Ma’ruza: Alisher Navoiyning lirik merosi
Download 388.37 Kb. Pdf ko'rish
|
2-maruza matni Lirikasi
|
-ma’ruza: Alisher Navoiyning lirik merosi REJA
1. Devonlari. Ilk devon. 2. “Badoyi’ ul-bidoya” debochasida devon tartib berish masalalari. 3. Xazoyin ul-maoniy” – lirik qomus sifatida. Kulliyotning yaratilish tarixi, tarkibiy tuzilishi. Kulliyotdagi devonlar tartibi va ularning o‘ziga xos xususiyatlari. Navoiy va Bobur ijodiga chuqurroq nazar tashlasak, bu ikki buyuk ijodkor ijodida hamohang nuqtalar ko‘plab uchraydi. bunday hamohanglik ularning ruboiylarida, g‘azallarida, tuyuqlarida, masnaviylarida ko‘zga tashlanadi. Garchand ular bir zamonda yashashsa-da, jangu jadallarga boy zamon ularning uchrashuviga imkon bermadi. Navoiyning Boburga maktub yo‘llashi, Boburning Navoiyga javob xati bilan ular o‘rtasidagi hayot ishlari uzildi. Bobur Hirotga kelganda esa Navoiy vafot etgan edi. Bobur yigirma kun Navoiy uyida yashadi. Shu yerda Navoiy asarlari bilan to‘liq tanishdi. Bobur Navoiyning «Xazoyim-ul maoniy» devonini mutoala qilib, aruz bahri tartibi bilan o‘zi uchun saylanma devon tuzadi. Bu holatni Boburning o‘zi shunday qayd etgan: «Alisherbekning uylarini ta’yin qildilar Hiridin chiqquncha Alisherbekning uylarida edim. odina kuni, oyning yigirma uchida Alisherbekning to‘rt devonidin buhur va avzon tartibi bilan g‘azallar va abyotikim, intixob qililadur edi, itmomig‘a yetti». Mana shunday xatti-harakatlar bu ikki ijodkor ijodida o‘xshash holatlarni yuzaga keltirgan. Bobur Samarqand taxtidan ajrab, Andijonga ham kira olmay qolgan damda yaratgan ruboiysida Vatandan ayrilgan g‘arib ko‘ngil izhorini shunday sharhlaydi: Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi, Shod etmas ko‘ngilni mehnatda kishi. Ko‘ngilni bu g‘ariblikda shod o‘lmadi, ol, G‘urbatda sevinmas emish, albatta, kishi. Bu ruboiy, bevosita, Navoiyning quyidagi mashhur ruboiysi ta’sirida yuzaga kelgan:
/urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish, el anga shafiqu mehribon bo‘lmas emish. Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa, Bulbulga tikondek oshiyon bo‘lmas emish.
Navoiy ruboiylari ichida tavzi’ san’atidan mohirona foydalangan, to‘rt qator she’rida ma’shuqa maqtovini chiroyli ifoda qilgan bir ruboiy bor:
Ko‘z birla qoshing yaxshi qabog‘ing yaxshi Yuz birla so‘zing yaxshi dudog‘ing yaxshi. Men birla eling yaxshi saqog‘ing yaxshi Bir-bir ne deyin boshdin oyog‘ing yaxshi.
Ma’shuqa portretini «boshdin oyog‘» bu qadar muxtasar tasvirlash Boburga ham zavq bergan, oqibat, quyidagi ruboiy yuzaga kelgan:
Jon vola erur la’ni shakar boringga, Ko‘nglim ham erur xarob ruhsoringga. Tuftoring erur boshdin-oyoq barchasi xo‘b, Men banda bo‘lay boshdin-oyoq boringga.
Boburning quyidagi ruboiysi Navoiyning quyidagi matla’si ta’sirida yuzaga kelgan.
Ishq ila bo‘ldim masal savdo bila afsona ham Shukurulloh, kim yana oshiq menu devona ham.
Bobur yozadi: Yuz shukur qilayki yoka oshiq bo‘ldim, Olamg‘a bo‘lib afsona oshiq bo‘ldim. Yaxshi so‘zingu vasfi jamoling eshitib, Ko‘rmay seni g‘oyibona oshiq bo‘ldim.
