Marketingda tovar siyosati

Rakobat va tovarning rakobatbardoshligi xakida tushuncha
Rakobat - bu erkin tadbirkorlikning ajralmas bir bulagidir.
Xozirgi bozor iktisodietiga utish sharoitida mamlakatimizni iktisodiy saloxiyatini mustaxkamlash va rivojlanishda, dune bozorida ildam katnashishda tovarlar sifatini kutarib, ularni rakobatbardosh tovarlarga aylantirish eng dolzarb muammolardan biridir.
Bozor iktisodieti sharoitida rakobat aloxida faollikkka ega buladi.
Xar bir xaridor uziga yekkan tovarni sotib oladi, istehmolchilar esa rakiblar tovariga nisbatan kuprok ijtimoiy extiejlariga mos keluvchilarini tanlashadi. SHuning uchun rakobatbardoshlik (tanlangan bozorda tovarni sotish imkoniyati)ni fakat rakiblar tovarni solishtirish orkali aniklash mumkin. Rakobatbardoshlik nisbiy tushuncha, anik bozorga va unga kirish vaktiga boglikdir. Tovar rakobatbardoshligini urganish murakkab va uz ichiga kuyidagi boskichlarni oladi:
-tovarni sotish bozorni urganish;
-rakiblar xakida mahlumotlar yigish;
-istehmolchilar talablarini urganish;
-rakobatbardoshligini oshirish buyicha tadbirlar ishlab chikish;

-ishlab chikarish va bozorga sinov sotishlari bilan chikish xakidagi karor.
Bu masalalarni xal kilish korxonada tovar rakobatbardoshligi darajasini baxolashning uzluksiz tizimini yaratishni talab kiladi.
Xar kanday tovar bozorga chikishi bilanok uz rakobat kobiliyatini yukota boshlaydi, bu jaraenni sekinlatish mumkin, bu iktisodiy foyda va oldingi buyum rakobat kobiliyatini tula yukotish paytigacha bozorga yangi tovar bilan chikish imkoniyatini beradi.
Rakobat suzi lotinchadan olingan bulib, maksadga erishish uchun kurashni bildiradi. Bozorda rakiblarning maksadi xaridorni tovarni xarid kilishga jalb kilishdan iborat.
Tovar rakobatbardoshligini asosiy sharti kuyidagi kurinishga ega bulgan xuddi shunday tovarga nisbatan eng katta yalpi foydali samaradan iborat:
K= R/S max
bu yerda: R-tovarning foydali samarasi;
S-tovarni xarid kilish va foydalanishga oid xarajatlar;
(sotib olish xarajatlari);
Tovarning rakobatbardoshliligini baxolash kuyidagi boskichlarni uz ichiga oladi:
-bozorni taxlil kilib, uzimizning tovarimizga uxshash namunasini topib olish;
-bizning tovar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy kursatkichlarni belgilash;
-uzimizning tovarimizdagi integral rakobatbardoshlik xususiyatini aniklash.
Rakobatning asosiy kuroli bulib, talabni shakllantirish va sotishni ragbatlantirish vositalari xizmat kiladi. Asosiy axborotni xaridorlar tovar ishlab chikaruvchilardan olishadi. Xaridorlarni asosan tovarning istehmol kiymati kiziktiradi. Rakobat asosan kuyidagi kurinishlarda bulishi mumkin: tovarlarning xizmatlari buyicha, bir xil extiejni kondirishga karatilgan rakobat, bir xil tovarni xar xil firmalar ishlab chikarish orkali buladigan rakobat; yeki bir xil firma tomonidan xar xil modifikatsiyada tovar ishlab chikarish. Narxlar orkali rakobatlashish eng keng tarkalgan.
Xozirgi davrda rakobat uziga xos kiyofa kasb etmokda. Narxlar soxasida rakobat ishlab chikarishni xarajatlar eng kam buladigan mamlakatlarda yulga kuyishni talab kiladi.
Narx bilan rakobat utmishda erkin bozor rakobati bulgan, bozorda bir xil tovarlar xar xil narxlar bilan sotilgan davrlarda paydo bulgandi. Ishlab chikaruvchi narxni pasaytirish bilan uz tovarini ajratib kursatishga, unga ehtiborni karatishga va pirovard natijada uzi istagan bozor xissasini egallashga erishgan. Xozirgi zamon bozor sharoitlarida narx bilan ochik rakobat amal kilmaydi, chunki ishlab chikaruvchilardan biri narxni pasaytirishi bilan uning rakibi xam shu ishni kiladi, bu esa firmaning bozordagi mavkeini uzgartirmaydi, balki, umuman tarmokdagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlarni yangilash va kengaytirish uchun investitsiyalarning kamayishiga olib keladi. Natijada kutilgan zafar va rakiblarni surib chikarish urniga kutilmagan xonavayronlik va sinish yuz beradi. SHu sababli sanoat monopoliyalari narxlarni iloji boricha uzokrok ushlab turishga, tannarxni xamda marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani kupaytirishga intiladi. Fan-texnika tarakkiyoti yutuklari tufayli rakobatning narx bilan boglik bulmagan usullaridan foydalanishning kulay sharoitlari yuzaga keldi.
Narxsiz rakobatda tovarning narxi emas, balki uning yukori sifat, past istehmol narxi, zamonaviy dizayn, servis xizmati, ishlab chikargan firma shuxrati rakobat kurashining asosiy omiliga aylanadi.
Narxni pasaytirib bozorni egallash strategiyasini urganishda kuyidagi savollarga javob topiladi:
-boshka tovarlarni rakobatbardoshligini belgilovchi omillar kaysilar?

