Ma’ruza – 12 Mavzu: Atom tuzilishi. Mikrozarralarning korpuskulyar-to‘lqin dualizmi

BOR POSTULATLARI 
Atomning energetik holatlarining diskretligi to‘g‘risidagi tasavvvurga 
tayanib, N.Bor 1913 yilda Rezerfordning atom modeliga o‘sha vaqtda tajribada 

---

kuzatilgan vodorod atomi spektri va nurlanish kvanti tushunchalarini mohirlik 
bilan umumlashtirib, atomning yangi nazariyasini yaratdi. Bor o‘zining atom 
nazariyasiga isbotsiz qabul qilinuvchi uch postulotni asos qilib oldi. Bu postulotlar 
quyidagicha taoriflanadi. 
I postulat. Atom etarlicha uzoq vaqt turg‘un holatlarda bo‘lishi mumkin, bu 
holatlardagi atom enegrgiyasining qiymatlari W
1
, W
2
, W
3
,…..,W
n
diskret qatorni 
tashkil etadi. Atom ana shu turg‘un holatlarini birida bo‘lishi mumkin xolos. 
Atomning turg‘un holatiga elektronning tur-g‘un orbitalarda aylanishi mos keladi. 
Elektronlar turg‘un orbitalarday aylanganda atom yorug‘lik sochmaydi va 
yutmaydi. 
II postulat. Atomdagi elektron ixtiyoriy orbitalar bo‘ylab aylanmasdan 
impuls momenti Plank doimiysiga karrali bo‘lgan orbitalar bo‘ylab aylanadilar: 

n
r
m
L
n
e
n



(3) 
bu erda n=1,2,3,….., qiymatlarni oladi. U elektronning orbita tartib raqamini 
ko‘rsatadi, m
e
- elektronning massasi, 

-elektronning orbita bo‘ylab harakatidagi 
chiziqli tezligi, r
n
- orbita radiusi, =h/2

=1,055

10
-34
J

s. 
III postulat. Atom energiyasi W
n
bo‘lgan bir turg‘un holatdan energiyasi 
W
m
bo‘lgan ikkinchi turg‘un holatga o‘tganda energiyaning bitta kvanti chiqariladi 
yoki yutiladi. Bu kvantning chastotasi quyidagi

m
n
W
W



(4)
munosabat bilan aniqlanadi. W
m
n
shart bajarilsa, kvant nurlantiriladi, W
m
> W
n
bo‘lganda esa kvant yutiladi. 
1941 yilda Frank va Grens tajribasi atomdagi turg‘un holatlarni ya’ni diskret 
energetik sathlarning mavjudligini tasdiqlanadi. 
Shtern va Gerlax tajribasi, S holat(
0

v
) dan boshka barcha holatlar (
0

v
) dagi 
2-rasm 3-rasm
elektronlarning yadro maydoniga harakati tufayli vujudga keladigan impuls 
momentlari 0 dan farqli to‘lqin.U holda vektorlar teskari yunalgan magnit moment 
vektori (ning qiymati ham 0 dan farqli 




1
1
2
2












b
m
me
L
me
P

(5) 
2
24
10
2741
,
9
2
Am
me
b






-Bor magnetoni deyiladi,Elektron va ular siste- 
masining magnit momentlari (magnit momentlari)ning vektor yigindisi sifatida 
aniqlanadi: 


Li
L
aT


mi
maT
P
P

---

Shtern va Gerlax tajribasi magnit moment vektorning fazodagi ixtiyoriy 
yunalishlari emas balki ba’zi yo’nalishlardagina fazodagi ixtiyoriy yunalishlari 
emas,balki ba’zi yo’nalishlardagina amalga oshishi isbotlanadi. 
4-rasm. 5-rasm 
Bir jinsli bo‘lmagan magnit maydonda harakatlanayotgan atomlarga ta’sir 
etuvchi kuch atom magnit momentining yunalishiga bog‘liq.Bu kuch ta’sirida 
atomlar ekranning yuqoriroq (-o‘tkir burchak bo‘lganda)yoki pastrok (-o‘tmas 
burchak bo‘lgandi) qismlarga tushadi.shuning uchun atomlar dastadaning barcha 
yunalishlari mavjud bo‘lsa ekrandagi dogning shakli 8-6 rasmdagidek bo‘lishi 
lozim edi. Tajribalarda bundan natijalar kuzatiladi.Simob va marganets 
atomlarining dastalari xuddi hech qanday maydon ta’sir qilmagandagidek 
shakldagi dog‘ natriy yoki simob atomlarining dastalari esa 5-g rasm shakldagi 
dog‘ hosil qiladi. 
Shtern va Gerlax tajribasi fazoviy kvantanish mavjudligini hamda elektronlar 
va atomlar magnit momentlarining qiymatlari diskret harakterga ega ekanligini 
isbotladi. 
Korpuskulyar-to’lqin xususiyatlarni dialektik birligidan iborat kvant 
ob’ektlar mikrozarrachalar deb yuritiladi. (foton, elektron, proton, atom va 
molekulalar 
mikrozarrachalardir). 
Mikrozarrachalar 
xususiyatlari 
klassik 
tasavvurdagi elementar zarrachalardan tubdan farq qiladi. Klassik tasavvurdagi 
zarracha aniq traektoriyaga egadirlar. Elektronlarning nurli trubkadagi yuli - 
Vilson kamerasidagi boshqa qayd qiluvchi qurilmalardagi «izlari» (teriklar) buni 
yaqqol tasdiqlaydi. Shu tufayli uning koordinatasi 
x
р
m
dz
dx
1

va impulsi 
F
dt
dр

ni 
vaqtning ixtiyoriy laxzasida yetarli darajada aniq o’lchash mumkin. Bu klassik 
fizikada sababiyat va oqibat prinsipini deb yuritiladi. Bundan tashqari ular (klassik-
zarrachalar) yaxlit bo’lib, bir butunligi bilan ajralib turadi. Xali hech kim tajribalar 
asosida elektron zaryadini bo’laklarga bo’lib o’zatilishini kuzatgan emas. Kvant 
ob’ektlar korpuskulyar-zarracha xususiyati bilan birga to’lqin xususiyatlarga ham 
egadirlar.
Elementar zarrachalar to’grisidagi dastlabki tasavvurlarimiz klassik 
mexanika va elektrodinamik kuzatishlar natijasidir, birok atom tuzilishini o’rganish 
bu tassavvurlarning etarli emasligidan darak beradi.
Fransuz olimi Lui-de-Boyl (1924 y.) ko’p yillar davomida yorug’lik 
hodisalarni o’rganishda uning korpuskulyar xususiyatlarini e’tibordan chetda 
qoldirilgan kabi, zarrachalarning xossalarini o’rganishda, to’lqin xususiyatlariga 

---

nazar kilmay, qaytadan xatoga yo’l ko’ymadikmikin?-deb yozadi. Korpuskulyar-
to’lqin dualizmi nafaqat yorug’lik fotonlarigagina xos xususiyat bo’lmay, 
tabiatdagi barcha zarrachalarga (elektron proton, neytron va materiyani boshqa 
zarrachari) ham xos universal xususiyatdir, degan goyani ilgari suradi. Bu goyaga 
ko’ra, har qanday mikroob’ektlarga bir tomondan to’lqinlarga xos xususiyat mos 
kelsa, ikkinchi tomondan korpuskulyar xususiyatlar mos keladi va ular 
ko’yidagicha jadvalda ko’rsatilgan fundamental kattaliklar bilan xarakterlanadi.