Markaziy osiyo xalqlari tarixi

Qo‘shimchа аdаbiyotlаr:

1. 
   Эрматов А. Туркистонда назорат органларининг фаолияти 1917-1924. −Т., 2007.
   
2. 
   Ўзбекистон тарихи. Тошкент, 2000.
   
3. 
   Қуллиев Х. Мустабид давлат мафкураси. Т., 1997.
   

VI. XX asrning 20-yillarida Markaziy Osiyoda xo‘jalik iqtisodiy vaziyat.
Turkiston o‘lkasining xalq xo‘jaligi Birinchi jahon urushi va oktyabr to‘ntarishi natijasida yuzaga kelgan umumiy vayronagarchilik va qahatchilik holatini boshidan kechirayotgan edi. 1917 yilda ekin ekiladigan maydonlar 1915 yildagi 3,5 mln desyatinadan 2,3 mln desyatinaga tushib qoldi. Qishloq xo‘jaligining tanazzuli 1917 yilgi hosilsizlik tufayli yanada keskinlashdi, bu vaqtda butun o‘lkada bor-yo‘g‘i 52 mln. pud g‘alla yig‘ib-terib olindi, holbuki, g‘allaga bo‘lgan ehtiyoj 111 mln. pudni tashkil etardi. Natijada ocharchilik boshlandi.
Vayronagarchilik sanoatni ham chetlab o‘tmadi. Sanoatning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan paxta tozalash sanoatida ishlab chiqarish hajmi 1917 yilda 1915 yilga nisbatan 2 barobardan ko‘proq qisqardi. Sanoat ishlab chiqarishining kamayib ketishi va Rossiyadan sanoat, oziq-ovqat mahsulotlarini olib kelish tobora qisqarib borishi natijasida qimmatchilik to‘xtovsiz ortib bordi.
Bolsheviklar rejimining xususiy mulkchilikni yo‘qotishga, xo‘jalik hayotining barcha sohalarida ijtimoiy-davlat mulkchiligini avj oldirishga, xalq xo‘jaligiga rahbarlikni nihoyatda markazlashtirishga, shu bilan birga iqtisodiy usullar bilan emas, balki ma'muriy-buyruqbozlik usullari bilan ish yuritishga qaratilgan iqgisodiy siyosati ocharchilik va vayronagarchilikni yanada chuqurlashtirdi.
Turkistonning ekstremistik kayfiyatdagi rahbarlari bolsheviklar rejimining olib borayotgan iqtisodiy siyosatini Markazga qaraganda yanada keskinroq choralar va jadal sur'atlar bilan amalga oshirishga intildilar. 1917 yilning oxirlaridan e'tiboran o‘lkada ishlab chiqarish ustidan ishchi nazorati joriy qilina boshladi. 1918 yil mart oyiga kelib sanoat korxonalarining taxminan 10 %i ishchi nazorati bilan qamrab olindi. Bunday nazorat barcha korxonalarda yoki hyech bo‘lmaganda ulardan ko‘pchiligida o‘rnatilishini ham kutib o‘tirmay, Turkiston sovet huqumati sanoatning butun-butun tarmoqlarini natsionalizatsiya qilishga o‘tdi. 1918 yilning birinchi yarmida o‘lka sanoatining yetakchi tarmoqlaridagi korxonalar - paxta tozalash, yog‘-moy zavodlari, paxtaning mavjud barcha zahiralari, shuningdek, bosmaxonalar, banklar, temir yo‘llar, ko‘mir konlari, neft konlarining bir qismi, sanoatning boshqa tarmoqlaridagi ayrim korxonalar - umuman olganda 330 dan ortiq sanoat korxonasi davlat mulki qilib o‘tkazildi.