Bobur «Mustasar» asarida tuyuq janri, uning tajxis san’ati asosida yuzaga keluvchi turi haqida so‘zlaganda, misol uchun Navoiyning quyidagi tuyug‘ini keltiradi:
La’nidin jonimg‘a o‘tlar yoqilur, Qoshi qaddimni jafodin yoqilur. Men vafosi va’dasidan shodmen, Ul vafo bilmonki qilmas, yoqilur
Navoiy tuyug‘idagi tajkisni yuzaga keltirayotgan «yoqilur» so‘zi asosida Boburning quyidagi tuyug‘i yuzaga kelgan:
Qaddimni firoq mehnati yoqildi, Ko‘klut g‘ashu andux o‘tig‘a yoqildi. Xolimni sabog‘a aytib erdim, eychun, Bilmon senga sharq qilmadi, yoqildi.
Navoiyning «Koshki» radifli g‘azaki bor. Bu g‘azalga jomiy muxammas, Husayniy nazira bog‘lagan. Qizig‘i shundaki, Navoiyning o‘zi ham bu g‘azalga muxammas bog‘lagan. Shoirning o‘z g‘azaliga muxammas bog‘lashi kam uchraydigan xodisa. Bunday holatni Ogahiy ijodida ham kuzatamiz. Shoir «Ustika» radifli g‘azaliga muxammas bog‘lagan. Navoiyning «Koshki» radifli g‘azali Boburga ham zavq bergan. Bobur ham Xusayniy kabi bu g‘azalga nazira bog‘lagan. /azal va naziralarning matla’sini keltiramiz.
Navoiy:
Ochmagay erdi jamoli olam aro koshki Solmag‘ay erdi bori olamg‘a g‘avg‘o koshki.
Husayniy: Qilmag‘ay erdim yuzin ko‘rmak tamanno koshki Solmag‘ay erdim ko‘ngil mulkiga yog‘mo koshki.
Bobur: Ko‘rmagay erdim jamoli olam aro koshki Bo‘lmag‘ay erdim bori olamda rasvo koshki.
Ko‘rinadiki, Bobur tazmin asosida Navoiy matla’sidagi torse san’atini saqlagan holda go‘zal bayt yaratgan. Bobur ayrim o‘rinlarda tazmin yo‘li bilan Navoiy misralarini aynan olib, baytga kiritadi. Tazmin san’atida fikriy mutanosib mendan tashqari badiyat jihatidan ham baytlar bir-biriga mos bo‘lishi zarur. Navoiy g‘azallarida shunday bayt bor:
Oshiq o‘ldim bilmadi yor o‘zgalarga yor emish Olloh, olloh, ishq aro mundoq bolalar bor emish.
Bobur yozadi: Oshiq o‘lg‘och ko‘rdiki ul shamshod qaddin yuz balo Olloh, olloh, ishq aro mundoq bolalar bor emish
Boburning san’atkorligi shundaki, Navoiy misrasi Bobur fikrining izchil davomiga aylangan. Har ikki misrani ikki ijodkorga qalamiga mansubligini faqat mutaxassis adabiyotshunosgina farqlaydi. Navoiy misrasida «O» tovushi orqali assonans, «L», «M» tovushlari orqali tavzi’ san’ati qo‘llangan. Bobur misrasida ham «O» tovush to‘rt joyda takrorlanmoqda, «D» tovush orqali esa tavzi’ san’ati yuzaga kelmoqda. Navoiy visol anxori zavqini, oshiq qalbidagi orzu-ishtiyoqni shunday tasvirlaydi:
Ne xush o‘lg‘ay ikovlon mast bo‘lsak vasl bog‘inda, Qo‘lim bo‘lsa oning bo‘ynidayu og‘zim qulog‘inda.
Oshiqning visol damlari haqidagi orzu-intilishlari Bobur g‘azallarida ham Navoiyona oshkora, ham shakliy, ham mazmun jihatdan hamohang satrlarda ifodalanadi: Ne xush o‘lg‘ayning agar uyqunin baxtimni uyg‘otsam, Kechalar tori mo‘yidek beliga chirmashib yotsam.
Navoiy «Xayrat-ul abror» dostonida yomon shayxlar haqida fikr yuritib, o‘z fikrining darajama-daraja oshirib, ajoyib bayt yaratgan edi:
Bu el erur barcha yomondin yomon, Kimki yo‘q andin yomon, andin yomon.
