Марказий осиё халқларининг V-VIII асрлардаги ижтимоий, маданий ҳаёти

Шарқ уйғониш даври маданияти
Уйғониш (фр. Renaissane – Ренессанс) Шарқ ва ғарб халқларининг маданияти тарихида кескин бурилишлари давридир. Уйғониш даври Шарқ ва Ғарбда турлича даврлаштирилади. Уйғониш (яъни Ренессанс) терминини илк бор италиялик ёзувчи Ж. Боккаччо Жотто ижодига нисбатан ишлатиб: “У антик санъатни уйғотди”, деб таърифлаган эди.
Шарқ Уйғониш маданияти ғарб уйғониш маданиятидан олдин юзага келгани аён ҳақиқат. Уйғониш Европада биринчи марта XIV асрда бошланган бўлса, Шарқда хусусан, Ўрта Осиёда унинг илдизлари милоднинг бошларига қараб келади.
Агар уйғониш юзага келтирган маҳсулнинг моддий ва маънавий томонларига назар ташласак, Уйғониш-ташқи таъсир ёки ички маданий, илмий жараёнлар таъсирида халқнинг тафаккури, дунёқараши, янги, илғор маданий ҳодисанинг юзага келишидир. Уйғонишни шу жиҳатдан белгиласак ва унинг юзага келиш омиллари маълум бир даврда инқилобий ўзгариш юзага келтирганини эътиборга олсак, Шарқда, хусусан, бугунги Ўзбекистон ҳудудида Уйғониш Кушон империяси давридан бошланган, деб айтиш мумкин. Кушон империяси маданий жараённи, ижтимоий муҳитни тубдан ўзгартирди. Ҳозирги Ўзбекистоннинг Шарқ билан маданий алоқалари, айниқса, буддавийликнинг катта маданий ҳодиса сифатида кариб келиши ва бунинг натижасида инсоннинг руҳан покланиш жараёни айни шу даврда бошлангани Уйғонишнинг илдизларига ишора қилади, яъни янги ҳодиса маданий ҳаётнинг, тафаккурни тубдан ўзгартирди.
Уйғониш маданияти – хронологик томондан кенг тушунча бўлиб, айни замонда катта ҳудуддаги маданий жараённи ўз ичига қамраб олади.
Шарқ уйғониш маданиятининг қадимийлиги тўғрисида сўз кетганда, Хитойнинг Уйғониш маданияти қадим экани ҳам эътиборга олинади. Хитой Уйғониш маданияти милодий VII-VIII асрларда пайдо бўлди. Хитойнинг шу даврдаги файласуфи Хан Юй (768–824) инсонпарварликнинг ҳақиқий идеалини ваъз қилди ва нафақат илгаридан мавжуд бўлган “инсониятга муҳаббат” ғоясини, балки “ҳаммага муҳаббат” ғоясини илгари сурди. Ана шу ғоя Хитой Уйғониш маданиятини бошлаб берди. Бу фикрни академик И.Н.Конрад илгари сурган эди.
Ҳамма мамлакатларда - Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам Уйғонишни белгилаб берадиган битта омил бор. Яна И.Н. Конраднинг айтишича, бу омил – қишлоқ маданиятидан шаҳар маданиятига ўтишдан иборатдир.
Аммо шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, Шарқдаги Уйғонишни Европадаги Уйғониш билан бир, деб қараб бўлмайди. Европада Уйғониш ижтимоий–сиёсий соҳада кескин бурилишни пайдо қилган. XIV асрда Италиядаги, XV– XVI асрларда бошқа мамлакатлардаги ўзгаришлар бунга мисолдир. Ишлаб чиқаришнинг ривож топиши ҳам Европадаги Уйғонишга кучли таъсир кўрсатган. Шарқда эса, ижтимоий–сиёсий жараён ўз оқими, йўналиши ва табиий ҳолатича давом этгани учун, Уйғониш биринчи навбатда ўз ўтмиши асосига қурилди. Иккинчидан, илм–фан, маданият қадимий анъана ва Шарқ илм–фанининг таъсири натижасида пайдо бўлди. Айни пайтда Шарқ илм–фани, маданияти ўзаро бир–бирига таъсир этиб, бир–бирини инкор этмасдан, аксинча бойитганини ҳам эътиборга олишимиз керак.
