma=sadida =o‘llaniladi.
Markaziy bank valyuta kursining bar=arorligini ta’minlash uchun ma’lum xal=aro to‘lov vositalari (oltin valyuta zaxiralari, SDR, XVFning rezerv pozitsiyasi) rezervlariga yoki chet el zayomlariga ega bo‘lishlari kerak. Valyuta rezervlari bu davlatning markaziy bankdagi valyuta zaxiralari xisoblanadi.
Svop operatsiyalari. Valyutaviy svop operatsiyalari va garov evaziga ssudalar berish bilan boglik valyuta operatsiyalari Germaniya Markaziy bankining valyuta siyosatida keng =o‘llaniladi. Svop bu bank opearsiyasi bo‘lib, valyuta ma’lum muddatga na=d sotiladi (sotib olinadi) va bir va=tning o‘zida valyutaviy savdo bo‘yicha =arshi bitim tuziladi. Masalan, Markaziy bank tijorat banklaridan svop bitimi bo‘yicha chet el valyutasidan sotib oladigan bo‘lsa, Markaziy bank ular ixtiyoriga pul mabla\larini ma’lum davrga berib =o‘yadi, va aksincha. Markaziy bankning valyuta siyosatining muxim jixatlaridan bir shundaki, u or=ali kredit instrumentlarining likvidliligiga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ularning likvidliligiga ta’sir ko‘rsatishining muxim usullaridan biri garov evaziga ssudalar berish bilan bo\li= valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdir. Ushbu operatsiyani amalga oshirish uchun tijorat banklariga Markaziy bankning chet el valyutasidagi aktivlaridan va=tinchalik foydalaonish xu=u=i beriladi: Aktivlarning o‘zi esa Markaziy bankning mulki bo‘lib =olaveradi va shu sababi unga foiz xisoblab borilaveradi. Jaxon amaliyotida odatda, Markaziy bankning valyuta operatsiyalarining asosiy kismi svop operatsiyalariga tugr keladi.
Devalvatsiya. Devalvatsiya (lotincha so‘z bo‘lib, =adri tushish degan ma’noni anglatadi) milliy valyutaning chet el valyutasi va bosh=a xal=aro to‘lov vositalariga nisbatan =adrining tushishini anglatadi. Oldingi mavzularimizda ta’kidlaganimizdek devalvatsiyaning kelib chi=ishiga sabab bo‘lib inflyatsiyaning kuchayishi va mamlakat to‘lov balansining salbiy =oldi=ga ega bo‘lishi xisoblanadi. Devalvatsiya siyosatini mamlakat to‘lov balansida axvol yomonlashganda va import o=imi kuchayganda amalda =o‘llash i=tisodga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Revalvatsiya. Revalvatsiya (lotincha suzdan olingan bo‘lib, =adri oshishi degan ma’noni anglatadi) milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan =adrining oshishidir. Revalvatsiya sotib olish =obiliyati kuchli bo‘lgan valyutalar buyicha, masalan, Germaniya, Shveytsariya,Yaponiya kabi mamlakatlarda =o‘llaniladi. Bu mamlakatlar uzo= davr davomida aktiv to‘lov balansiga ega bo‘lib kelgan.
Bu mamlakatlarning eksport =udrati yu=ori bo‘lishi, inflyatsiya darajasining pastligi xam revalvatsiya o‘tkazishga asos xisoblanadi. Revalvatsiya devalvatsiyaga nisbatan jaxon amaliyotida kamro= ko‘llaniladi. Revalvatsiyaning salbiy tomonlari xam mavjud.
Revalvatsiya mamlakatning eksport potensialini kamaytirishi mumkin. Bunga sabab revalvatsiyadan keyin mamlakat tovarlarining jaxon savdo bozorida chet el valyutasidagi narxining oshishidir. Bu esa mamlakat to‘lov balansiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Revalvatsiya yana ishsizlik muommasini keltirib chikarishi mumkin. Revalvatsiyada chet el valyutasida kredit olgan =arz oluvchilar yutadi. Shu bilan birgalikda importerlar olib kelgan tovarlari uchun arzonro= chet el valyutasini olish imkoniyati tu\iladi va import uchun =ulay muxit yuzaga keladi.
Valyutaviy cheklanishlar. Valyutaviy cheklanishlar deganda, odatda chet el valyutasi oltin va bosh=a valyuta =iymatliklari bioan bo‘ladigan operatsiyalarni davlat mi=yosida =onun asosida cheklashlar tushuniladi. Bu chorani amalga oshirishdan ma=sad to‘lov balansining aktivligiga va milliy pul birligi kursini =o‘llab-=uvvatlash va uning bar=arorligiga erishishdan iborat. Milliy valyuta bar=arorligini ta’minlash ma=sadida Markaziy bank mamlakatga chet el kapitali kelib tushishini ta’minlovchi choralar ishlab chi=adi va amalga oshiradi.