Bobur xijron haqida yozar ekan, o‘z fikrini Navoiyona san’atkorlik bilan ifoda qilgan:
Bormi ekan hech kima olamda xijrondin yomon Har nekim ondin yomonroqdir, budur ondin yomon.
Navoiyda shunday bayt bor: Ko‘zda suv, ko‘ngil aro o‘t, ne ko‘rarsen oxir? Yana ahvolin alarning ne so‘rarsen oxir?
Bu baytda Navoiy tazod san’ati (suv, o‘t) birikmani radif qo‘llash orqali fikrni ta’sirli ifoda qilmoqda. Lirik qahramonning ko‘zda suv, ko‘ngil aro o‘t holatdagi tasviri kitobxon ko‘z oldida yorqin manzara-lirik qahramon kayfiyatini to‘la keltirmoqda. Bobur mashhur masnaviylaridan birida yurtdan uzoqda, yor va diyordan vafo ko‘rmagan lirik qahramon qalb manzarasi tasvirida Navoiyda uchragan yuqoridagi holat-tazod san’atidan foydalangan holda qalam tebratadi:
Bir kecha xotirim mushavvash erdi, Ko‘zda suv ko‘nglim ichra otasi erdi. Navoiy va Bobur ijodidagi mushtarak xususiyatlardan biri ularning ko‘p tillik ijodkor ekanligidir. Navoiyshunoslikka doir adabiyotlarda Navoiy zulnisokayn shoir deb baholanadi. To‘g‘ri, Navoiy turkiy tilda, fors tilida devonlar yaratgan. Ikki tilda ijod qilgan shoirlar ko‘p bo‘lsa-da, ikki tilda devon yaratgan shoirlar ko‘p emas. Navoiy an’anasi Mohlaroyim Nodira tomonidan davom ettirlgan. Navoiy ijodiga nazar tashlasak, u turkiy va fors tilidan tashqari arab tilida ham ijod qilganiga guvoh bo‘lamiz. «Hazoyin-ul maoniy» devonining birinchi baytiyoq arab va turkiy tilda bitilgani (muolma san’ati) fikrimiz isbotidir.
Ashraat min aksi shamsil kasi anvor-ul xudo Yor aksin mvyda ko‘r deb jondin chiqdi sado.
Bundan tashqari, Navoiy arab tilida «Sab’xat abxur» nomli lug‘at yaratgan. Demak, Navoiy ko‘p tillik ijodkordir. Bobur ham Navoiy singari ko‘p tillik ijodkordir. U, asosan, turkiy tilda ijod qilgan bo‘lsa-da, Hind devoni fors va Urdu tilida yozilgan she’rlardan tarkib topgan. Bobur ham Navoiy singari bir she’rni ikki tilda ham yaratgan.
Har hazki xaloyiq andin o‘yrilmas emish, Ul haz mazasiyu qadrini bilmas emish. Ma’junu basitu bo‘za bust yane, Bir jura’ chog‘ir durdi ishin qilmas emish.
