Ma’ruza №1 texnologik jarayonlarni modellashtirish va optimallashtirish asoslari faniga kirish
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
Ma\'ruza №1
|
MA’RUZA №1 TEXNOLOGIK JARAYONLARNI MODELLASHTIRISH VA OPTIMALLASHTIRISH ASOSLARI FANIGA KIRISH. Reja: 1. Texnologik jarayonlarni modellashtirish va optimallashtirish asoslari asoslarining tarixi va rivojlanish tendensiyalari. 2. Sanoat korxonalarida ishlatiladigan kompyuterli modellar to‘g‘risida umumiy ma’lumot. 3. Texnologik jarayonlarni modellashtirish sohasidagi respublikamizdagi islohotlar natijalari, hududiy muammolar va ilm-fan, texnika va texnologiya yutuqlari. Fanning vazifalari. O'zbekiston respublikasining iqtisodiy rivojlanishi, bozor munosabatlariga o'tish ishlab chiqarishni faollashtirish, ularning samaradorligini oshirish va ilmiy- texnik taraqqiyotni jadallashtirishdan iborat. shu bilan birga, mamlakatimizda ham, chet elda uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanish istiqbollari bugungi kunda ilmiy asoslarning rivojlanishi va energiya resurslarini tejaydigan tarmoqlarni yaratish uchun texnologik tamoyillarni keng qo'llash kabi sohalar bo'yicha belgilanadi, mavjud uskunalarning birligini oshiradi, uning hajmini kamaytiradi, yangi yuqori zichlikdagi ekologik jihatdan muvozanatli texnologik jarayonlarni yaratadi. Energiyani tejash va xalqaro miqyosda (ayniqsa, MDH mamlakatlarida va xalq demokratiyasining sobiq mamlakatlarida) ishlab chiqarish quvvatini yo'qotish talabi kimyoviy va neft-kimyo texnologiyasidagi operatsiyalarni asosiy baholashni o'zgartirdi. misol uchun, agar 70-larda maksimal mahsuldorlik talabi ilgari surilgan bo'lsa va 80 - larda xom ashyoni tejash va reagentlarni boshlash endi energiya sarfini keskin qisqartirish, yakuniy mahsulot sifatini yaxshilash talabini aniq belgilaydi. Respublikaning kimyo, biokimyoviy va neft-kimyo sanoatida yangi ishlab chiqarishlarni rekonstruktsiya qilish va ishga tushirishga quyidagilar kiradi: a) maxsus texnika, moddiy va ma'naviy jixozlar va asbob-uskunalarning iskirishi sababli modernizatsiya qilish zaxiralarining yo'qligi; b) mamlakatni ilgari boshqa mamlakatlardan etkazib berilgan mahsulot bilan ta'minlash zarurati v) tashqi bozorda kafolatlangan samarali sotuvlar bilan mahsulotni chiqarishning maqsadga muvofiqligi. Kimyoviy, neftkimyoviy va shunga o'xshash sohalarda ko'pkomponentli aralashmalarning ajratish bosqichlari odatda oraliq mahsulotlarning oraliq oqimlari orqali bir kompleksga birlashtirilgan bir qator plastinka yoki to'ldirilgan ustunlar majmuasini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarish tizimlarini yaratishda va tadqiq qilishda alohida qurilmalar va ularning komplekslarini modellashtirish algoritmlari bo'lishi kerak. Ayrim asboblarning etarlicha aniq matematik tavsiflari mavjud bo'lsa, texnologik kompleksning barcha asbob-uskunalari bilan aloqasini inobatga olgan holda, har bir lokal qurilmani kombinatsiyalash va ishlatishning maqbul usullarini aniqlang, shuningdek, eng to'g'ri boshqaruv tartibini tanlang. Tabiiyki, kimyoviy-texnologik jarayonlarni jadal rivojlantirishning bunday yangi usullari juda murakkab ilmiy tadqiqot ob'ektlari bo'lib, shuning uchun tadqiqot va rivojlantirishni amalga oshirish uchun tegishli metodologiyani ishlab chiqish va ulardan foydalanish zarur. Ushbu uslubiy zarur vaqt va xarajatlar bilan talab qilingan ishonchning yakuniy natijalarini olish imkonini beradi. Eksperimental dizayn nazariyasiga asoslanib, o'rganilayotgan ob'ektlarni modellashtirish usullarini o'z ichiga olgan yangi samarali tadqiqot usullari bunday uslubiyot uchun ishonchli asos bo'lishi kerak. Ushbu fanning maqsadi