Ma'ruza №8 po‘latlar r е j a

Uglerodli po‘latlarga doimiy qo‘shimchalarni ta’siri. 
Qora metalurgiyaning asosiy mahsuloti bu po„lat hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan 
po„latlarning 85% uglerodli po„lat, 15% legirlangan po„latdir. 
Sanoatda olinayotgan uglerodli po„latlarning kimyoviy tarkibi murakkab. Bu 
po„latlarning tarkibida temir 97,0-99,5 % ni tashkil qilishi mumkin, qolganlari qo„shimchalar. 
Qo„shimchalarni bir qismi ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog„liq (margonets, kremniy). 
Qo„shimchalarni ba‟zilarini metall tarkibidagi to„la chiqarib tashlash mumkin emasligidan 
(oltingugurt, fosfor, kislorod, azot, vodorot). Tasodif kirib qoladigan qo„shimchalar ham 
bo„ladi : xrom, nikel, mis. Bulardan tashqari metall emas materiallar ham kirib qolishi mumkin.
Doimiy qo„shimchalarga po„latni olish davrida hosil bo„ladigan, quyish davrida hosil 
bo„ladigan, dastlabki materiallardan (yoqilg„idan, pechni qoplamasidan – “futerovka” sidan, 
atmosferadan) qo„shimchalar kiradi. 
Marganetsni ferritda erishi metallik bog„lanishni kuchaytiradi; natijada Yung moduli 
qiymati oshadi. Marganets oksidi (MnO2) ruda tarkibida doimo bo„ladi; demak po„lat, cho„yan 
tarkibida xam. Eritish davrida po„latni ferromarganets bilan qaytarishda ham marganets po„lat 
tarkibiga kiradi. 
Kremniy ham shu kabi ta‟sir qiladi. Kremniy temir rudasida birikma – SiO2 ko„rinishida 
bo„ladi. Po„latni qaytarishda ishlatiladigan – ferrotsilitsiy tarkibida ham kremniy bo„ladi. 
Shuning uchun po„lat tarkibida kremniyning bo„lishi bu texnologik majburiy – muqarrar. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, barcha konstruktsion 
uglerodli po„lat tarkibida 0,3-0,8℅ M va 0,17-0,37 ℅Si bo„ladi. Shuning uchun ferritning 
qattiqligi HB-60-80 MPa bo„ladi. 
Doimiy qo„shimchalarga fosfor va oltingugurt ham kiradi. Bular po„latning mexanik 
texnologik va boshqa xossalariga katta ta‟sir qiladi. Shuning uchun har xil po„latlar uchun 
ularning miqdori qat‟iy chegaralangan. 
Fosfor po„latga metallurgik ishlab chiqarish jarayonida rudadan, yoqilg„idan va flyusdan 
o„tadi. Fosfor po„latni plastikligini pasaytirib, yetarli darajada mo„rtligini oshiradi. Shular uchun 
po„lat tarkibida fosfor miqdori 0,01-0,07 % chegarasida bo„lishi mumkin. 
Oltingugurt temir rudasida va metallurgik yoqilgi tarkibida bo„lib po„latga metallurgik 
jarayon paytida o„tadi. Temir sulьfidi temir bilan oson eriydigan evtektikani hosil qiladi 
(t
erish
=988
0
C). Bu donolar chegaraligi joylashadi va po„latni mustahkamligi va plastikligini ancha 
pasaytiradi. O„z navbatida po„latni issiq holda (800-1200
0
C) texnologik ishlashda issiq darz 
ketishga olib keladi. Oltingugurt po„latni mo„rtlashishga olib keladi. Shuning uchun po„latdagi 
oltingugurt miqdori qattiq nazorat qilinadi. Ma‟sul detallar uchun uning miqdori 0,03-0,04% dan 
ortishi kerak emas. 
Xulosa qilsa bo„ladiki, marganets va kremniy po„latni mexanik xossalariga qaysidir 
darajada yaxshi ta‟sir qiladi; fosfor bilan oltingugurt esa yomon ta‟sir qiladi va juda zararli 
hisoblanadi. 
Po„latni eritish va quyish davrida unga tashqi muhitdan havodan kislorod, vodorod, azot 
va boshqa gazlar kirib qoladi. 
Kislorod temir kristallik panjarasida erimaydi; shuning uchun temir oksidda FeO, Fe
2
O
3
ko„rinishida turadi. Bu metall emas qo„shimchalar po„latni plastiklik va mustahkamlik 
xossalarini pasaytiradi. 
Azot juda kam miqdorda ferritda erish qobiliyati bor; bu bilan uni mustahkamlab, bir 
vaqti o„zida mo„rtlashtiradi. 
Po„latni eritish davrida unga vodorod kirib qoladi, unda eriydi, harorat pasaygani sari 
undan chiqadi (temir bilan gidridlar hosil qilmagani uchun). Qolgan ba‟zi miqdori po„latni 
mo„rtlashtiradi. Bu erimagan vodorod po„latda «flokenlar» (mikroyoqriqlik darzlar) hosil qiladi. 

---

Albatta, bu po„lat mustahkamligini pasaytiradi va buni konstruktsion material sifatida ishlatib 
bo„lmaydi.