Navoiy va Bobur ijodiy faoliyatida badiiy ijoddagi hamohanglik bilan birga ilmiy ijodda ham mushtarak xususiyatlarini ko‘rish mumkin. Bu mushtaraklik ilmiy sohadagi serqirralikda, qomusiy ilmga ega ekanlikda ko‘rinadi. Ular zamonasining buyuk shoirlari bo‘lish bilan birga adabiyotshunos olimlari hamdir. Ikkalasi ham aruz nazariyasiga bag‘ishlangan asar yozganlar. Navoiyning «Mezon-ul avzon», Boburning «Muxtasar» asarlari aruz ilmiga bag‘ishlangan. Aruz ilmiga oid arab olimi Xalil ibni Ahmad kitobidan tortib, bugungi kungacha ko‘plab asarlar yoziladiki, bular aruz ilmini o‘rganishga bo‘lgan katta qiziqish, ehtiyoj borligini ko‘rsatdi. Fitratning «Adabiyot qoidalari» kitobidagi aruz haqidagi ma’lumotlar, A.Rustamovning «Aruz haqida suhbatlar» risolasi A.Hojiahmedovning «Maktabda aruzni o‘rganish» nomli kitobi aruzni o‘rganuvchilar uchun qo‘llanma bo‘lmoqda. Aruz she’r tizimi haqidagi S.Mirzayev, U.To‘ychiyevlarning ilmiy ishlari turkiy aruz qonuniyatlarini o‘rganishda muhim manbadir. Demak, Navoiy va Bobur an’analari bugungi kunga qadar davom etmoqda. Navoiy adabiyotshunos olim sifatida 2 ta tazkira yaratgan. «Majolis-un nafois» turkiy tildagi birinchi tazkira bo‘lib, unda 459 ta Navoiy zamondoshlari bo‘lgan shoirlar haqida ma’lumot berilgan. «Nasoyin-ul muhabbat» nomli asar ham tazkira bo‘lib, unda 770 ta sufiy shoirlar haqida ma’lumotlar bor. Bobur tazkira janrida maxsus asar bitmagan bo‘lsa-da, «Boburnoma» asarida 30 dan ortiq shoir haqida ma’lumot qoldirgan. Boshqa tazkiranavis olimlar adabiyot tarixchisi sifatida ko‘rinsa, Navoiy va Bobur esa ham adabiyot tarixchisi, ham adabiyot tanqidchisi sifatida ish ko‘rgan. Ularning shoirlar haqidagi ijobiy va tanqidiy baholari xolisligi bilan diqqatga loyiqdir. Navoiy va Bobur tilshunos olimlar hamdir. Navoiy «Muxokamati ul lug‘atayn» kitobida turkiy til bilan fors tilini qiyosiy tahlil qilib, turkiy tilning boy va jozibali til ekanini isbotlab berdi. U arab tilida «Sab’xat anxur» nomli lug‘at yaratdi. Bobur tilshunos olim sifatida «Xatti Boburiy» deb nomlangan alifbo yaratdi. Arab alifbosini turkiy talaffuzga u qadar mos emasligini ko‘rgan Bobur bu alifboni isloh qilib, 1503-1514 yillari «Xatti Boburiy» ni yuzaga keltirdi. Bu alifbo Boburiylar xonadonida qo‘llangan. Bobur «Boburnoma» asarida 1528 yil voqealari haqida to‘xtalar ekan, shunday yozgan: «Muxlo Bixishtiydin Xikdolg‘a kamar va xanjar va «Boburiy xati» ning mufradoti yiborildi». Garchi bu alifbo hayotda keng qo‘llanmagan bo‘lsa-da, uning vujudga kelishi zo‘r xodisa va katta jur’at edi.
Bobur «Qur’on» ni o‘z alifbosida ko‘chirtirib, makkaga yuborgan. Hozir bu «Qur’on» Mashxad shahrida saqlanadi. «Xatti Boburat» bizning davrimizgacha yetib kelgan. quyidagi yozuvning usti qismida Bobur xarfi, ostida esa arab xarfi beriladi. Bobur tilshenos sifatida badiiy ifodaning qayd etadi. O‘g‘li Xurosonga yozgan maktublaridan birida unga nasixat qilib, shunday yozadi: «bu xatlaringni bitibsenva o‘qumaysen, ne uchunkim, agar o‘qir xayol qilsang edi, o‘quyolmas eding. O‘quyolmagandin so‘ng, albatta, tag‘yir berur eding. Xatingni xud tashvish bila o‘qisa bo‘ladur, vale asru mug‘laqtur. Imlong yomon emas. agarchi xeyli rost emas, «iltifot» ni «to» bila bitibsen. Kulungni «yo» bila bitibsen. Xatingni xud har tavr qilib o‘qusa bo‘ladur, vals bu mug‘naq alfozingdin maqsud tamoni mafxung bo‘lmaydur. /olibo, xat bitirda kolillig‘ing ham ushbu