Markaziy Osiyo o ‘kasining tabiiy xususiyatlari quyidagilardan iborat

Markaziy Osiyo davlatlari turli xil foydali qazilmalarga juda boy.
Yoqilg'i foydali qazilmalari ko'mir, neft, gaz va yonuvchi slanetslardan iborat. Toshko'mirning yirik koni qozog'istonda joylashgan (qarag'anda, Ekibastuz). Uncha katta bo'lmagan tosh ko'mir konlari Farg'ona vodiysini o'rab turgan tog'larda, Surxondaryo vodiysining shimolida joylashgan. qo'ng'ir ko'mirning yirik koni Oxangaron vodiysida joylashgan. Markaziy Osiyoda neft va gazning yirik zaxiralari mavjud. Birinchi neft koni Farg'ona vodiysida (Chimyon koni) 1880 yilda ochilgan va 1904 yilda ishga tushirilgan. Shundan keyin Farg'ona vodiysining sharqiy qismida juda ko'p neft konlari ochilib ishga tushiriladi (Polvontosh, Xo'jaobod, Januboy Olamushuk va x.k.). Keyinchalik yirik gaz va neft konlari Qoraqumda, qizilqumda, Kaspiy bo'yida, qarshi cho'lida, Surxondaryo vodiysida ochildi va ishga tushiriladi. Oxirgi paytlarda O'zbekistonda Ko'kdumaloq, qozog'istonda Tengiz neft konlari ochildi. Rudali foydali qazilmalardan rangli va qora metallar konlari keng tarqalgan. Yirik temir ruda konlari qozog'istonda ochilgan va ishga tushirilgan. Ulardan eng yirigi To'rg'ay supasimon o'lkasida joylashgan Sokolov- Sarbay konidir. O'zbekiston va Qirg'izistonda ham temir ruda konlari bor, ammo ular ham ishga tushirilganicha yo'q. Rangli metall konlari Qozog'iston past tog'larida, Tyanshan va Pomirda, Markaziy Qizilqum past tog'larida tarqalgan (Olmaliq, Jezqazg'an, Muruntog', Uchquloch va x.k.). Fosforit konlari qoratog'dan, qiziqumda va boshqa joylarda topilgan. Zarafshon vodiysida, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida hamda Kaspiy bo'yida tosh va osh tuzi konlari mavjud. Marmar konlarining eng yiriklari O'zbekistonda Nurota tog'ida (g'azg'on), Omonqo'tonda, Oqtoshda joylashgan.Markaziy Osiyoning foydali qazilmalari. Markaziy Osiyo hududi xilma-xil turdagi qazilma boyliklarga boy bo‗lib, bu еrda olmosdan tashqari hamma tabiiy boyliklarning konlari topilgan. Avvalo shuni aytish kerakki, o‗tgan asrning 50-yillarida Markaziy Osiyoning foydali qazilmalari aniqlanib bo‗lindi, degan uzil-kesil xulosaga kelingan edi. Ammo, 50-yillarning boshlaridan boshlab, geologlarning juda katta muvafaqqiyatlarga erishganining guvohi bo‗ldik. Foydali qazilmalarning butunlay yangi turlari va ular tarqalishining yangi rayonlari topildi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, bu muvafaqqiyatlarning eng muhim shartlaridan biri, hozirgi zamon geologik nazariy bilimlari va texnikalari bilan qurollangan, xalq orasidan chiqqan yirik mahalliy olimlardir. Bular akademik H.M.Abdullaev, I.Hamraboev,O.Akramxo‗jaev, X.A.Akbarov, K.I.Satpaev, Uteshev va boshqalardir.Markaziy Osiyodagi eng qadimgi neft topilgan rayonlardan biri Farg‗ona vodiysi bo‗lib, bu еrda neft uchun burg‗ulash ishlari 1880 yillarda boshlangan edi. Burg‗ulash ishlaridan eng muvafaqiyatlilaridan biri Chimyon qishlog‗ida qazilgan quduq bo‗lib, bu еrda 1900 yilda «Chimyon» jamiyati tashkil etildi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida Farg‗ona vodiysining Polvontosh (1942), Janubiy – Olamushuk (1943 y), urushdan so‗ng Maylisoy (1948 y) va boshqa hududlardan neft qazib olina boshlandi.Surxon – Sherobod vodiysida neft paleogen ohaktoshlarining qatlamlaridan -Xovdog, Uchqizil, Ko‗kayti va boshqa konlardan olinmoqda. 1930-yillarda yirik geolog olim, akademik O.S.Vyalov, Buxoro-Xiva neft va gaz saqlovchi tuzilmasini (diperessiya) topgan edi. Buxorodan 140 km shimoli-sharqda yirik Gazli, 1958 yilda Jarqoq konlari ochildi. 1957 yilda Turkmanistonda Nebit-Tog‗dan janubda yirik neft va gaz konlari topildi. Keyingi yillarda Turkmanistonning markazida va g‗arbiy rayonlarida katta zahiraga ega bo‗lgan neft va gaz konlari ochildi. Gaz konlari Ustyurt plotasidagi Shohpata, Kuyanish (yura davri cho‗kindi tog‗ jinslari qatlamlari orasida) ochilgan.Markaziy Osiyo o‗lkasi neft va gaz konlaridan tashqari qo‗ng‗ir ko‗mir va toshko‗mir zahiralariga boy. Ko‗mir konlarining zahirasi bo‗yicha birinchi o‗rinda Qirg‗iziston turadi. Bu еrda ko‗mir (sanoat uchun) ishlab chiqarish Qizil-qiyada 1896 yildan, toshko‗mir qazib olish esa, 1916 yillardan boshlangan edi. Yirik ko‗mir konlari O‗zbekiston hududida ham mavjud bo‗lib, unga misol qilib Ohangaron, Sharg‗un, Boysun, Ko‗hitang konlarini ko‗rsatish mumkin. Ohangaron qo‗ng‗ir

ko‗miri ochiq usulda qazib olinib, bu konning zahirasi O‗zbekistonda topilgan barcha

ko‗mir zahirasining 96,5% ini tashkil etadi. Respublikadagi eng katta konlaridan biri

