Ma’ruza №1 1-Mavzu: “Informatikaning nazariy asoslari” faniga kirish. Mavzu rejasi

---

Ma’ruza №1 
1-Mavzu: “Informatikaning nazariy asoslari” faniga kirish. 
 
Mavzu rejasi: 
1. Informatika fanining maqsadi , obyekti va predmeti. 
2. Informatikaning fan sifatida shakllanish tarixi. 
3. Informatika fanining asosiy rivojlanish yo’nalishlari. 
4. Zamonaviy informatika tuzilmasi. 
Informatika (
nemicha
: Informatik, 
fransuzcha
: Informatique, 
inglizcha
: comput
er science - komputer fani (AQShda), computing science - hisoblash fani (Buyuk 
Britaniyada)), axborotshunoslik — ilmiy informatsiya (axborot, xabar, 
maʼlumot)ning mohiyati, umumiy xossalari shuningdek, ilmiy kommunikatsiya 
tizimi (oʻsha ilmiy informatsiyani tarqatish usullari va vositalari majmui)ni 
oʻrganish bilan shugʻullanadigan ilmiy fan; inson faoliyatining EHM, 
kompyuterlar bilan bogʻliq boʻlgan sohasi. Ijtimoiy fanlar jumlasiga kiradi. Uning 
markaziy tushunchasi — ijtimoiy hayotning istalgan sohasi va tarmoqlaridan 
olinadigan maʼlumotlar, yaʼni ilmiy informatsiya. 
„Informatika“ 
atamasi 
1960
-yillarda 
Fransiyada
 yuzaga 
kelgan 
boʻlib, information va automatique degan 
farang
 soʻzlarining birlashmasidan kelib 
chiqqan. Bu atama maʼlumotni avtomatik ravishda qayta ishlashni oʻrganuvchi 
sohani nomlash uchun oʻylab topilgan. 
Ilmiy informatsiyani olish va undan foydalanish sohalari hamda vazifasiga 
kura, u turli xillarga boʻlinadi. Mas, sohalar boʻyicha — biologik, siyosiy, 
iqtisodiy, texnikaviy, kimyoviy, tibbiy va boshqa, vazifasiga koʻra — ommaviy, 
maxsus informatsiya va h. k. Ilmiy informatsiyaning toʻgʻriligi, yangiligi va 
foydaliligi mezonlarini ishlab chiqish Informatika vazifasiga kirmaydi. Informatika 
kibernetika, kutubxonashunoslik, lingvistika, matematik mantiq va boshqa fanlar 
bilan uzviy bogʻliq. U ilmiy maʼlumotlarni yigʻish, ishlab chiqish (oʻrganish), 
saqlash, izlash va tarqatish jarayonlari majmuini oʻz ichiga oladi. Informatika 

---

termini 20-asrning 60-yillarida ishlatila boshlangan. Bu davrda koʻpchilik 
tadqiqotlar axborotlarni qidirish muammolari bilan uzviy bogʻliq boʻlgan. Ayni 
shu davrda axborotlarni qidirish tizimi va usullari yaratildi. Informatika yuzaga 
kelishi va rivojlanishida hisoblash texnikasi va boshqa texnik vositalarning oʻrni 
beqiyos, chunki axborotlar bevosita hisoblash texnikasi yordamida qayta ishlanadi. 
Keng maʼnoda maʼlumotlarni izlab topish, qayta ishlash va ilmiy izlanish 
natijasi sifatida qayd qilib qoldirish ishlari bilan olim va mutafakkirlar qadimdan 
shugʻullanishgan. Mac, Abu Rayhon Beruniyning "Hindiston" asari, Zahiriddin 
Muhammad Boburnkit "Boburnoma" asari shunday asarlar jumlasiga kiradi. 
Informatika ilmiy fan sifatida rasman shakllanishi 1895 yildan — Bryusselda 
xalqaro bibliografiya in-ti (1938 yildan — Xalqaro hujjatnomalar fede-ratsiyasi) 
tashkil qilingan sanadan boshlandi. 20-asr 60-yillari oxiriga qadar "Informatika" 
termini oʻrniga "hujjatnomalar" yoki "hujjatnoma va informatsiya" termini 
ishlatilgan. Fantexnika inqilobi, EHM, informatsiya texnikasi vo-sitalari 
(mikrofoto suratga olish, nusxa koʻchirish texnikasi va h. k.) va boshqaning paydo 
boʻlishi Informatika fan sifatida taraqqiy etishiga imkon tugdirdi. Ayniqsa, 
kompyuterlar tarmogʻi va u bilan bogʻliq ravishda internet ti-zimining rivojlanishi 
umuman Informatika , xususan, Informatika kommunikatsiya tizimining yanada 
taraqqiy etishiga sabab boʻldi. Izlab topilgan, toʻplangan, qayta ishlangan "tayyor" 
informatsiya — maʼlumotlarni keng tarqatishda tah-ririyatnashriyot va matbaa 
jarayonlari, ilmiy nashrlarni tarqatish (xususan, kitob savdosi, kutubxona-
bibliografiya faoliyati;) ilmiy adabiyo-tlar almashinish; arxiv ishi va, albatta, ilmiy-
informatsion faoliyat, radiotelevideniye, internet tizimi muhim ahamiyat kasb 
etadi. Informatika asosiy yoʻnalishlari: hisoblash texnikasining nazariy asoslari, 
informatsiya nazariyasi, hisoblash eksperimenta, programmalash, sunʼiy intellekt, 
informatsiya texnologiyasi va boshqa Inglizcha gaplashiladigan davlatlarda 
Informatika termini oʻrniga "computer sciense" ("hisoblash fani") termini 
ishlatiladi. 
Oʻzbekistonda ham Informatika masalalariga katta eʼtibor berildi. Mac, 1993 
yilda informatsiyalashtirish toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi, 1994 yil Oʻzbekiston 