3.O‘zbekistonda zamonaviy bank tizimining shakllanishi.

Bank tizimi bozor i=tisodiyotining muxim va ajralmas =ismidir. Tovar pul munosabatlarining keng mi=yosda rivojlanishi banklar oldida yangidan-yangi operatsiyalar bajarishga imkoniyatlar ochib beradi.
Shuning uchun xam respublikamizda bozor i=tisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimi yaratish zaruriyati tu\ildi. O‘zbekiston respublikasi bank tizimining bosh ma=sadi jaxon talabiga mos keluvchi, rivojlangan milliy kredit tizimiga ega bo‘lish, xujaliklar va axolining bo‘sh turgan mabla\larini jalb =ilish va uni samarali ta=simlash asosida axolining talablarini =ondirish uchun zamin yaratish va yashash sharoitini yaxshilashga erishishdan iborat. Bu ma=sadga erishishni ta’minlash uchun davlatimiz tomonidan mamlakatimiz bank sektorining rivojlanishini ta’minlovchi zaruriy makroi=tisodiy sharoitlarni xamda bank tizimi bar=arorligini ta’minlash, shuningdek, bank nazorati tizimini va banklar faoliyatini bosh=arish usullarini takomillashtirish, banklarning depozit, kredit va investitsiya faoliyatini yanada rivojlantirishga erishish va banklar o‘rtasida ra=obat bo‘lishini ta’minlashga asos yaratishdan, nobank tashkilotlari xu=u=iy bazasini yaxshilash, ularnnig moddiy-texnika jixatdan samarali ta’minlanganligiga erishish kabi choralarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan. Bank tizimini =ayta tashkil =ilishni amalga oshirish =uyidagi tamoyillarga asoslangan xolda olib borilishi mumkin:
- xorijiy va maxalliy investorlarning ishonchini =ozonish ma=sadida bank-moliya tizimi bar=arorligiga erishish:
- bank tizimidagi isloxotlar umumi=tisodiy isloxotlarning o‘tkazilishi bilan mos kelishi:
- bank-moliya tizimini boskichma-boskich takomillashtirish yo‘li bilan jaxon bank tizimiga ya=inlashtirish:
- pul-kredit siyosatini olib borishda mamlakatning ichki extiyojini va uning i=tisodining xususiyatini xisobga olish:
- banklar faoliyatida mijozlar manfaatini ustun =uyish va bosh=alar.
Bizning zaminimizda mavjud bo‘lgan banklarning rivojlanashini ikki yirik davrga bo‘lib =arash mumkin. Birinchi davr
- bu O‘zbekiston musta=ilikka erishgungacha bo‘lgan davrdagi bank tizimi va ikkinchi davr O‘zbekiston musta=ilikka erishgandan keyinngi davrdagi bank tizimi va uning rivojlanish bos=ichlarini o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston musta=ilikka erishgunga =adar bo‘lgan bank tizimining rivojlanishini taxlil =ilib =araydigan bulsak, uning rivojlanishining =uyidagi bos=ichlarini keltirish mumkin:
- birinchi bos=ich XIX- asrning oxiridan 1930-32 yillargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr ichida oldingi mavjud bo‘lgan banklar zaminida Sobi= ittifo=ning kredit tizimi tashkil =ilindi. Bu davrda 30-yillarda iktisodning rivojlanishiga mos keluvchi banklar: tarmok banklari, o‘lka banklari, tijorat banklari, maxsus banklar, dalat banklari kabi banklar faoliyat ko‘rsatgan;
- ikkinchi bos=ich 1932 yildan 1959 yillargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda banklar faoliyatida o‘zgarishlar yuz berdi va banklar veksel or=ali kreditlashdan ( o‘sha davrda bu kreditlash amaliyotda "egri" kreditlash deb nom olgan) to‘\ridan-to‘\ri korxonalarni kreditlashga o‘tkazilgan. Bu davrda xujaliklar o‘rtasidagi vazifalar ta=simlangan va xal= xujaligi soxalari bo‘yicha banklar tashkil =ilingan xamda bu banklar fa=at shu soxalarni uzo= muddatli kreditlash va moliyalashtirish bilan shu\ullangan. Davlat banki esa asosan =is=a muddatli kreditlash jarayonlarini olib borgan.
- uchinchi bos=ich 1959 yildan 1988 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda mavjud tarmo= banklari =ayta tashkil =ilinib mamlakatdagi barcha kredit munosabatlarni olib borish ma=sadida uchta bank tashkil =ilindi. Bular: Davlat banki, =urilish banki, tash=i savdo banki bo‘lgan. Davlat banki xal= xo‘jaligining barcha soxalariga (fa=at =ishlo= xo‘jaligining ba’zi extiyojlari uchun uzo= muddatli kreditlar bergan) =is=a muddatli kreditlar berish bilan shu\ullangan. +urilish banki kapital =uyilmalar bilan bo\lik bo‘lgan xarajatlarni, =urilishni moliyalashtirish, uzo= muddatli kreditlar berish bilan bo\lik operatsiyalarni bajargan. Tash=i savdo banki Moskvada joylashgan bo‘lib, mamlakatning eksport-import bilan bo\lik faoliyatini bosh=arib borgan;