-rakobatchi-firmalarning reklama vositalari va sotishni ragbatlantirish usullari kanday?
-kaysi savdo belgilari ishlatilmokda?
-rakobatchilar tovarlarining uramasi-bezaklari, dizaynida nimalar kuzga tashlanmokda?
-tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida kanday servis taklif kilinmokda?
-milliy savdo tarmoklari orkali tovar sotilmokdami yeki firma uz shaxobchasini ochganmi?
-rakobatchilar kullaetgan tovar xarakati (transport, zaxiralar xajmi, omborlari va ularning joylanishi. Natijada rakobatchi shundjay xarakat kilishyapti? Boshkacha yuli yukmi? Degan savollarga javob topiladi. P.S.Zavg’yalov fikricha «Rakobatbardoshlik deganda, tovarning bozorda xaridorgirligini tahminlaydigan istehmol va kiymat tavsiflari majmuini, yahni uxshash rakobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bulgan sharoitlarda xuddi shu tovarni pulga ayirboshlanish kobiliyatini tushunmok lozim».
Xaridorning xarajatlari ikki kismdan tashkil topadi, uning bir kismini xarid xarajatlari (tovar narxi), ikkinchi kismini uni istehmol etish bilan boglik xarajatlar tashkil etadi. Rakobatbardoshlik keng tushuncha bulib, unga kuplab omillar tahsir etadi.
Firmaning rakobatbardoshligi darajasini baxolashda tarmok bozorida rakobat kurashi jadalligini belgilaydigan omillar taxlil uchun asos sifatida xizmat kiladi. Bu omillarga kuyidagilar kiradi:

1. 
   1. Rakobatchi firmalar soni, va ularni kiesiy kuvvati;
   
2. 
   2. Rakiblar xarakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi;
   
3. 
   3. Bozordagi talab xajmini urganish;
   
4. 
   4. Maxsulotni tabakalashuvi darajasi;
   
5. 
   5. Istehmolchining bir ishlab chikaruvchidan boshkasiga kuchish xarakatlari;
   
6. 
   6. Bozordan chikib ketish tusiklari va ularning darajasi.
   
7. 
   7. Bozorga kirib kelish va uning darajasi.
   
8. 
   8. Yendosh tarmok bozorlaridagi vaziyat.
   
9. 
   9. Rakiblar strategiyasidagi farklar.
   
10. 
    10. Ushbu bozorda rakobat uchun aloxida sabablarning bulishi, rakobat darajasi bozorning aloxida bir jalb etuvchanlik yeki aksincha bezdiruvchanlik xususiyatlari bilan xam belgilanadi.
    

J.J.Lamben rakobatli afzalliklarni ikkita keng kategoriyalarga guruxlaydi – tashki va ichki rakobatli afzalliklar, yahni firma va tovarni rakobatdoshligini tavsiflovchi rakobatli afzalliklardir. Tashki rakobatli afzallik tovarni «bozor kuchini ifodalaydi, yahni u bozorni imtiyozli rakobatchidagiga nisbatan yukorirok sotish narxlarini kabul kilishga majbur kila oladi va mavjud tovarlardan norozi bulgan xaridorlarning istaklarini aniklash va kondirishdagi afzalliklarga tayanadi. Ichki rakobatli afzallik firmaning ishlab chikarish xarajatlari, rakobatchidan kura kamrok tannarxga erishishga imkon beruvchi va ishlab chikaruvchi uchun kiymat xosil kiluvchi tovarga asoslangan xamda sotish narxlarining bozor yoki rakobat tomoindan pasaytirilishiga kuprok darajada bardoshli kiluvchi yukorirok unumdorlik okibatidir»».

Tovarni jalb etuvchanligi va rakobatbardoshligini ifodalovchi omillar klassifikatsiyasi sxemasini zanjir kurinishida kursatish mumkin: narx – sifat – servis – marketing muxiti.
Rakobatbardoshlik sifat va kiymat omillari bilan boglikdir. Ular sifat, iktisodiyot va marketing kursatkichlari yordami bilan tulik tavsiflanishi mumkin.