Ўрта Осиёдаги Уйғонишни уч босқичга бўлиш мумкин:
1. IХ–ХIII асрлар Уйғониш даври.
2. ХIV–ХV асрлар Уйғониш даври.
3. ХIХ аср охири – ХХ аср бошлари Уйғониш даври.
Қайд этилган ҳар бир даврда Уйғониш маълум ижтимоий–сиёсий жараён маҳсулидир. Биринчи давр (IХ–ХII асрлар) араб истилосидан кейин юз берди. Бу даврдаги Уйғонишнинг асосий белгилари қуйидагича:
Дунёвий илмларга интилиш, бу соҳада кескин бурилишлар пайдо бўлиб, илм–фан натижаларини инсон манфаатларига хизмат қилдириш;
Дунё миқёсидаги илмий кашфиётларнинг юзага келиши ва бунинг учун замин яратилиши;
Диний–фалсафий ақидалар билан комил инсонни тарбиялаш масаласини уйғунлаштириш;
Араблар истилосидан олдинги маданий (тил муаммоси),сиёсий (хусусан давлат қурилишига оид) анъана Қорахонийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида янгича мазмун касб этди, бу сулола янгича тафаккур билан араблар истилосидан олдинги маданиятдан фойдаланди.
Ўрта асрлардаги Уйғонишнинг мазкур даври дунё маданияти тарихида энг ёрқин саҳифаларни ташкил этади. Форобийнинг кўп қиррали илмий фаолияти, Берунийнинг табиий ва ижтимоий фанларга оид кашфиётлари, Ибн Синонинг тиббиёт, фалсафа ва мантиққа оид ишлари айни шу даврда юзага келгани билан эмас, балки Ўрта Осиё маданий ҳаётида кескин бурилиш пайдо қилгани билан диққатга сазовор. Бу даврни ана шу буюк олимларнинг кашфиётлари Ўрта Осиё Уйғонишининг дастлабки даври сифатида юзага келтирди. Уйғониш даврининг илмий, маданий ҳаёти, бир томондан, инсон шахсини улуғлаган давр сифатида тарих саҳнасига чиққан бўлса, иккинчи томондан, кейин Уйғониш босқичлари учун замин бўлгани билан аҳамиятлидир.
Иккинчи босқич - ХIV– ХV асрлардаги Уйғониш мўғуллар истилосидан кейинги даврга алоқадор. “Бу босқич айнан Уйғониш даврига хос қандай хусусиятларга эга? Шунчаки тарихий давр деб номланса бўлмайдими?” деган савол туғилиши мумкин.
Бу асрлар тарихий жиҳатдан мўғуллар истилоси оқибатлари кўзга ташланиб қолган давр эди. Аммо мўғуллар истилоси фақат салбий оқибатлари билан из қолдирмади, балки Марказий Осиё маданияти тарихида, хусусан, адабий жараёнда кескин бурилишлар, кўтарилишлар даври ҳамдир. Мўғуллар истилоси Олтин Ўрда давлатини юзага келтирди. Шу билан бирга, бу давлатнинг тарихий “паспорти” деб аташ мумкин бўлган такрорланмас Олтин Ўрда маданияти ва адабиётини яратди. Ўзбек адабиёти айни Олтин Ўрда маданий муҳитида илк бор юзага чиқди, десак хато қилмаган бўламиз. Хўш, Олтин Ўрдадаги маданий ва адабий муҳитни қайси белгиларига кўра Уйғониш даврига боғлаймиз? Бунинг учун ғарб Уйғониш маданиятидан қиёс сифатида фойдаланамиз.