- turtinchi bos=ich bank tizimining =ayta tashkil =ilish davri b=lib, u 1988 yildan 1990 yilgacha bulgan davrni o‘z ichiga olgan. Bu davrda bank tizimida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi va davlat banki bilan bir =atorda maxsus tarmo= banklari tashkil =ilindi.
Bu banklar jumlasiga sanoat-=urilish banki, agrosanoat banki, uy-joy =urilish va ijtimoiy ta’minot banki, jam\arma bank va tash=i i=tisodiy faoliyat banki kabilar kiradi. Bu banklar faoliyatining xususiyatli tomoni shunda ediki, ular o‘zi xizmat ko‘rsatadigan soxaga uzo= va =is=a muddatli kreditlar berish xu=u=iga ega edilar.
Shu davrdan boshlab Davlat bankidan kreditlash funksiyasi olib tashlandi va u emission bank sifatida faolyait ko‘rsatadigan bo‘ldi.
90-yillarda bank tizimini =ayta tashkil =ilishdan asosiy ma=sad mamlakatda yuz berayotgan asosiy o‘zgarishlarni xisobga olgan xolda banklar zimmasiga korxonalar va tashkilotlarga kompleks xizmat ko‘satishni ta’minlash va korxonalar bilan banklar o‘rtasidagi munosabatlarni xo‘jalik xisobiga o‘tkazish, =uyi bank muassasalarining xu=u= va majburiyatlarini oshirishdan iborat edi. Musta=illikka erishgunga =adar O‘zbekiston xududidagi bank muassasalari SSSR bank tizimi tarkibiy =ismiga kirar edi. Shu bilan birga bu banklar sobi= "ittifo=" bank tizimi doirasidan tash=arida faoliyat ko‘rsata olmasdilar. Sobi= SSSR bank tizimida Davlat banki monopol mav=yeiga ega bo‘lib, u bir va=tning o‘zida emissiya instituti, =is=a muddatli kreditlashtirish va xo‘jaliklarga xisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi markaz xisoblanardi. Davlat bankining xam emissiya funksiyalarini xam xisob-kitoblar va 90-yillargacha kreditlash buyicha mijozlarga xizmat ko‘rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi uni davlat bosh=aruvi va nazorat organiga aylantirgan edi.
Ma’muriy buyru=bozlik davrida kredit munosabatlari i=tisodiyotni bosh=arishda formal xarakterga ega. Davlat banki kredit resurslari bo‘yicha cheklanmagan monopol mav=yega ega edi. Kredit resurslari xarakatini xam bosh=arish, xam nazorat =ilish davlat bankining monopol ta’siri ostida edi. Rivojlangan mamlakatlar bank tizimiga xos barcha xususiyatlarining inkor etilishi, sobi= "ittifo=" bank tizimining tor doirada rivojlanishiga olib keldi.
Markazlashtirilgan bank tizimi bosh=aruvi asosida faoliyat ko‘rsatayotgan respublika banklari tor doirada pul resurslari xarakatini bosh=arar, lekin resurslarni ta=simlash, emission jarayonlarni amalga oshirish va nazorat =ilish sobi= "Ittifo=" Davlat banki =o‘lida edi.
I=tisodiyotni bosh=arishning markazlashtirilgan usuldan voz kechish bozor i=tisodiyoti tomon dastlabki =adamlar =uyilishi bilano= markazlashtirilgan bank tizimini =ator kamchiliklar ro‘yobga chi=di. Bu esa bank tizimida tub o‘zgarishlarni amalga oshirishni talab etardi. Albatta, bu bozor i=tisodiyotiga ilk =adamlar =ayta =urish sharofati bilan bozorga xos ba’zi bir belgilari totalitar i=tisodiyotga tatbi= etilishi bilan tushuniladi. Bu jaryonda bank tizimining tashkiliy strukturasini o‘zgartirish, banklarning rolini oshirish, i=tisodiy tizimni rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kreditni xarakatdagi i=tisodiy dastakka aylantirish ko‘zda tutilgandi.
Bank tizimi rivojlanishining ikkinchi davri asosan O‘zbekiston musta=ilikka erishgandan keyingi davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrni =uyidagi bos=ichlarga bo‘lib taxlil =ilish mumkin:
- musta=il O‘zbekiston bank tizimini tashkil =ilishning birinchi bos=ichi. Bu 1991-1994 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda 1992 yilning sentabrigacha O‘zbekiston davlat banki sobi= SSSR Davlat bankining respublika bo‘limi sifatida faoliyat ko‘rsatdi va u kredit resurslarni davlat korxonalari mi=yosida ta=simlash, emission operatsiyalarni olib borish bilan shu\ullandi. +olgan tarmo= banklar xam davlat mulkiga asoslangan edi. O‘zbekistonda ikki zvenoli bank tizimini tashkil kilishga 1988 yildan boshlab kirishilgan bo‘lsada, bu ma=sadning to‘li= amalga oshirilishiga sharoit 1994 yildan boshlab yuzaga keldi. Bu davrga kelib Markaziy bankning tashkiliy tarkibiy asosi, faoliyat olib borish uslubi o‘zgardi, tijorat banklarning soni va ular bajaradigan operatsiyalar salmo\i oshib bordi.
Bank tizimini tashkil =ilishning birinchi bos=ichida markazlashgan rejalashtirishda Markaziy bankning roli xali xam yu=ori edi, soxalarning deyarli xamma =ismi davlat tasarrufida edi. O‘zbekiston Respublikasida ikki bos=ichli bank tizimini tashkil etishga real asos bo‘lib, 1991 yil 15 fevraldagi "Banklar va bank faoliyati to‘\risida" gi =onun xisoblanadi. Bu =onunga binoan davlat bosh=aruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak, u fakat Respublika Oliy majlisiga xisobot berishi o‘rinli ekanligi belgilab berildi. Bu =onunni amalga tadbik etish asosan Respublikamiz o‘z musta=illigini =o‘lga kiritgandan so‘ng boshlandi.
O‘zbekistonda bozor i=tisodiyotiga bos=ichma-bos=ich o‘tish yo‘lini tanlaganligi bois, 1-bos=ichdagi kredit-pul siyosati soxasidagi asosiy vazifalar =uyidagilardan iborat =ilib belgilandi:
- Markaziy bank boshchiligida keng tarmo=li tijorat va xususiy banklarning bos=ichli bank tizimi shaklida vujudga keltirish;
- Respublika xududida yirik chet el banklarining bo‘limlari va vakolatxonalarini ochish uchun =ulay sharoit yaratish;
- Bar=aror pul muomalasini ta’minlash, kredit va na=d pul emissiyasini, asossiz o‘sishini keskin cheklash;
- O‘zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur i=tisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar xamda imkoniyatlarni yaratish va bosh=alar.
+ayta tashkil etish jarayonining birinchi bos=ichida davlat banklarini yangi strukturasini tashkil etish boshlandi. +ayta tashkil etish modeli =uyidagilarni o‘z ichiga oldi;
- ikki bos=ichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va bevosita xujaliklarga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan banklarni tashkil =ilish:
- ixtisoslashgan banklarni to‘laligicha xujalik xisobiga va o‘z-o‘zini moliyalashga o‘tkazish.
- i=tisodiy tizim doirasida x=u=iy va jismoniy shaxslar bilan bo‘ladigan kredit munosabatlari uslublari va shakllarini takomillashtirish va bosh=alar.
Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o‘zining kredit tizimidagi markaziy o‘rnini sa=lab =olgan xolda korxona va tashkilotlarga kredit berish va ular bilan xisob kitoblarni olib bonrish funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshiradi, ya’ni bankning emission faoliyati, kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek =o‘yildi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini bosh=aruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul-kredit siyosatini olib boruvchi muassasalarga aylandi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar: Sanoat =urilish banki, Kommunal =urilish va sotsial tara==iyot banki, Agrarsanoat banki, Tash=i i=tisodiy faoliyat banki, Jam\arma banki xo‘jaliklar bilan banklar o‘rtasidagi alo=alarni tobora ya=inlashtirishda ixtisoslashtirilgan davlat banklari o‘zlarida ma’lum darajada bosh=aruvchilik rolini sa=lab =oladilar. Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muxim natijalarga erishildi, lekin tashkil =ilingan banklar i=tisodiy munosabatlarining xususiyatlarini to‘li= ifoda =ilaolmasdi. Shuning uchun xam bozor i=tisodiyotiga o‘tish sharoitida bank tizimini takomillashtirishning 2-bos=ichi obyektiv zaruriyatga aylandi.