Natsionalizatsiya qilingan ana shu sanoat tarmoqlari (matbaachilik tarmog‘idan tashqari) Birinchi jahon urushiga qadar o‘lkadagi yalpi sanoat mahsulotining 80%idan ko‘prog‘ini berardi. Turkiston sanoatni natsionalizatsiya qilish sur'atlari bo‘yicha RSFSRning boshqa mintaqalaridan, shu jumladan, uning sanoat markazlaridan ancha ilgarilab ketgan edi. Natsionalizatsiya qilingan korxonalarning aksariyat ko‘pchiligi, ayniqsa, paxta tozalash korxonalari, bolsheviklar hukumati mulki bo‘lib o‘tgach, xom ashyo, mablag‘, ishchi kuchining yetishmasligi va ularga «yangi xo‘jayinlar»ning uquvsiz rahbarlik qilishi oqibatida umuman ishlamay qo‘ygan edi. Sovet organlarining paxtani qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlarni natsionalizatsiya qilganligi faqat korxona egalarigagina emas, balki paxtakor dehqonlarga ham katta zarba bo‘ldi, natijada paxtaning narxi keskin pasayib ketdi, bu esa pirovard natijada chigit ekishning birmuncha qisqarib ketishiga olib keldi.
Ma'murlar sovetlarning II Butunrossiya s'ezdi (1917 y. oktyabr) qabul qilgan yer haqidagi dekretni amalga oshirish yuzasidan chora-tadbirlar belgiladilar, ularga muvofiq yerga bo‘lgan xususiy mulkchilik bekor qilindi, barcha mehnatkashlar ixtiyoriga o‘tkazilgan yerlardan qishloq axli teng asosda foydalana boshladi. 1917 yil 6 dekabrda o‘lka xalq komissarlari kengashi qabul qilgan qarorda bunday deyilgan edi: «Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan yerlardan tashqari, barcha yerlar darhol viloyat va uezd yer qo‘mitalari hisobiga o‘tkazilsin, bunday qo‘mitalar bo‘lmagan joylarda dehqon va musulmon deputatlari viloyat va uezd kengashlari ixtiyoriga berilsin, ular endi yer qo‘mitalarini tashkil etishga kirishmoqlari lozim». Ana shu direktiva asosida 1918 yil kuzida Sirdaryo viloyatida 51 ta, Samarqand viloyatida 50 ta, yettisuv viloyatida 25 ta yer qo‘mitalari tuzildi. Farg‘ona viloyatida ham bunday qo‘mitalarni tuzish boshlandi.
Yer qo‘mitalari o‘ziga to‘q dehqonlarning yerlarini hisobga olar edilar. Dehqonlar sovet ma'murlarining joylarda yer qo‘mitalarini tuzish-harakatini jiddiy qarshilik ko‘rsatish bilan kutib oldilar. Shu munosabat bilan sovetlarning IV o‘lka s'ezdida (1918 y. yanvar) yer ishlari xalq komissarligi vakili bunday degan edi: «er qo‘mitalarini tuzish oson ish emas. Bizning tashviqotchilarimiz hatto saylov bo‘ladigan joylarga ham bora olmadilar... Komissarlarimiz ketishga majbur bo‘ldilar, chunki hatto qurol bilan qarshilik ko‘rsatishga da'vatlar bo‘ldi». Ayni vaqtda yer qo‘mitalari tuzilishi bilan 1918 yilning birinchi yarmida bir necha o‘nlab podsho, pomeshchiklarga qarashli mol-mulklar va badavlat dehqonlarning yirik xo‘jaliklari natsionalizatsiya qilindi.
1918 yilning ikkinchi yarmidan e'tiboran bolsheviklar amalga oshirayotgan o‘zgarishlar Rossiyada avj olib ketgan fuqarolar urushi munosabati bilan yanada qat'iy va keng miqyosli xususiyatga ega bo‘ldi.
