Ma`ruza №1. Kirish. Kal`TsinatsIYalangan sodaning ahamiyati rejasi

Ma`ruza №1. KIRISh. KAL`TsINATsIYaLANGAN SODANING AHAMIYaTI
Rejasi:

1. 
   Kal`tsinatsiyalangan sodaning tarkibini
   
2. 
   MDH davlatlarida kal`tsinatsiyalangan soda sifatini
   
3. 
   Kal`tsinatsiyalangan sodaning asosiy ta`minlovchilari
   
4. 
   Kal`tsinatsiyalangan sodaga O`zbekstondagы talab darajasi
   

Kal`tsinatsiyalangan soda - Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>, natriy karbonatы yoki uglekislotali natriy, mol`kulyar massasы – 106. Uglekislotali natriy – oq kristall poroshok, zichligi 2,53 g/sm³ , erish harorati 853 ^oS, suvda yaxshi eriydi. Kushli asosli va kushsiz kislotali tuz bulganligidan, suvda gidrolizlanadi va uning suv eritmalari kushli ishqoriy reaktsiyaga ega. Suv eritmalaridan Na₂CO₃ ^.H₂O, Na₂CO₃ ^.7H₂O va Na₂CO₃ ^.10H₂O gidratlari shaklida kristallanishi mumkin. Soda gigroskopik (nam tortish) va saqlash davomida jent bo`lib, monolitga ( tutashlikka) aylanadi.

MDH davlatlarida kal`tsinatsiyalangan soda sifati GOST 5100-85 talablari bilan aniqlanadi:

№	Ko`rsatkich	A markasi sifatning yuqori kategoriyasi	B markasi 1- nav	QSZ sodasi sifati
1.	Tashqi ko`rinishi	Oq rangli granulalar	Oq rangli mayda kristall poroshok
2.	Tarkibida Na2CO3 ning eng oz miqdori, % larda	99,4	99,2	99,2
3.	Xloridlarning NaCl ga qayta xisoblaganda eng ko`p miqdori	0,2	0,5	0,2
4.	Fe2O3 ga qayta xisoblaganda temirning massa ulushining eng ko`p miqdori	0,003	0,003	0,002
5.	Suvda erimaydiga moddalarning qoldig`ining eng ko`p miqdori	0,03	0,04	0,04
6.	Na2SO4, ga qayta xisoblaganda sul`fatlarning massa ulushining eng ko`p miqdori	0,04	0,05	0,04
6.	270-300^oS da qizdirilganda yuqotishlarning eng ko`p miqdori	0,7	0,8	0,8

Kal`tsinatsiyalangan soda qadimiy egipetda – malum bo`lgan. egipetlilar uni tabiyiy ko`llarning cho`kindilaridan va er o`rta dengizi atrofida o`sadigan tarkibida ishqor bo`lgan o`simliklar ko`lidan olgan.18 asr boshlarigacha kal`tsinatsiyalangan sodaning asosiy ta`minlovchilari egipet va Ispaniya bo`lgan.
Frantsuz farmatsevti N. Leblan 1792- yildi xlorlы natriydan (osh tuzidan) sodaning sanaatda olinishin amalga oshirgan. Soda olishning asosiy reaktsiyasi, Leblan usuli bo`yicha, boshlangich aralashma qizdirilganda bo`lib o`tadi:

Na₂SO₄ + CaCO₃ + 2C = Na₂CO₃ + CaS + 2 CO₂

Bunday yo`l bilan olingan soda eritindisi suv bilan ishqordan ajiratilgan, olingan eritma bug`ga tutilib, soda qattiq fazaga o`tkazilgan.
Jarayon uchun talab etiladigan natriy sul`fatini Leblan osh tuzi bilan sul`fat kislotasini o`z-aro ta`sir ettirish orqali olishni tavsiya etilgan:

2 NaCl + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + 2 HCl

Leblanning usulidan sanoat miqyosida amalga oshirish uchun, shu vaqtda nitrozlik usul bilan olinadigan sul`fat kislotasini ishlab chiqarishni kengaytirish talab etiladigan edi. Bu esa o`z navbatida azot kislotasini ishlab chiqarishni oshirishni talab etilar edi. Ishlab chiqarish chiqindisi – xlorvodorod va xlorli mahsulotlarga (belil`nuyu izvest` va bertol`e tuziga) qayta ishlangan. Kal`tsiy sul`fididan oddiy oltingugurt olingan.

