Maruza 6 : cho‘zilish va siqilish cho‘zilish va siqilishdagi ichki kuchlar, yuklanish va deformatsiya. Guk qonuni cho‘zilish diagrammasi

MARUZA 6 : CHO‘ZILISH VA SIQILISH. CHO‘ZILISH VA SIQILISHDAGI ICHKI KUCHLAR, YUKLANISH VA DEFORMATSIYA. GUK QONUNI. CHO‘ZILISH DIAGRAMMASI
Reja:
1. Bo’ylama deformatsiya.Guk qonuni.
2. Cho’zilgan yoki siqilgan sterjenlarning mustahkamlik sharti.
3. Cho’zish va siqilishda potensial energiya.
4. Materiallarning xossalarini ekspremental tekshirish.

Tayanch iboralar: deformatsiya, siqilish, moyillik koeffitsenti.
Adabiyotlar: 1; 2; 3; 5.

Agar sterjenga fakat uning o’qi bo’ylab yo’nalgan kuchlar ta’sir etsa , bu kuchlar ta’sirida sterjen fakat cho’zilishda yoki siqilishda bo’ladi. Sterjenning ko’ndalang kesimlarida bo’ylama zo’riqishlar hosil bo’ladi. Buylama zo’riqishlarni hisoblashda kesish metodidan foydalanamiz. Kesimda hosil bo’ladigan bo’ylama (kuch) zo’riqishni kesimdan tashqariga yo’naltiramiz va kesimdan bir tomonning muvozanatini tekshiramiz (7-shakl):

7-shakl.
N musbat chiqsa sterjen cho’ziluvchi, aks holda siqiluvchi deb hisoblaymiz.
Bo’ylama kuch deb sterjenning ko’ndalang kesimida hosil bo’ladigan normal kuchlanishlarning teng ta’sir etuvchisiga aytiladi:

Brusning har qaysi ko’ndalang kesimida hosil bo’ladigan bo’ylama kuchlarni grafigi bo’ylama kuchlarning epyurasi deyiladi:
N=N(x)
Brusning mustahkamligi tekshirilganda N ning maksimal qiymati olinadi.

BO’YLAMA DEFORMATSIYA. GUK QONUNI.

Sterjening bo’ylama kuch ta’siridagi deformatsiyasini o’rganaylik. Sterjening deformatsiyasigacha bo’lgan o’zunligini l bilan, deformatsiyadan keyingi o’zunligi esa l₁ belgilaylik. Sterjenning absolyut cho’zilishi
e = e₁ – e
bo’ladi va uzunlik birligida o’lchanadi.
Sterjening uzunligiga to’g’ri kelgan absalyut bo’ylama deformatsiya nisbiy bo’ylama deformatsiya deyiladi.

= e /e

Elastiklik yo’qolguncha absolyut l deformatsiya cho’zuvchi kuchga to’g’ri proporsionaldir. Buni birinchi marta ingliz fizigi Robert Guk aniqlagan va shuning uchun Guk qonuni deyiladi:

e = Pe/EF (16)
EF - cho’zilish yoki siqilishda sterjen bikrligi. Ye - Elastiklik moduli, N/m², MN/m² birliklardao’lchanadi. Elastiklik moduli materialning cho’zilish yoki siqilishga qarshilik ko’rsatish xususiyatini bildiradi. F - ko’ndalang kesim yo’zi.
Bikrlik koeffitsenti s = EF /e
Sterjenni 1 sm gacha cho’zuvchi S kuch bikrlik koeffitsenti deyiladi.
Bikrlik koeffitsentiga teskari kattalik moyillik koeffitsenti deyiladi.
= 1/s = e/ EF

KO’CHISHLAR.

Sterjenlar deformatsiyalanganda ularning ko’ndalang kesimlari sterjen o’qi bo’ylab ko’chadi.

8-shakl.
R kuch ta’sirida sterjenning AV kismi deformatsiyalanadi, VS kismi esa ko’chadi. Bu ko’chish AV kismining deformatsiyasiga teng bo’ladi.

Mahkamlangan joydan x masofadagi ko’chish

= e_x = Px / EF formula bilan aniqlanadi.
Agar ni F(x) tarzida ifodalansa bu ifoda ko’chish epyurasi deyiladi.
Demak, ko’chish sterjen o’qi bo’ylab to’g’ri chiziqli qonuniyatda o’zgaradi.

CHO’ZILGAN YOKI SIQILGAN STERJENLARNING MUSTAHKAMLIK SHARTI.

Mashina - mexanizmlar detallari mustahkam bo’lishi uchun uning xavfli ko’ndalang kesimlarida hosil bo’ladigan eng katta normal kuchlanishlar shu jism materiali uchun ruxsat etilgan normal kuchlanishdan ortib ketmasligi kerak. Ruxsat etilgan normal kuchlanishni bilan belgilaymiz.

(17)
(17) tengsizlikdan quyidagi uch ishni amalga oshirish mumkin.

1. 
   Mustahkamlikka tekshirish (17) formula bilan bajariladi ular orasidagi farq +- 5% ortmasligi kerak, 5%dan ortik bo’lsa, sterjen xavfli holatda bo’ladi.
   
2. 
   Ko’ndalang kesimni tanlash. (17) dan
   

( 18)

3. 
   Sterjenko’taraoladigankuchnitopish.
   

(19)

KO’NDALANGDEFORMATSIYA. PUASSONKOEFFITSENTI.

Sterjencho’zilgandayokisiqilgandako’ndalangkesimulchamlario’zgaribko’ndalangdeformatsiyasodirbo’ladi.
F=F-F₁ ko’ndalang absolyut deformatsiya deyiladi.
F/F= ¹ nisbiy ko’ndalang deformatsiya deyiladi.
= ¹ / - nisbiy ko’ndalang deformatsiyaning nisbiy bo’ylama deformatsiyaga nisbati ko’ndalang deformatsiya koeffitsenti deyiladi yoki Puasson koeffitsenti deyiladi.
0 0.5

CHO’ZISH VA SIQILISHDA POTENSIAL ENERGIYA.

Cho’zilish yoki siqilishga ishlaydigan bruslarga qo’yilgan kuchlar deformatsiya jarayonida ish bajaradi. Elastik chegarasida jismga qo’yilgan kuch olingandan keyin deformatsiya uchun sarf bo’lgan ish potensial energiyasiga aylanadi. Energiyaning saqlanishi qono’nga asosan
A=T+U
Kuchlar statik ravishda qo’yilgani uchun T = 0

U = A = P e / 2 = P² e / 2EF (20)

Nazorat savollari.

1. Bo’ylama deformatsiya nima ?

2, Guk qonunini ayting.
3. Ko’ndalang deformatsiya. Puasson koeffitsenti nima?
4. Cho’zilgan yoki siqilgan sterjenlarning mustahkamlik sharti.