O‘zbekistonda bank tizimini tashkil =ilishning ikkinchi bos=ichi 1994 yildan keyingi davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda bank tizimining takomillashgan faoliyatini belgilab beruvchi bank =onunlari: 1995 yil 21 dekabrda"O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi va 1996 yil 25 aprelda "Banklar va bank faoliyati to‘\risida" gi =onunlar =abul =ilindi. Bu =onunlarga asosan banklar faoliyatining xu=u=iy asoslari belgilab berildi va ularning ishlash usullarini takomillashtirish choralari ishlab chi=ildi.
Tijorat banklarining samarali faoliyatini ta’minlash ma=sadida bank nazorat va monitoringini amalga oshirish tijorat banklari faoliyatini bosh=arish usullarini takomillashtirish va xal=aro talablarga moslash, yangi schyotlar tizimiga o‘tish, chet el banklarining shu’balarini ochish, to‘lov tizimini takomillashtirish, tijorat banklarining =immatbaxo ko\ozlar bilan operatsiyalarini rivojlantirish, pul va valyuta bozorida banklarning aktiv faoliyatini ta’minlash kabi dolzarb masalalar xozirgi kunda musta=il bank tizimining rivojlanishi tufayli o‘z yechimini topmo=da.
Respublikamizda ikki po\onali bank tizimini jaxon tarjribasida =abul =ilingan tamoyillarga muvofi= shakllantirish ko‘zda tutilgan. Ixtisoslashish va kredit-investitsiyalarni xal= xo‘jaligi tarmo=lari bo‘yicha ta=simlash Respublikamizdagi bank muassasalarining o‘ziga xos xususiyati xisoblanadi. Ularning faoliyati asosan ustuvor tarmo=lar: =ishlo= xo‘jaligi va uning maxsulotlarini =ayta ishlovchi korxonalar, uy-joy =urilishi, avtomobilsozlik, savdo va bosh=a soxalarni rivojlantirishga =aratilgan. Xozirgi banklar aksiyador-tijorat banklari sifatida tashkil =ilingan bo‘lib, bozor i=tisodiyoti sharoitlarida ishlashga moslashtirilgan va ular ixtisoslashgan banklar bo‘lsada, bosh=a tarmo=lardagi mijozlarga xam kredit va xisob-kitoblar bo‘yicha xizmat ko‘rsatilishi mumkin. Banklar faoliyatining universallashuvi ular o‘rtasida ra=obatning yuzaga kelishiga, bu esa ularning bozor i=tisodiyotiga bar=aror kirib borishini ta’minlaydi.
Musta=il bank tizimini vujudga keltirishning ikkinchi bos=ichining xususiyatlaridan biri shundaki, 1995 yildan boshlab O‘zbekistonda maxsus nobank kredit tashkilotlari tashkil =ilina boshlandi. Bozor i=tisodiga o‘tishni tezlashtirish, korxona va tashkilotlar faoliyatini rivojlantirish ma=sadida maxsus moliya-kredit institutlari - Biznes-fond, "Madad"su\urta kompaniyasi, "O‘zbekinvest" milliy su\urta kompaniyasi, xususiylashtirish investitsion fondlari va bosh=alar tashkil =ilinishi respublika bank moliya-tizimining zamonaviylashuvini tezlashtirmo=da.
Xozirda respublikadagi keng tarmo=li banklar zamonaviy talablarga javob beradigan shaklda xo‘jaliklar, tashkilotlar va axoliga xizmat ko‘rsatmo=da.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy bosh ma=sadi bozor i=tisodi sharoitida pul, kredit tizimi va milliy valyuta barkarorligini ta’minlash asosida i=tisodiy o‘sishga erishishdan iborat.
Pul -kredit siyosatini samarali amalga oshirish uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini rivojlantirishning bir yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarini ishlab chi=adi. Bu yo‘nalishlar Oliy majlis tomonidan tasdi=langandan keyin xarakat dasturi sifatida =abul =ilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma-xil bo‘lib, bu =onunda aks ettirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xu=u=iy shaxs sifatida, davlat mulkiga asoslangan bo‘lib, i=tisodiy jixatdan musta=il muassasa sifatida o‘z xarajatlarini daromadlari xisobidan =oplashi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘z mi=yosi va faoliyat darajasiga ko‘ra respublikamizdagi eng yirik bank xisoblanadi.
Xozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 21 dekabr 1995 yilda =abul =ilingan "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi =onun asosida faoliyat ko‘rsatmokda. Bu =onunning 3-moddasida ko‘rsatilganidek O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning bosh ma=sadi milliy valyutaning bar=arorligini ta’minlashdir. Valyuta bar=arorligi-pul massasi, narx-navo va milliy valyuta kursining bar=aror bo‘lish tushunchasini o‘z ichiga oladi. Albatta, pul massasi, valyuta kursi, narx-navoga ta’sir =iluvchi bosh=a omillar xam mavjud.