Bolsheviklarning to‘satdan hokimiyatni bosib olishi, mamlakat demokratik yo‘ldan rivojlanishining sun'iy ravishda to‘xtatilishi, bolsheviklar o‘rnatgan o‘zboshimchalik va zo‘ravonlik, ma'muriy chora-tadbirlar bilan sotsializm qurish uchun boshlangan xalqqa qarshi tajriba xalqning bolshevistik rejimga nisbatan ommaviy noroziligini vujudga keltirdi. U pirovard natijada fuqarolar urushiga qo‘shilib ketdi, bu urushga ko‘p millionli rossiyaliklar va uning mustamlaka o‘lkalari ham jalb qilingan edi.
Bolsheviklar rejimiga qarshi kurash Turkistonni ham chetlab o‘tmadi. 1918 yil o‘rtalarida bu yerda Zakaspiy, Orenburg-Aktyubinsk va yettisuv frontlari tashkil etildi. Istiqlolchilik harakati Farg‘ona vodiysida avj olib ketdi. Natijada Turkiston Avtonom Respublikasi tayanchi bo‘lgan Markazdan uzilib qoldi. Bolsheviklar rejimining tang ahvoli, shu jumladan, Turkistonda ham jiddiy bo‘lib qolgan edi.
Bunday, g‘oyat murakkab vaziyatda Sovet hukumati harbiy chora-tadbirlar bilan bir qatorda favqulodda iqtisodiy chora-tadbirlar ham belgiladiki, ularning jamini bu rejim boshlig‘i Lenin keyinroq «harbiy kommunizm siyosati» deb atadi. Bu siyosat bir ko‘rinishda umumiy vayronagarchilik tufayli ochlik girdobiga tortilgan xalqni oziq-ovqat bilan keskin ta'minlashga qaratilgandek ko‘rinadi. Aslida esa bu siyosat shahar bilan qishloq o‘rtasida bozordan tashqari to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot ayirboshlashga, lekin bu tadbir iqtisodiy va harbiy tarzdagi zo‘ravonlik bilan amalga oshirishga qaratilgan bo‘lib, ocharchilikka mubtalo xalqni emas, balki frontda inqilobni himoya qilayotgan qizil armiyani va mamlakat ichkarisida bolsheviklar rejimining bosh tayanchi va sovet hokimiyatining «xo‘jayini» bo‘lgan ishchilar sinfini oziq-ovqat bilan ta'minlashni maqsad qilib qo‘ygan edi. Shu bilan birga, «harbiy kommunizm» siyosati ayni vaqtda inqilobni harbiy yo‘l bilan himoya qilish va sotsializm qurish usuli sifatida bolsheviklar tomonidan o‘rtaga tashlangan siyosat edi. Mazkur siyosat natijasida jamiyatni boshqarishda, «inqilobiy» o‘zgarishlarni amalga oshirishda, istiqbolsiz va halokatli «shturmchilik» usuli, shuningdek, «kommunizm»ga birdaniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita o‘tish, boshqaruvni qatiy markazlashtirish va tartibga solish, harbiy buyruqbozlik tizimi sovet ijtimoiy hayotiga shu darajada o‘rnashib qoldiki, u Rossiyadagi fuqarolar urushi nihoyasiga yetganida ham jamiyatni boshqarishning asosiy va yagona usuliga aylandi va sovet hukumati tanazzulining oxirgi yillarigacha boshqaruv vositasi sifatida qo‘llandi. «Harbiy kommunizm» siyosati markschilarning eskicha tasavvurini aks ettirardi, ya'ni proletar inqilobi g‘alaba qozonishi bilan «qiymat qonuni» o‘z ahamiyatini yo‘qotadi, tovar-pul munosabatlari va bozor barham topadi, ularning o‘rnini to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot ayirboshlash egallaydi, degan fikrlarini ifodalardi. Shu tariqa, bolsheviklar «harbiy kommunizm» siyosatini jamiyatni «bir sakrash» bilan «kommunizmga» o‘tish usuli deb talqin qildilar.