Ammiakli usul bilan soda olish g`oyasi 1811 yilda Frantsuz fizigi Frenel` ammonizatsiyalangan osh tuzi eritmasini karbonizatsiyalash reaktsiyasini amalga oshirib natriy bikarbonatini olganda hosil bo`lgan:

NaCl + H₂O + NH₃ + CO₂ = NaHCO₃ + NH₄Cl

1865 yilda Bel`giyali injener Sol`ve ushbu reaktsiya asosini sanoat miqyosida soda olishning yangi – ammiakli usulini amalga oshirdi. So`ng olingan natriy bikorbonati qattiq fazaga o`tkazilgan, hosil bo`lgan fil`trlangan va hom (nam) bikorbonat kal`tsinatsiyalanib ( qizdirilib) buning natijasida kal`tsinatsiyalangan soda olingan:

2NaHCO₃ = Na₂CO₃ + H₂O + CO₂

Material ko`p talab etiladigan ishlab chiqarish bo`lganlikdan soda zavodlari xomashyo konlariga yaqin joylarga quriladi. MDH davlatlari hududida ko`yidagi soda zavodlari bor:
Rossiyada – Beryozniki shahrida, sil`vinitlar koni asosida, ular xlorli kaliyni qayta ishlanganda, ishlab chiqarish chiqindisi texnik osh tuzi bo`lib xisoblanadi, Stermetamak shaxrida, yirik Yarbishkadak osh tuzi koni bazasida.

O`z navbatida porox va yorirgich moddalar ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Teri ishlash, foyavzal va jun ishlab chiqarishlarida materiallarni ishqor bilan ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Go`sht – sut sanoatinda, shuningdek baliqchilik sohalarida soda ish joylarini tozalashda foydalaniladi.
Issiqlik energetikasida soda bug` qozonlarida quyыladigan suvni tozalash va yumshartish uchun foydalaniladi.
1 tonna sovun ishlab chiqarish uchun 400 dan 700 kg gacha moy kislotasi sarflanadi, 1 tonna yuvuvchi poroshogiga (sjz) sintetik moy kislotalarining chiqimi 100 – 250 kg dan oshmaydi, bunnan tashqari sjz ni ishlab chiqarish uchun oziq –ovqat moddalar uluman talab etilmaydi. Tayorlanishda soda qo`llaniladigan sul`fanol, sul`fonat va azolyat, oziq-ovqat moylarining o`rnini bosuvchi bo`lib xisoblanadi.
Kal`tsinatsiyalangan sodaga bo`lg`an talab 1966 – yilda 39 mln tonnanы tashkil etgan bo`lsa, 2000 – yildi 42 mln tonna atrofida bo`lib, shuning ichida:

Davlatlar	1996-yildagi talab	2000- yildagi talab
Arqa Amerika	8.550.000	8.750.000
Afrika	550.000	580.000
Aziya	14.300.000	16.797.000
Shimoliy evropa	4.800.000	5.100.000
O`rta Shimoliy	920.000	1.050.000
Qubla Amerika	1.350.000	1.050.000
Janub evropa	7.800.000	8.000.000
Jami:	39.000.000	41.782.000

Kal`tsinatsiyalang`an sodaning is`temol qilish darajasini har bir shaxsga xisoblaganda AQSh da bir odamga 35kg atrofida bo`lsa, Pakistan bir qator boshqa ko`yi rivojlangan davlatlarda bir odamga 1,0 – 1,5 kg dan kamni tashkil etadi.

Kal`tsinatsiyalangan sodaga O`zbekstondagы talab:

Is`temol qiluvchilar	Tutыnыo`, tonna
O`zqurilish materiallari	100.000*
O`z kimyo sanoati	15.000
Moy temaki sanoati	8.000
O`zbek energo	7.000
Qizilqum predmet oltin	2.500
Maxsus eritish	7.500
O`z qishloq xo`j.ta`min remont	1.500
O`z meva poliz sharof sanoati	4.500
O`zmelkombinat	1.500
O`zbek engil sanoat	1.500
O`zbekneftegaz	600
Boshqa is`temolchilar	22.400
Jami:	170.000

*) Izoh – «O`zqurilish materiallari» ning talabi shiysha zavodlarыndagi ishlab chiqarishni rejalashtirilgan kengaytirishni xisobga olib ko`rsatilgan.
Kal`tsinatsiyalangan sodaning dunyo miqyosida ishlab chiqarishning 52% shiysha sanoatы, 17% ximiya sanoatы, 9% yuvuvchi moddalar ishlab chiqarishda foydalaniladi va 22% barcha boshqa ishlab chiqarishlarga va har xil is`temolchilarga tug`ri keladi. Lekin shiysha tora ishlab chiqarishi, material banklar, karton qutilar va plasmassa buyumlar kabi qadoqlash materiallarining boshqa al`ternativ ishlab chiqarish tarafidan kuchli konkurentsiyaga uchramoqda.