4.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funksiyalari.

Milliy valyutaning bar=arorligin ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bir =ator muxim vazifalarni xal etadi. Ularning asosiylari =uyidagilardir:
Monetar siyosatni va valyuta siyosatni bosh=arishni shakllantirish Monetar siyosatni va valyutani bosh=arish siyosatini shakllantirish, =abul =ilish xamda amalga oshirish:
O‘zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil =ilish va ta’minlash: 
Banklar faoliyatini tartibga solish va banklar faoliyati ustidan nazorat =ilish; 
O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zaxirasini sa=lash va ularni bosh=arish: 
Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat budjetining kassa ijrosini tashkil etish.
Markaziy bankga ayrim bank, korxona tashkilotlarning kapitalida =atnashishi, ularga moliyaviy yordam ko‘rsatishi, tijorat turidagi faoliyatlarni olib borishi man =ilinadi. Markaziy bankni bosh=arishning yu=ori tashkilot bosh=aruvi bo‘lib, u monetar siyosatni xamda o‘z zimmasiga yuklatilgan bosh=a vazifalarni amalga oshirishda bosh=a davlat tashkilotlarining bevosita va bilvosita aralashuvidan xam xisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining vazifalarini bajarish uchun asosiy funksiyalari. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun =uyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi.
I=tisodiyotni pul-kredit dastaglari yordamida bosh=arish.
Xisob-kitob va pul o‘tkzish operatsiyalarini bajarishni yo‘lga =o‘yish.
Tijorat banklari faoliyatini bosh=arish va nazorat =ilish.
Bosh=a kredit muassasalarining kassa zaxiralarini sa=lash.
Rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini sa=lash.
Xukumat uchun xisob-kitob va kredit operatsiyalarini bajarish
Tijorat banklariga kredit berish.
Pul emissiyasi.
Markaziy bank o‘z sarf-xarajatlarini daromadlari xisobidan =oplovchi i=tisodiy jixatdan musta=il muassasadir Markaziy bankning mol-mulki uning pul va bosh=a moddiy boyliklardan iborat bo‘lib, ularning =iymati Markaziy bank balansida aks ettiriladi.
Respublika Markaziy bankining ustav kapitali 2 mlrd. sum deb belgilangan. Shuningdek, Markaziy bank soli=lar va bojlardan "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi =onunning 23-moddasiga muvofi= ozoddir. Markaziy bank kelgusi yil uchun O‘zbekiston Respublikasi monetar siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chi=adi va xar yili keyingi moliya yili boshlanishidan 30 kun oldin Oliy Majlisga bu xa=da axborot beradi. Markaziy bank pul-kredit, moliya, valyutava narx munosabatlarining axvoliga asoslanib, muomaladagi pul muassasining bitta yoki bir =ancha ko‘rsatkichlari o‘zgarishining ani= ma=sadli mo‘ljallarini belgilashi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati i=tisodiy vaziyatni taxlil =ilish va oldindan aytishni, pul mi=dorini yillik o‘stirish sur’atlarining ma=sadli ko‘rsatkichlarini, kredit, foiz valyuta siyosatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga olib muxim makroi=tisodiy jarayonlar: pulning xamda mexnat resurslarining bandligi, to‘lov balansini bar=arorlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lad. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘zaro xisob-kitoblarning O‘zbekiston tijorat banki tomonidan belgilangan va xamma bank xamda mijozlar uchun majburiy bo‘lgan =oidalar asosida olib borilishini nazorat =iladi. Chunki, belgilangan =oidalarning bir taxlitda =o‘llanilishi butun respublika xududida xisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi.