Уйғонишнинг ғарбий Европа мамлакатлари маданияти тарихидаги асосий белгиси сифатида ўрта асрлардан янги даврга ўтиш мезон қилиб олинади. Худди шу таърифни мўғуллар асос солган Олтин Ўрда маданияти ва адабиётига ҳам татбиқ қилиш мумкин. Том маънодаги ўзбек (умуман туркий) адабиётини тиклашга, эски ўзбек тилини ривож топтиришга уриниш Олтин Ўрдада бошланди. Форс ва араб тилларидаги адабиётларни ўзбек тилига таржима қилиш ишлари Олтин Ўрдада ривож топди. Олтин Ўрда таркибига Хоразм, шимоли–шарқда Булғор вилояти, шимолда Рус князликлари, жанубда Қрим ва унинг денгиз бўйидаги шаҳарлари, Дарбандгача чўзилиб кетган Кавказ, ҳатто Бокугача чўзилиб кетган жойлар, ғарбда Днестрдан бошланган даштликлар, шарқда — ғарбий Сибирь ва Сирдарё этакларигача бўлган ерлар кирган. Ана шу ҳудудларнинг ҳаммасида ягона анъана амал қилган эди.
Олтин Ўрда туркий халқлар ҳаётида маданиятнинг марказига айлангандан кейин бунинг ижобий томонларидан бири шу бўлдики, маданий ҳаёт Ўрта Осиёдан Олтин Ўрдага кўчиб ўтди. Албатта, бу кўчиш тарих оқимига ҳамоҳанг табиий жараён эди.
Олтин Ўрда адабий муҳити шуниси билан диққатга сазоворки, мусулмон маданиятини ва ислом динини ёйиш учун пайғамбарлар тарихига оид асарлар ўзбек тилида биринчи марта Олтин Ўрдада яратилди. Носируддин Бурҳониддин Рабғузийнинг “Қисаси Рабғузий” (710|1310 йил), Маҳмуд ибн Али ас-Саройининг “Наҳжул–фародис” (Жаннатларга очиқ йўл) (761|1361 йил) асарлари бунинг ёрқин намунасидир. “Қисаси Рабғузий” сингари “Қисасул–анбиё”ларнинг ўзбек тилидаги кўплаб нусҳалари бугунги кунда Туркия музейларида, кутубхоналарида сақланмоқда. Бу асарларнинг бир қисми Олтин Ўрдада ҳукм сурган даврда яратилган. Мазкур “Қисасул–анбиё”ларнинг аксарияти форсчадан қилинган таржималардир.
Албатта, Уйғониш, А.Ф.Лосевнинг айтишича, одамнинг заминда ўзининг мавжудлигини тасдиқлашга уринишидир. Аммо инсоннинг заминда мавжудлигини тирикчилик ўтказиш, кун кечириш, турли эҳтиёжларини қондиришдир, деб тушунмаслик керак. Уйғониш даври маданияти ҳар қандай маиший ҳаётдан устун туради. Уйғониш юқорида биз кўрсатган уч босқичдан қайси бирида бўлмасин, биринчи навбатда тафаккурдаги ўзгаришдир. Тафаккурдаги ўзгариш - инсоннинг маънавий, руҳан, жисмонан, умуман олганда, моддий томондан озод бўлиши демакдир. Уйғониш эстетикаси айни шуни талаб қилади. Уйғониш босқичлари учун ана шу кўрсатиб ўтганларимиз асосий тамойиллардир.
Шарқ Уйғониш маданияти ўз доирасида қолиб кетмади, балки умуминсониятнинг ютуғига айланди. Тарихий далиллар шуни кўрсатадики, Шарқ ютуқларининг ғарбга ёйилишида Византия маданий олами ҳам катта таъсир кўрсатди.