---

xukumati Respublikani informa-tizatsiyalashtirish konsepsiyasini qabul qildi, shu 
yili EHM uchun dasturlar va maʼlumotlar bazasini huquqiy himoya qilishga doir 
qonun ishlab chiqildi. Keyinchalik Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 
"Kompyuterlashtirish va informatsiyakommunikatsiya texnologiyalarini joriy 
qilishni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida"gi farmoni (2002 yil 30.05) chiqdi va 
Vazirlar Mahkamasining "Kompyuterlashtirish va informatsiyakommunikatsiya 
texnologiyalarini joriy qilishni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida"gi qarori (2002 yil 
06.06) qabul qilindi. 
Informatika 
masalalari 
bilan 
maxsus 
tashkilotlar, 
xususan, 
yirik 
kutubxonalarning informatsiya xizmati shugʻullanadi. Oʻzbekistonda bu ish bilan 
Oʻzbekiston milliy kutubxonasi, Aloqa va informatika un-ti, OʻzR 
Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Davlat statistika departamenti, hisoblash 
markazlari, OʻzR Matbuot va axborot agentligi, radio va televideniye tizimi, 
Oʻzdavstandart shugʻullanadi. 
Oʻzbekiston Respublikasi Tovar ishlab chikaruvchilar va tadbirkorlar palatasi 
tuzgan (2000) Koʻp funksiyali informatsiya markazi 14 hududiy hamda koʻplab 
shahar va tuman tovar ishlab chikaruvchilar va tadbirkorlar palatalarini yagona 
informatsiya tar-mogʻiga birlashtiradi 
Hozirgi zamon ilmiy-texnika taraqqiyotining asosi bo’lmish hisoblash 
texnikasidan ishlab-chiqarishning turli iqtisodiy vazifalarini hal etish va har xil 
murakkab masalalarni echishda keng foydalanilmoqda, chunki juda ko’p 
faktorlarni hisobga olish, ulkan hajmdagi axborotlar bilan ishlash zaruriyati- 
elektron mashinalarsiz hal etishga imkon bermaydi. Hisoblash texnikasi yordamida 
mashinasozlik, transport ishlab-chiqarishini rejalashtirish, loyihalash, hisoblash 
hamda tahlil ishlari keng hal qilinmoqda. SHuning uchun ham hisoblash texnikasi 
keng joriy etilishi munosobati bilan bu texnikalardan mustaqil foydalana oladigan 
mutaxassislarga talab oshib bormoqda. 
Fanning asosiy maqsadi ham talabalarga zamonaviy kompyuterlarda ishlashni 
o’rgatishdan iboratdir. Bu fanni o’rganish mobaynida talabalar kompyuterlarning 
ichki va tashqi qurilmalari va ularning ishlash prinpiplari bilan tanishish bilan bir 