texnologik jarayonlarni matematik modellashtirish muammolarini hal qilish, shuningdek texnologik jarayonlarni tartibga soluvchi qonunlarni o'rganish bo'yicha ilmiy-tadqiqot ishlarining nazariy asoslari va usullarini yaratishdan iborat. Har qanday kimyoviy jarayon tashqi va ichki tartibsizliklar nuqtai nazaridan yagona texnologik maqsadni bajarish uchun moddiy va energiya oqimlari bilan birlashtirilgan jarayon va asboblar to'plami sifatida tushunilishi kerak bo'lgan murakkab kimyo-texnologik tizimlarning (MKTT) qismi sifatida qaralishi mumkin. MKTT tahlil qilish va sintez vazifalarini murakkabligini aniqlaydigan katta (yoki murakkab) tizimlarning barcha belgilari bilan tavsiflanadi va kompyuter texnikasidan foydalanish asosida ushbu muammolarni hal qilishning maxsus usullari va vositalarini ishlab chiqishni talab qiladi. Murakkab texnologik jarayonlarni ishlab chiqish, loyihalashtirish va boshqarish ishlab chiqarishni tahlil qilish va sintezlashga tizimli yondashishni qo'llashga asoslangan bo'lishi kerak. Muvaffaqiyatli tahlil qilish uchun (strukturasi va parametrlari bo'yicha tizim xususiyatlarini aniqlash) va sintez (tizim va tizim parametrlari qiymatlarini ma'lum xususiyatlar bo'yicha aniqlash) uchun tizimning butun faoliyati va uning turli xil ish sharoitidagi xatti-harakatlarini va xususiyatlarini etarlicha chuqurroq va sifatli baholash talab etiladi. SRRP va tizimlarning (SRRPiS) xatti-harakatini miqdoriy baholash tizimning individual elementlarining matematik modellari va ularning o'zaro ta'sir va shovqin shartlari mavjud bo'lsa, hisoblash yo'li bilan olinishi mumkin. Murakkab KTTning o'ziga xos xususiyati uning o'ziga xos belgilariga qarab alohida-alohida funktsional nim tizimlarga bo'linishi ehtimoli mavjudligidadir. Ko'p hollarda, murakkab jarayonning juda murakkabligi murakkab dinamik tizimni alohida, mahalliy elementlarga ajratish imkonini beradi. Odatda, MKTT uchun kimyoviy texnologiyaning odatdagi jarayonlari sodir bo'ladigan alohida qurilmalar (kimyoviy reaktor, distillash ustuni, absorber, issiqlik almashinuvi va boshqalar) element sifatida qabul qilinadi. SRRP kompleksi va T modellashtirish kompleksining muammolarini echish uning elementlarining matematik modellari, tizimning ishlashi va iqtisodiy mezonlari mavjudligini nazarda tutadi. Bundan kelib chiqadigan asosiy qiyinchiliklar dastlabki MKTT elementlarida individual jarayonlarning matematik ta'riflarini taqdim etish usulini tanlash bilan bog'liq. KTJ va KTT kompleksini modellashtirishda ko'p tomonlama va moslashuvchanlikni ta'minlash uchun modellashtirish tizimlarining modulli dizayn prinsipi endi keng qo'llaniladi. Bu shuni anglatadiki, MKTT ning matematik ta'rifi hisoblash va tizim modullari majmuasi sifatida namoyon bo'ladi. Hisoblash modullari sifatida MKTTning alohida elementlarini (reaktor, absorber, distillash ustuni, issiqlik almashinuvi va boshq.) Yoki elementlar guruhini (kub va refluzli kondanser bilan distillash ustuni va boshqalar) matematik ta'riflari ishlatiladi va hisoblash modullarining bir-birlari bilan bog'lanishi belgilanadi. Ob'ektning matematik tavsifini aniqlash jarayonning yetarli matematik modelini yaratishning asosiy bosqichidir va shuning uchun kimyoviy-texnologik jarayonlarni matematik modellashtirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda matematik modellar parametrlari bo'yicha chiziqli baholash nazariyasi eng rivojlangan. Biroq, kimyoviy-texnologik jarayonlarning aksariyati parametr jihatidan chiziqli emas, bu ularning identifikatsiya qilish muammolarini hal qilishda katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli aksariyat hollarda chiziqli bo'lmagan modellarni