Ташқи ва ички қулай шароитлар Шарқ маданиятининг ривожини таъминлади. Шу билан бирга, Шарқ Уйғониш маданияти ўз доирасида қолиб кетмади, балки умуминсоният ютуғи бўлди. Алишер Навоий ижоди иккинчи босқичдаги Уйғониш даврини улкан чўққига кўтарди. ХV асрдаги Уйғониш даври унинг “Хамса”си, достонларидаги кўтарилган гуманистик ғоялар, тарихий ва илмий асарлари билан ажралиб туради. Ўзбек адабиётини юксак поғонага кўтариш, ўзбек адабий тилини яратиш, фаннинг турли соҳалари -тарих, фалсафа, мусиқа, санъатга ҳомийлик билан у ХV аср маданий муҳитини тубдан ўзгартирди. Ғарбий Европада ҳам мумтоз адабиётнинг халқ тилида яратилгани Уйғониш даврининг энг буюк ютуқларидан бири экани айтилади⁶ . Алишер Навоий ижоди ва фаолияти билангина ХV аср Уйғониш даври Шарқ Уйғониш тарихида алоҳида мавқе эгаллайди.
Аммо Навоий давридаги Уйғонишни, хусусан, Навоий ижоди ХV аср Уйғониш даврини пайдо қилганини юқорида айтилганлар билан чеклаш кифоя қилмайди. “Хамса” достонлари Уйғонишнинг энг ёрқин маҳсули сифатида юзага келганини таъкидлаш даркор. “Хамса” асари ёзилгани учун эмас, балки Уйғониш романтизмини Навоий достонларига олиб киргани билан белгиланади. Айниқса, Фарҳод образида идеал инсон тасвири ҳам Уйғониш даврининг идеалидир. У бир талай ҳунарларни ўрганади, отаси таклиф қилган тахтда воз кечади, Ширинга бўлган севгиси уни қаҳрамонона ишларга ундайди, Хусрав билан мунозарада маънавий жиҳатдан юксаклигини намойиш этади ва ҳ. Бу фазилатлар Шарқу ғарб адабиётидаги Уйғониш даври қаҳрамонларига хос идеал фазилатлардир. Шунингдек, Навоий “Фарҳод ва Ширин” достонида антик давр мутафаккирлари номларини келтиради. Антик давр юнон мутафаккирларининг салоҳияти билан шаҳзода Фарҳоднинг истеъдоди солиштирилади, юнон файласуфлари бошқа давр одамлари учун бошқача қиёфада, бошқа замонлар учун, бошқа тафаккур тарзи учун ХV асрга қайтади:
Эрур Искандари Румий нигори,
Жаҳон аҳлиға онинг ёдгори,
Ки айлаб тўрт юз доно билан жаҳд,
Алардин ҳар бир Афлотунға ҳамаҳд...
Эрур ғор ичра Суқроти ягона,
Дема Суқрот, Буқроти замона...
(“Фарҳод ва Ширин”дан)
Уйғониш даври Шарқ ва Ғарбда ўзига хос жузъий қонуниятларга эга. Шу боис Европа ўрта аср достонларининг фарқини тушунишимизга ҳам Навоий достонлари ёрдам беради. Масалан, ўрта аср Германиясида “Ошиқ Роланд”, “Роланд ҳақида қўшиқ” достонлари бор. Бу достонлар қаҳрамонлари ўрта асрдаги рицарлик ҳаётини айнан акс эттиради, яъни чинакам рицарь қиёфаси қандай бўлса, шундайича тасвирланган, ўша давр нуқтаи назари бўйича рицарнинг реалистик қиёфаси чизиб берилган. Уйғониш даври достонлари қаҳрамонлари романтик қиёфада тасвирланган. Бу ўз–ўзидан тушунарли: Уйғониш асрида рицарлар йўқ эди. Агар уларни қандайдир қиёфада тасвирлаш керак бўлса, тасаввурлар хаёлотни сафарбар қилиши керак бўлган⁷ .
Худди шу сингари, милоддан олдинги IV–II асрлардаги юнон файласуфларини ХV асрда тасвирлаш учун албатта, романтик тасвир шарт эди. Уйғониш даврининг тафаккур тарзи айни шуни талаб қиларди.