---

qatorda aniq yo’nalishdagi masalalarni echishga qaratilgan dastur mahsulotlari 
bilan ishlash qoidalarini ham o’rganib boradilar. Umuman bu fan orqali talaba 
kompyuterda mustaqil ishlay oladigan foydalanuvchiga aylanadi. 
Ma’lumki moddiy-texnika vositalaridan va mavjud rezervlardan o’z vaqtida 
foydalanishni optimal tashkil etish uchun hisob ishlarini to’g’ri olib borish 
zarurdir. Bu har qanday korxona faoliyati ravnaqi uchun hal qiluvchi omil bo’lib 
hisoblanadi. 
Bundan tashqari hisob ishlarini to’g’ri olib borish ishlab-chiqarish 
korxonalarida mehnat unumdorligini oshirishda katta yordam beradi. Biroq ishlab-
chiqarish rivojlanishi bilan hisob ishlarining hajmi ham ortib bormoqda. Natijada 
korxonani boshqarish uchun zarur bo’lgan texnik-iqtisodiy axborotlarni o’z vaqtida 
tayyorlash murakkab ishlardan biri bo’lib qolmoqda. SHuning uchun ham bunday 
ishlarni avtomatlashtirish zaruriyatlari paydo bo’lmoqda. Vaholanki bir necha 
asrlardan buyon insoniyat hisob ishlarini mashinalar yordamida bajarishga o’rinib 
kelgan. Pirovard natijada 1642 yili buyuk frantsuz fizigi Paskal matematikaning 
ikki amalini (qo’shish va ayirish) bajaradigan dastlabki mexanik hisoblash 
mashinasini yaratdi. 
Birinchi elektromexanik hisoblash mashinasi amerika olimlari tomonidan 1937 
ishlab chiqildi. Ushbu hisoblash mashinasi elektromexanik relelardan tashkil 
topgan bo’lib, 5 ot kuchiga ega bo’lgan elektrodvigatel orqali ishga tushirilar edi. 
Hisoblash texnikasining elektron davri 1945 yildan boshlanadi. CHunki shu 
yili dunyoda birinchi bo’lib, Amerika Qo’shma SHtatlarida ENIAC nomli elektron 
hisoblash mashinasi yaratilgandir. Uning xotira qurilmasi elektron lampalarga 
asoslangan bo’lib, boshlang’ich, oraliq hamda dasturlarni saqlash uchun xizmat 
qilgan. Dastur va ma’lumotlarni kiritish uchun perfokartalar, natijalarni olish 
uchun esa alifbo-sonli bosma qurilmasi ishlatilgan. SHundan so’ng izlanishlar 
natijasida 1971 yili INTEL firmasi tomonidan birinchi 4004 integral mikrosxema 
ya’ni mikroprotsessor yaratilgan. Bu mikroprotsessor mikrokalkulyatorlarda 
ishlatishga muljallangan edi. INTEL firmasining 8080 mikroprotsessoriga 
asoslangan birinchi kompyuter ALTAIR-8800 nomi bilan MITS firmasi tomonidan 

---

ishlab chiqarildi. Bu kompyuterlarning xotira hajmi va ish bajarish koeffitsienti 
chegaralangan edi. SHunga qaramasdan bu kompyuter boshqa keng imkoniyatli 
kompyuterlarning yaratilishiga asos bo’lib qoldi. 1981 yili IBM firmasi tomonidan 
katta EHMlardan qolishmaydigan darajadagi 16 razryadli mukammal kompyuter 
yaratildi. IBM PC apparaturasi va dastur mahsulotlari loyihalari e’lon qilingandan 
so’ng kompyuterlarni takomillashtirish ustida izlanishlar kengaydi. Bu esa o’z 
navbatida IBM firmasining mashhurligini oshirib yubordi. 1984 yili IBM firmasi 
INTEL firmasining 80286 mikroprotsessori bazasida yangi kompyuter yaratdi. 
Dastur 
mahsulotining 
asosiy 
qismini 
MICROSOFT 
firmasi 
ishlab 
chiqarmoqda. Keyingi yillarda IBM tipidagi kompyuterlarning ko’pchiligi Tayvan, 
Singapur va Janubiy Koreya mamlakatlarida ishlab chiqarilmoqda. Eng 
qimmatbaho va sifatli kompyuterlar AQSH va Evropa mamlakatlarida 
yig’ilmoqda, lekin ularning ham ehtiyot qismlari Osiyo mamlakatlarida 
tayyorlanmoqda.
Hozirgi kungacha IBM tipidagi 80086, 80286, 80386, 80486 hamda 80586 
yoki Pentium I, Pentium II, Pentium III, Pentium IV deb ataluvchi 
mikroprotsessorli 
kompyuterlar 
ishlab 
chiqarilgan. 
EHMlar bir-biridan texnik xarakteristikalari, mantiqiy tashkil etilishi, elementlar 
bazasi hamda programma ta’minoti bilan farqlanadi. EXMlarning rivojlanish 
jarayonida asosiy omillardan biri, mashinalarning foydali ish koeffitsentini 
oshirishga harakat bo’lgan. 
YUqorida qayd etilgan va boshqa xarakteristikalarga asoslangan holda 
EHMlarni shartli ravishda avlodlarga bo’lish qabul qilingan. 
EHMlarning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarining o’zgarib turishi ularning 
qurilmalarida ishlatiladigan elektron sxemalarga va ishlash tezligiga bog’liq bo’lib, 
EXMlarning elementlar bazasi, avlodlarning kriteriyasi bo’lib xizmat qiladi.