Surxondaryo vodiysining tog‗li rayonida 600-800 m balandlikda yura davri

yotqiziqlari orasida joylashgan Sharg‗un ko‗mir konidir. Ko‗mir yuqori sifatli

kokslashgan bo‗lib, Markaziycha qalinligi 4,5 metrdan 12 metrgacha еtadi.

Markaziy Osiyo hududida temir rudasining sanoat ahamiyatiga ega bo‗lgan

uncha ko‗p bo‗lmagan konlari topilgan. Amaliy ahamiyatga ega bo‗lgan temir

konlaridan Janubiy Qozog‗istonning Aboshol va Xo‗jand shahridan shimoli-sharqda

joylashgan konlarni ko‗rsatish mumkin. Keyingi vaqtda Jizzax shahrining shimolig‗arbida Uchquloch temir koni topildi. Rangli metall konlaridan Markaziy Osiyoda

qadimdan foydalanib kelingan. Tyanshanning janubi-g‗arbiy tarmoqlaridan biri

Qoramazor tog‗ida rangli metallardan foydalangan izlar bundan dalolat beradi.

Rangli metallardan misning ko‗plab konlari Qurama tog‗ining yon-bag‗irlarida

joylashgan. Bu konlardan qazib olingan xom-ashyo hisobiga Olmaliq tog‗-

metallurgiya kombinati ishlab turubdi. Mis konlarining yangi rayonlari Qizilqum va

Janubiy O‗zbekistonda aniqlandi.

Qo‗rg‗oshin va rux Markaziy Osiyoning juda ko‗p rayonlarida topilgan. Eng

yirik konlar Haydarkon, Chauvay, Qadamjoy, Molguzor, Magiyon va boshqalardir.

Ana shu konlar orasida eng yirik Qadamjoy, Haydarkon (Farg‗ona vodiysi), Magiyon

tog‗ - metalurgiya kombinati ishlab turibdi. Langar, Ingichka, Qo‗ytosh konlari

o‗zining volfram konlari bilan mashhurdir. Oltin konlari Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. O‗zbek geologlari tomonidan Qizilqumda (Muruntovda) topilgan oltin

koni dunyodagi eng yirik konlardan biri hisoblanadi. Bu oltin koni boshqa oltin

konlaridan farq qilib, u sochilma emas. U tub tog‗ jinslarida hosil bo‗lgan. Sochilma

oltin konlari Markaziy Osiyoda juda ko‗p uchraydi, masalan, Nurota tog‗larida

topilgan Marjonbuloq, Zarband va boshqa konlar ham tub tog‗ jinslarida saqlanib

sanoatda hozirgi kunda o‗zlashtirilmoqda. Markaziy Osiyoda metall, rudali va rudasiz

foydali qazilmalar ko‗p tarqalgan. Bular orasida eng ko‗p uchraydigani kaliy tuzlari

foydali qazilmalaridir. Eng yirik kaliy konlaridan biri Hisor tizmasining janubig‗arbiy tarmoqlarida joylashgan Gaurdak konidir. Bu еrda kaliyli tuzlar uch qavatli

bo‗lib, undagi har bir qavatning qalinligi 400-420 metrgacha еtadi.

1965 yildan boshlab eng yirik konlardan biri hisoblangan Amudaryo o‗ng

qirg‗og‗ida joylashgan Gaurdak koni o‗zlashtirilmoqda. Yaqin vaqtga qadar

Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‗zbekiston fosforit o‗g‗itini ishlab chiqarish uchun

xom-ashyoga ega emas edi. Keyingi vaqtlarda Qizilqumda olib borilgan qidiruv

ishlari oligiasen yotqiziqlari qavatlari orasida 0,5-2 metr qalinlikdagi fosforit konlari

topildi. Shuningdek, Qizilqumdagi Quljuqtog‗ tizmasidagi Toshqazganda grafit

konlari ochildi. Sulton Uvays tog‗ida, Janubiy Farg‗ona va Hisor tizmasida asbest

konlari topilgan.

Markaziy Osiyo hududi qurulish materiallari konlariga ham boy. Bu еrda 100

dan ortiq marmar konlari bor. Eng yirik marmar koni bu g‗arbiy Nurota tizmasidagi

G‗ozg‗on marmar konidir. Shuningdek, Markaziy Osiyo shifobaxsh va mineral

suvlarga, buloqlarga boydir. Bu еrda juda ko‗p mineral va issiq buloq suvlari

topilgan. Bunga misol qilib Farg‗onadagi Chimyon, Polvontosh, Chortoq va

Zarafshon vodiysidagi Nagornaya, Buxoro viloyatidagi Sitorai Moxixosa va

boshqalarni aytish mumkin.