"O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida" gi =onunning 50-moddasiga muvofi=, banklarni nazorat =ilishdan asosiy ma=sad bank tizimining bar=arorligini ta’minlash, omonatchi va kreditorlar manfaatlarini ximoya kilishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank faoliyatini amalga oshirishga ruxsat beradi. Bundan tashkari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank muassasalarining rivojini xar tomonlama xisobga olib va kuzatib boradi, kapitalning aynan bir xilligi, likvidlikka doir talablarni o‘z ichiga oluvchi i=tisodiy meyorlarni (52-modda), shuningdek kreditlash xajmi limitlarini belgilaydi. Kapitalning yetarliligi, aktivlarining sifati, foydaligi va likvidligiga =arab tijorat banklarining moliyaviy axvoli baxolanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyutani tartibga solish va valyutani nazorat =ilish davlat organidir. Shuning bilan birga Markaziy bank yuridik va jismoniy shaxslarga chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazishga litsenziyalar beradi va milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kursini ani=lash shartini belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xal=aro xisob-kitoblar zaxiradagi aktiv va kafolatli su\urta fondi vazifasini bajarish bilan birga dunyo moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirish yo‘li bilan mamlakatimizning oltin-valyuta zaxiralari =iymatini xam yaratadi. Bosh=a moliya muassasalari, korxonalar va xususiy shaxslar xam xorijiy valyutaga ega bo‘lish va valyuta operatsiyalarni o‘tkazishga xa=i borligiga =aramasdan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta zaxiralarini sa=lovchi asosiy depozitariy bo‘lib =olishi lozim.
Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xukumatining bankiri, maslaxatchisi va xazina vakili sifatida ish tutadi.
"O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida"gi =onunning 44-moddasiga muvofik Markaziy bank xukumat bankiri sifatida xukumat muassasalari va tashkilotlarining xisob vara=alarini yuritadi, ana shu xisob vara=alarda mabla\larni jam\aradi va ulardan to‘lovlarni amalga oshiradi; davlat =immatbaxo =ogolari bilan operatsiyalar o‘tkazib turadi; davlatga bevosita =is=a muddatli va uzo= muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini xarid =ilish tarzida kredit beradi; xukumat idoralarining topshiri\iga binoan oltin bilan yoki xorijiy valyutadan operatsiyalar bajaradi.
O‘zbekiston Respublikasi "Markaziy banki xukumatning xazina vakili sifatida xukumat xisobvara=alarini yuritadi, xukumatning moliya operatsiyalariga ko‘maklashadi, budjet daromad va xarajatlari masalalari yuzasidan maslaxatlar beradi, davlat =immatli =ogozlarni joylashtiradi, ular bo‘yicha xisobvara=alar yuritadi va davlatning bosh=a =arz majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshiradi.
Banklar banki sifatida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xisob-kitob to‘lov operatsiyalarini o‘tkazish, banklararo to‘lovlarning xisob-kitob kliring xizmatini uyushtirish tartibini belgilaydi, tijorat banklariga kreditlar, tegishlicha ko‘rsatmalar beradi.
Tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi o‘z xisob vara=alaridan o‘zaro xisob-kitoblar uchun foydalanadilar. Bundan tash=ari, ularning o‘z mabla\lari kamlik =ilsa, Markaziy bankdan kredit olishlari, na=d pul bo‘yicha xam Markaziy bankka murojaat =ilishlari mumkin.
Shuningdek, o‘z xisob va kredit operatsiyalari bo‘yicha stavkalarni musta=il ravishda belgilaydi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xududida =onuniy to‘lov vositasida banknotalar va tanga kurinishidagi pul belgilarini muomalaga chikaradi.
Markaziy bank va u vakolat bergan talabga ko‘ra bir nominal =iymatdagi banknota va tangalarni bosh=asiga xech =anday to‘lovsiz yoki vositachildik xa=isiz almashtirib beradi. Na=d pul mabla\larini muomalaga chi=arish va =aytarib olishni fa=at Markaziy bank amalga oshiradi.
Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezerv mi=dorini belgilab beradi. Xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 20-25 foiz atrofida belgilangan bo‘lib, u pul muomalasini bar=arorlashtirish va banklar likvidliligini ta’minlashda axamiyatga ega.
Uzbekiston Respublikasi Markaziy Banki
Departamentlari xakida kiskacha ma’lumot

