Ma`ruza №4. Elektr iste’molchilarni guruhlash va ularning xarakteristikasi. Elektr iste’molchilarni ish rejimlari va kategoriyalari. Reja

Birinchisi korxonaning umumsanoat iste`molchilari. Bu turli iste`molchiga 
kompressorlar, ventilyatorlar, nasoslar va ko`tarib tashuvchi mexanizmlar kiradi. 
Bu mexanizmlarni ishlash rejimi sanoat sohasidan qat`iy nazar bir xil va quvvati 
0,22-dan to 1000 kVt gacha bo`lib, ko`pincha birinchi kategoriyaga olib kelishi 
mumkin. Masalan nasoslar elektr iste`moli uzilishi katta talofatlarga olib kelishi 
mumkin, agar nasoslarning ishlashi ishlab chiqarish texnologiyasi bilan 
bog’langan bo`lsa. Ko`pincha texnologik rejim katta bosimli xavo bilan bog’liq 
va xokazo. 
Ikkinchi tur – bu maxsulot ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bevosita 
bog’liq, bir tipli iste`molchilar, masalan n dona ip yigiruv dastgoxlar. Har bir 
korxonada bir tipli iste`molchilar, «iste`molchilarning samarador raqami» - 
tushunchasi kiritiladi va bu tushuncha orqali umumiy iste`mol quvvati 
hisoblanadi. 
Elektr energiyasini iste`mol qiluvchi qurilmasi turlari bo`yicha EI va I lar
quyidagi guruxlarga bo`linadi: 
I. Elektrmotorlari bo`lgan EI va I lar; 
II. Elektrotexnologik qurilmalar; 
III. Elektr yoritish sistemasi; 
EI va I larning asosiy ko`rsatkichlari quyidagilar : 
1. Tokning turi 
2. Kuchlanishi 
3. Nominal quvvati 
4. Fazalar soni 
5. Chastotasi 
6. Ish rejimi 
7. Elektr ta`minoti ishonchliligi bo`yicha toifalari. 
9. Joylashuvi bo`yicha ish davomida ko`chib yuruvchi yoki ko`chiriluvchi EI 
lar ham mavjud (bularga kranlar, ikkinchi xol uchun metall qirquvchi stanoklar 
kiradi). 
Yuqoridagi ko`rsatkichlarning asosiylarini kengroq ko`rib chiqamiz. 
Elektroenergiya iste`molchilarining xarakterli ko`rsatkichlaridan biri 
ularning nominal quvvatlari hisoblanadi. Elektr yuritmalaridagi asinxron va 
o`zgarmas tok motorlari (AD va O`TM) uchun kVt da o`lchanuvchi aktiv 
nominal quvvatlari P
p
pasportlarida yoki ma’lumotnomalarda beriladi. Sinxron 
motorlar (SM) uchun aktiv nominal quvvati P
p
va nominal quvvat koeffitsienti 
cos

p
ishlatiladi. Metall erituvchi elektr pechlari va elektr payvandlash 
mashinalarining nominal (qo`yilgan) quvvati sifatida ularni ta`minlovchi 
transformatorlarning kVA da o`lchanuvchi to`la quvvatlari qabul qilinadi 
(S
n
=S
t
). 

---

3 
Qarshilik pechlari, elektroliz vannalari va yoritish asboblari uchun
qo`yilgan quvvat - bu shu qurilmalarning tarmoqdan iste`mol qiladigan
quvvatlariga teng (P
p
=P
ist
). Takrorlanuvchi - qisqa muddatli ish rejimli EI 
larning pasportida berilgan quvvatini uzoq muddatli ish rejimiga keltirib, 
nominal quvvat sifatida qabul qilinadi. 
Sanoat korxonalarining elektr qurilmalarida asosan o`zgaruvchan tok 
ishlatiladi. O`zgarmas tok ishlatuvchilari elektr energiyasini o`zgaruvchan tokni 
o`zgarmas tokga aylantiruvchi to`g’rilagichlardan olgani sababli, o`zgarmas 
tok doimo qimmatroq bo’ladi. To`g’rilagichlar sifatida "Sinxron motor - 
o`zgarmas tok generatori" (SM-O`TG) tizimini, boshqariluvchi simobli 
to`g’rilagichlar (BST), tiristorli to`g’rilagichlar (TT) ishlatiladi.
O`zgarmas tokning asosiy ishlatuvchilariga umumiy tarmoqdan ta`minlanuvchi 
ko`tarish-transport mexanizmlarining va prokat stanoklaridagi yordamchi
mexanizmlarning standart kuchlanishli motorlari kiradi. Elektroliz qurilmalari 
nostandart kuchlanishli iste`molchilarga kiradi. Elektr energiyasini tarqatish 
tizimida elektroliz qurilmalari, o`zgarmas tokda ishlovchi yoy pechlari, 
payvandlash mashinalari o`zgaruvchan tok iste`molchilari hisoblanadi. 
O`zgarmas tok ishlatuvchilar 5 % dan (mashinasozlikda) 85-90% gacha 
(alyuminiy elektrolizi bo`lgan rangli metallurgiyada) elektr energiyasini iste`mol 
qiladilar. 
EI va I lar quyidagi standart kuchlanishlarga ega: 12 V, 36 V, 127 V, 220 
V, 380 V, 660 V, 6 kV, 10 kV, - o`zgaruvchan tokda va 220 V, 440 V, 825 V - 
o`zgarmas tokda. 
Tokning chastotasi bo`yicha sanoat chastotasida ishlovchi, undan ortiq va 
undan kam chastotali elektr ishlatuvchilari mavjud. Sanoat chastotasi 50 Gts ga 
yoki 60 Gts ga teng bo`lib, 60 Gts ga chiqarilgan motorlar 50 Gts chastotali 
tarmoqdan ishlashi mumkin, ammo bunda kuchlanishni 380 V dan 460 V ga 
ko`tarish lozim. 50 Gts li motorlarni 60 Gts li tarmoqga ulab bo`lmaydi, bu 
holda 60 Gts ni 50 Gts ga pasaytuvchi o`zgartirgich o`rnatish kerak. 50 Gts 
chastotaga chiqarilgan transformator va elektr apparatlari 60 Gts da ishlatilishi 
mumkin. 
50 Gts dan past chastotalar quyidagi xollarda ishlatiladi. 
1).0.5-1.5 Gts - elektr pechlarida suyuq po`latni elektromagnit usulida 
aralashtirish uchun; 
2).2-5 Gts - kontaktli payvandlash uchun; 
3).10-40 Gts - elektr motorlari tezligini rostlash uchun. 
50 Gts dan yuqori chastota quyidagi xollarda ishlatiladi: 
1).175-220 Gts chastotalar tezkor motorlar ishlatiladigan, kichik gabaritli elektr 
asboblari uchun; 

---

4 
2).100-200 Gts-sunoiy tola sanoatidagi tsentrofugalarning elektr
yuritmasi uchun Gts; 
3).400 Gts chastota-tezligi 20000 ayl/min bo`lgan motorli yog`ochni 
qayta ishlovchi stanoklarda; 
4).500-1000 Gts chastota - qaynoq shtampovkada va toblashda
ishlatiladigan metallarni induktsion qizdirish qurilmalarida.