jihattindur. Bundin kara betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bitti: ham sanga tashvish ozroq bo‘lur va ham o‘qug‘uchig‘a». Bobur vatandan uzoqda ham ona tili ravnaqini o‘ylaydi. Uning Qobul va Xindistonda turib, turkiy tilda ijod etishining o‘zi ona tiliga mehr-muhabbatidan edi. Bobur bu bilan cheklanmaydi. Turkiy tilni rag‘batlantirishning turli shakllaridan foydalanadi. «Boburnoma» da 1519 yil voqealari bayonida shunday lavxa bor: «Chahorshanba kuni. . . mutoyaba jihatidan deyildikim, har kim sortcha aytsa, bir ayog‘ (qadah) ichsun, bu jihatin ko‘p kishi ayog‘ ichti. Sunna vaqtida chaman o‘rtasidag‘i tolor (so‘ri) ustida o‘lturuldi. Deyildikim, har kishi turkcha aytsa, bir ayog‘ ichsun. Bunda ham g‘alaba, (ko‘p) kishi ayog‘ ichti». Bobur so‘zning qudratini juda yaxshi tushunuvchi tilshunos, ajoyib notiq bo‘lgan. Bobur Xindistonda Lano Sango qo‘shinlariga qarshi olib borgan janglaridan birida uning lashkarlari orasida sarosima, parokandalik yuzaga keladi. Vaziyatni tushungan Bobur lashkarlari oldida otashin nutq so‘zlaydi. U, jumladan, shunday deydi: «Har kimki hayot majlisiga kiribtur, oqibat, ajal paymonasidin ichqusidir va har kishikim, tiriklik manziliga kiribyutur, oxir dunyo g‘amxonasidin kechkisidir, yomon ot bilan tirilgandin, yaxshi ot bilan o‘lgan yaxshiroq. . . Tangri taolo bu navch saodatni bizga nasib qilibdur va mundoq davlatni bizga qarayib aylabtur. O‘lgan shohid va o‘ldirgan g‘oziy, barcha tangrining kalomi bilan ont ichmoq kerakkim, hech kim bu qatildin yuz yondurur xayol qilmay to badanidin joni ayrilmaguncha, bu muhoriba va muhotiladin ayrilmagay». Navoiy va Bobur tarixchi olimlardir. Navoiy «Tarixi muluki Ashyan» nomli kitobida Eron va Turon shohlari tarixini yozgan. «Tarixi xukamo va anbiyo» nomli kitobida esa avliyolar va payg‘ambarlar tarixini yoritgan. Boburning «Boburnoma» asavri XVI asr Boburiylar tarixini eng izchil, haqqoniy va nolis yoritgan asar sifatida qimmatlidir. "B«burnoma" »indiston tarixini o‘rganishda Beruniyning «Xindiston» kitobidan keyingi eng yaxshi manbadir. Navoiy va Bobur tarjimonlardir. Navoiy Hazrati Imom Alining «Nasrul-la oliy» asarini she’riy yo‘lda tarjima qilgan. Ma’lumki, A.Jomiy 40 ta xadis mazmunini 40 ta ruboiyga solgan edi. Navoiy ushbu asarni tarjima qilib, «Arbain xadis» deb atadi. Bunday faoliyat Bobur ijodiga ham xosdir. Bobur Xo‘ja Ahrorning «Volidiya» nomli asarini she’riy yo‘lda tarjima qilgan. Navoiy va Bobur musiqashunos olimlar ham edi. O‘tmish ziyolilarining bugungi ziyolilarga ibratli tomonlaridan biri shundaki, ular, albatta, musiqadan xabardor edilar. Ular soz chalar, kuylar yaratar edilar. Musiqani bilmaslik u zamon ziyolilari uchun ayb sanalgan. Bobur bergan ma’lumotga ko‘ra shoir Binoiy musiqadan bexabar ekan. Navoiyning ta’miri bilan u musiqani o‘rganadi, xatto, kuylar yaratish darajasiga boradi. «. . . Burunlar musiqiydin bexabar ekandur, bu jihattin Alisherbek ta’n qilur ekandur. Bir yil Mirzo Marvga qishlay borganda- Alisherbek ham borur. Binoiy Hiriyda qolur. Ul kish musiqiy mashq qilur, yozgacha oncha bo‘lurkim, ishlar bog‘lar. Yoz Mirzo Hiriy kelganda sovet va naqsh o‘tkarur. Alisherbek taajub qilib, tahsin qilur. Musiqiyda tavr ishlar bog‘labtur, ul jumladin, bir naqshi bor, nuhrangga mavsum. Bu to‘qqiz rangning tuganishi va naqshning maylosi rosttadur» 1 .
Download 388.37 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|