1. Pul-kredit siyosati departamenti- Markaziy bankda bu departament Respublikada amal kilayotgan pul munosabatlari, ularning olib borilishi, mamlakatda pul-kredit munosabatlari taxlili bilan shugullanib boradi.

2. Iktisodiy taxlil va kredit xisob-kitobi munosabatlari Departamenti- Banklarning iktisodiy axvoli, ularning olib borilayotgan pul munosabatlari operatsiyalari, banklarning kredit berish saloxiyati, banklarda iktisodiy xolatini tekshirib, ularni bankrotlik xolatlaridan saklanish yullarini urganib chikadi.

3. Bank tizimida metodologiya ishlarini muvofiklashtirish Departamenti- bu bulimda Markaziy bankka buysunuvchi barcha banklar uchun yuriknomalar ishlab chikadi va ularga banklarni amal kilish xolatlarini nazorat kilib boradi.

4. Tijorat banklarini nazorat kilish departamenti - Banklar ustidan nazorat olib borib, ularni faoliyatini taftishdan utkazish, bajarilgan operatsiyalarni tugri olib borilganligi va ularni xujjatlarda tugri aks ettirilganligini tekshirib beradi. Berilgan kreditlarni ishonchliligi, kreditlarni berilgan muddatlari, olingan foizlar, banklarning asosiy vositalari va ustidan taftish olib boradi.

5. Buxgalteriya xisobi va xisoboti, davlat budjeti xamda kassa ijrosi Departamenti- Markaziy banklarda buxgalteriya xisobini olib borish, mijozlar buxgalteriyasini taxlil kilish, banklarning buxgalteriya xisoboti. Davlat budjeti xolatlarini, banklarda kassa ijrosini olib borilish xolatlarini nazorat kilib boradi.

6. Valyutani tartibga solish va tashki alokalar Departamenti - bu bulim milliy valyutani tartibga solib, inflyatsiyani urganib chikadi, pulning kadrsizlanishini oldini olish, mamlakatlar bilan tashki alokalar olib borish, xorijiy mamlakatlar bilan pul-kredit munosabatlarini urnatish, uzining vakolatxonalarini ochish va boshka xolatlar bilan ish olib boradi.

7. Emissiya- kassa operatsiyalari Departamenti - Markaziy bank fakatgina pul emissiya kilish xukukiga ega. Bu bulim pul massasini va pulning aylanishi xolatlarini taxlil kiladi va mamlakat buyicha nazorat olib boradi.

8. Kimmatli kogozlar Departamenti- Banklarning kimmatli kogozlar bilan boglik operatsiyalarini, chet el kimmatli kogozlari( aksiya, obligatsiya, xazina majburiyatlari, bank sertifikati, yevronotalar, yevroobligatsiyalarva boshk.)ni tartibga solishni va amalga oshirish xolatlarini nazorat kiladi.

9. Axborotlashtirish va axborotlar xavfsizligi Departamenti- Banklarni kompyuterlashtirish, banklararo axborot tizimini ishlab chikish, axborotlarni tashkariga chikib ketishini oldini olish, xavfsizligini taminlanishini bajarilishi ustidan nazorat olib boradi. Markaziy banklarda xam bu bulim asosiy axamiyatga egadir.

10. Tijorat banklariga Litsenziya berish, faoliyatini tartibga solish va banklar ustidan nazorat olib borish Departamengi- Respublikada yangi bank tashkil etilgan takdirda Markaziy bank uni faoliyat jixatlarini belgilab beradi, kanday operatsiya olib borilishini xam asoslab beradi va litsenziya beradi. Bank ustidan nazorat olib boradi va banklar faoliyatini tartibga soladi.

11.Xodimlar bilan ishlash Departamenti

12.Moliya Departamenti

13.Ichki Audit Departamenti

Foydalanilgan adabiyotlar :
1.«O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risi»dagi =onun. T. 1995 yil 21 dekabr.
2.O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘\risi»dagi =onun. T. 1996 yil 25 aprel.
3.Karimov I. «O‘zbekiston i=tisodiy isloxatlarni chu=urlashtirish yo‘lida» 1995.
4.Mullajonov F. i dr. «Bankovskaya sistema Uzbekistana v godi nezavisimosti». T "Uzbekistan", 1996.
5. www.ziyonet.uz