identifikatsiyalash yoki taxminiy baholashlar yordamida yoki berilgan modelni chiziqlantirish orqali amalga oshiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarish bu - axborotlashtirilgan boshqarish tizimlari va kommunikatsiya, moliya - iqtisodiyot va marketing xizmatlari, ilmiy texnologik hamda loyihalash markazlarining kimyo-texnologik bosqichlar majmuidir. Raqamli texnika va ma'lumot qayta ishlash usuilarining intensiv rivojlanishi natijasida kimyoviy, neft-kimyoviy hamda ulaming ichki komplekslaridagi axborotlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot uzatish jarayo- ninng funksionallik ahamiyati tobora oshib bormoqda. Kimyo-texnologik jarayonlarning (KTJ) analizi va sintezi masalalarini yechishda, shuningdek, bu jarayonlardagi boshqarish tizimlarini qurish masalalarida matematik modellashtirish usullarini qoTlash maqsadga muvofiqdir. Matematik modellashtirish optimal boshqarish parametrlarini aniqlashda samarali qurol hisoblanadi, ayniqsa, fizikaviy va kimyoviy jarayonilarning qonuniyatlari yetarlicha o‘rganilgan holatlarida. Shundan kelib chiqqan holatda tashqi ta'sirlaming keng diapazonida obyektning matematik modelini hisobi orqali boshqarish parametrlarini aniqlash amalga oshiriladi. Matematik modellami ishlab chiqish usullari orasida quyidagilarni ajratish mumkin: - analitik - bu usul asosida substansiyani saqlashning fundamental qonunlari yotadi: - eksperemental va eksperemental-analitik - bu usul asosida o ‘rganilayotgan obyektning kirish va chiqish holatlari haqidagi eksperemental maTumotlami statistik qayta ishlash yotadi. Matematik modellashtirish usullarining rivojlanishi apparatda yuz beradigan texnologik jarayonlami tadqiq qilish metodologiyasini o‘zgartirish imkonini yaratdi, bu esa butun ishlab chiqarish va apparatlaming ierarxik strukturalari, sathlari orqali hodisalaming sabab - oqibat aloqalarini ochishda o‘z ifodasini topadi. Texnologik jarayon, unda yuz beruvchi fizik - kimyoviy hodisalami baholashdan boshlab, alohida sathlar orasidagi o‘zaro ta’sirlami hisobga olib, integral baholashlargacha tahlil qilinadi. Bu tarzda olingan tavsif jarayonning eng umumiy belgilarini xarakterlab, jarayonning matematik modeli sifatida ko‘rilishi mumkin. Texnologik qurilmalar quvvatlarining ahamiyatli darajada o ‘sishi tashqi va ichki energiya resurslaridan optimal foydalanish bilan bog‘liq qator masalalarning yuzaga kelishini belgilaydi. Shuning uchun ham amaldagi jihozlarni takomillashtirish va yangilarini loyihalashda asosiy e'tibor texnologik va konstruktiv parametrlami hisoblashning aniq usullarini ishlab chiqishga qaratiladi. Ko'rsatilgan masalani yechimi matematik modellashtirish usullarini takomillashtirish va ularni tadqiqot amaliyoti va loyihalash ishlariga tatbiq etish asosida yotadi. Matematik modellashtirish usuli jarayon tadqiqotining asosiy qismini, qimmat turuvchi va ko‘p hollarda amalga oshirish qiyin bo‘lgan tajribalarsiz uning matematik modelida amalga oshirishga imkon beradi. Texnologik qurilmalar quvvatlarining ahamiyatli darajada o‘sishi tashqi va ichki energiya resurslaridan optimal foydalanish bilan bog‘liq qator masalalarning yuzaga kelishini belgilaydi. Shuning uchun ham amaldagi jihozlarni takomillashtirish va yangilarini loyihalashda asosiy e’tibor texnologik va konstruktiv parametrlami hisoblashning aniq usullarini ishlab chiqishga qaratiladi. Matematik tavsif tuzish ko‘nikmalariga ega bo’lish va KTJIarning modellarini bilish texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish bo‘yicha mutaxassis, muhandis hamda operatorlarga samarali va foydali bo’lishi mumkin. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|