Ma’ruza №7 Mavzu: Genetik injeneriya va biotexnologiya Ma’ruzaning rejasi

Irsiyatni  populyasiya  darajasida  qayta  qurish.  Hozirgi  kunda  tibbiyotdagi 

ko‘pgina  jarayonlar  (  tibbiy-genetik  maslahat,  yosh  bolalarning  o‘limiga  qarshi 

kurash,  odamlarda  to‘g‘ilishni  boshqarish  va  boshqalar)  odam  populyasiyalari 

genofondiga ta’sir ko‘rsatmoqda. 

Angliyada  1978  yili  P.Stentou  va  R.Edvarslar  probirkalarda  tuxim  hujayralarni 

urug‘lantirib  va  shu  urug‘langan  tuxim  hujayrani  uch  kundan  keyin  ayol 

bachadoniga  ko‘chirib  o‘tkazdilar.  Oradan  to‘qqiz  oy  o‘tgach  onadan  sog‘lom 

qizaloq to‘g‘ildi. Hozirgi kunda faqat AQSH ning o‘zida har yili 25 mingga yaqin 

farzandli  bo‘lmoqda.  Buning  uchun  sog‘lom  erkaklardan  urug‘  olinib  maxsus 

idishlarda  saqlanadi.  Bu  masalalar  metodik  tamonidan  yaxshi  hal  qilingan 

bo‘lsada,  uning  etika  masalalari  echilgan  emas,  (  masalan  urug‘ni  kimdan  olish 

kerak  va  hakozalar).  Lekin  tibbiy-genetik  maslahatlar  tufayli  irsiy  kasalliklarning 

oldi olinmoqda. 

G.Fink  bakteriyadagi  leysin  aminokislotasini  hosil  bo‘lishini  boshqarib  turuvchi 

genni  shunday  geni    bo‘lmagan  zamburg‘  hujayrasiga  o‘tkazdi.  1971  yili 

amerikalik  olimlar  K.  Merill,  Geyer  va  Petrichchiani  ichak  bakteriyasidagi 

galaktoza  –I  –fosfat  uridiltransferaza  genini  sun’iy  o‘stirilayotgan  odam 

hujayralariga  o‘tkazdilar.  Bu  bilan  olimlar  moddalar  almashinuvining  buzilishiga 

olib  keladigan  og‘ir  tug‘ma  kasalliklarni  davolash  uchun  yo‘l  ochdilar.  Hozirgi 

---

kunda ayrim genlarni sintez qilishning bir qancha usullari ishlab chiqildi. Masalan 

quyonning  qizil  qon  tanachalaridan  poliribosomalar,  ulardan  esa  globin  i-RNK  si 

(gemoglobinning  oqsil qismi) ajratib olindi. SHundan keyin DNK polimerazaning 

RNK  –tobe  virus  fermenti  yordamida  birinchi  bo‘lib  ana  shu  i-RNK  ning  DNK 

nuxsasini sintez qildilar. 

Irsiy kasalliklarni davolashda har xil biologik faol moddalar kerak bo‘ladi. Agar bu 

moddalar  odamning  o‘zidan  olinsa  odamlarga  har  xil  viruslarning  yuqish  xavfi 

to‘g‘iladi.  

Masalan  gemofiliya  kasalligini  davolash  uchun  odam  qonidan  ishlab  chiqilgan 

dorilar  tarkibidan  SPID  kasalligining  virusi  topilgan.  Biologik  faol  moddalarni 

hayvon  hujayrasidan  olinib  keyin  odamga  yuborilsa  retsipientning  immunologik 

sistemasi  bu  moddalarni  qabul  qilmasligi  mumkin.  SHuning  uchun  bu  biologik 

faol  moddalar  faqat  odamniki  bo‘lishi  kerak.  Bu  masalani  ya’ni  toza  biologik 

moddani  hosil  qilishni  faqat  genetik  injeneriya  usullari  yordamidagina  hal  qilish 

mumkin. Hozirgi kunda gen injeneriyasi usullaridan foydalanilgan holda tibbiyotda 

ishlatiladigan  o‘nga  yaqin  oqsillar  sintez  qilinmoqda  (insulin,  o‘stiruvchi  gormon, 

interferon,interleykin,profirinolizinni  faollashtiruvchi  oqsil,  V-gepatitga  qarshi 

vaksina,  yashur  kasalligiga  qarshi  vaksina,  a-antitripsin,  gemofiliya  kasalini 

davolashda  ishlatiladigan  IX  va  WIII  qon  omillari).  Gen  injeneriyasidan  yana 

tibbiyotda  irsiy  kasalliklarni  aniqlashda  ham  foydalaniladi.  Normadagi  genning 

nukleotidlar tartibini bilgan  holda,  u o‘zgarganda  undagi  nukleotidlarni joylashish 

tartibining o‘zgarishi aniqlandi.  

Biotexnologiya.  1970  yillari  molekulyar  genetika,hujayra  biologiyasi  va 

biokimyo  yutuqlariga  asoslangan    ishlab    chiqarish  usuli  -  biotexnologiya  paydo  

bo‘ldi.Lekin biologik usulda ishlab chiqarish jarayoni qadim zamonlardan ma’lum 

bo‘lib,insoniyat  xayotiy  jarayonlar  asosida  ongsiz  ravishda    sutdan 

qatiq,buo‘doydan  bo‘za  va  xamirturush,meva  sharbatlaridan    sharob  yoki  sirka 

tayerlashni  bilganlar.  Non,  vino,    sut  mahsulotlari,  pishloq  ishlab    chiqarish    va 

boshqalar  biotexnologik  jarayonlar  bo‘lib,  boshqa  ishlab  chiqarish  usullariga 

qaraganda energiya va xom ashyoni ko‘p talab qilmaydi. Biotexnologiyaning yana 

bir qulaylik tomoni shundaki bu jarayon natijasida hosil bo‘lgan chiqindilar kam va 

ular  albatta yana bir  boshqa  maqsadlar uchun ishlatiladi.  Biotexnologiya keyingi 

yillarda genetik injeneriyaning  yutuqlariga suyangan  holda yanada rivojlanmoqda. 

DNK  molekulasini  ishlab chiqaruvchi tarmoqlar yaratila boshlandi. °ozirgi kunda  

biotexnologiya  usullari  asosida  4500gayaqin antibiotiklar olinadi. 

Bu  muammolarni  birinchisi  hal  qilinmoqda,  lekii  ikkinchisi hamma  vaqt  ham  

amalga  oshmayapti.  Boshoqli  don  ekinlarida hujayradan  o’simlik   olish  qiyin  

amalga    oshmoqda    Inson    uchun    zarur  bo’lgan    moddalarni    hujayra    injenerligi  

va    biotexnologik    usullar  yordamida  keng  miqyosida  ishlab  chiqarish 

---

biotexnologiya deyiladi.  

1