Ma’ruza mashg'ulotlari 1-Mavzu: Mediasavodxonlik va axborot madaniyati evolyutsiyasi va uning jamiyatdagi ahamiyati Reja

6.4. Ijtimoiy tarmoqlarni ommalashtirish
Jahonda globallashuv jarayoni va inson tafakkuriga axborot bosimining kuchayishi natijasida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining tez sur’atlarda rivojlanishi tufayli insoniyatning global internet tarmog‘iga qaramlik darajasi ortib bormoqda. Shu sababli, global internet tarmog‘i jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy qarashlarni shakllantirish, rivojlanish jarayoniga bevosita ta’sir etish va o‘zgartirishda asosiy vositalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Ayni vaqtda, milliy segment saytlarini OAV sifatida rivojlanib borishi «transformatsiyalashgan matbuot nazariyasi»ga asosan shakllanmoqda. Bugungi kunda «transformatsiyalashgan matbuot nazariyasi» («transformatio» lotincha, «o‘zgartirish», «qayta tuzish») termini orqali jurnalistikani demokratik institut sifatida qayta tuzish, OAV faoliyatini tubdan o‘zgartirish va takomillashtirish orqali yangi davr - axborotlashgan jamiyatga xizmat qiluvchi «transformatsiyalashgan matbuot» tushunilmoqda.
Internet tarmog‘ida joylashtirilgan ma’lumotlarning asosiy foydalanuvchilari yoshlar ekanligi, internet tizimi tomonidan taqdim etilayotgan tezkor aloqa imkoniyatlari yoshlarga mo‘ljallangan saytlarni jadallik bilan rivojlanishiga olib kelmoqda. Bunday kommunikativ imkoniyatlar yoshlarning internet imkoniyatlariga ishonchini oshirdi, ularning xorijiy mamlakatlarda istiqomat qilayotgan hamkorlari, do‘stlari, hamkasblari, qarindoshlari va izdoshlari bilan sifatli aloqa vositasi rolini bajardi. Shu bilan birga yoshlarning muayyan qismi internet tarmog‘ida bo‘sh vaqtlarini o‘tkazish salbiy mazmundagi axborotlar majmuasi, demokratik jamiyat rivojlanish tendensiyalariga zid bo‘lgan, buzg‘unchi g‘oyalarni tarqatayotgan saytlar ta’siriga tushishiga sabab bo‘lmoqda. Globallashuv va axborot bosimi muttasil oshib borayotgan davrda ayrim xorij davlatlar hududida zararli ta’sirga tushib qolgan yoshlar faoliyatini tasvirlovchi, ularning tajovuzkorlik, bosqinchilik, jinoyatchilik, giyohvandlik, buzg‘unchilik faoliyatini tashviqot qiluvchi ma’lumotlarga ega bo‘lgan internet saytlarining soni ortib bormoqda. Internet tarmog‘ida ma’naviy buzuqlik va turli g‘arazli maqsadlarni, konstitutsion tizimga qarshi, demokratik jamiyat qurish talablarini inkor etishni targ‘ib qiluvchi, tinch osoyishta ijtimoiy, iqtisodiy turmushni buzishga undovchi ishlar bilan shug‘ullanayotgan internet saytlar soni oshib bormoqda.
Bugungi kunda internet xavfsizligini ta’minlash va uning salbiy ta’sirini kamaytirishda «tanaziyalashgan matbuot nazariyasi»dan kelib chiqib yondashish lozim. Ushbu «tanaziyalashgan matbuot nazariyasi» termini orqali iste’molchilar jamiyatini tirik organizm sifatida idrok etib, real hayotni siyosiy, madaniy, ijtimoiy, huquqiy, diniy, tibbiy, iqtisodiy, axborot xavfsizligi omillari orqali ichdan yemiruvchi, axborotlashgan jamiyatning salbiy holatidagi «o‘lik matbuot» prognozi tushuniladi.
Jadal sur’atlarda rivojlanayotgan Qozog‘iston aholisi 18,4 mln., internet foydalanuvchilari soni 15,1 mln. bo‘lib, aholini internet bilan qamrovi 82 foizga teng. (2-diagramma) 
2-diagramma. Markaziy Osiyo davlatlarining aholisiga nisbatan Internet qamrovi (2020 yil) (mln.)
Qirg‘iziston Respublikasi aholisi 6,4 mln., Internetdan foydalanuvchilari 2,5 mln, Tojikiston Respublikasi aholisi 9,1 mln., global internetdan foydalanuvchilari 2,98 mln, Turkmaniston Respublikasi aholisi 5,8 mln, jahon internet tizimidan foydalanuvchilari 1,3 mln.
Barqaror rivojlanish jarayonida mobil aloqa vositalaridan ijtimoiy, iqtisodiy zaruriyat uchun foydalanish jarayoni muttasil ortib bormoqda. Jumladan, O‘zbekiston aholisining 29 millionga yaqini mobil qurilmalardan foydalanadi . Jamiyatda mobil aloqa vositalari rivojlanib borishi natijasida global Internet saytlarini mobil versiyalari ko‘paymoqda va ijtimoiy tarmoqlar messenjer ko‘rinishiga o‘tmoqda. Shuningdek, hozirgi davrda mobil messenjerlar yaratilishi yoshlarning xorijiy ijtimoiy tarmoqlarga qiziqishini oshirmoqda. Yuqoridagi fikrlar istiqbolda milliy segment saytlar mobil sahifalari rivojlanib borishidan dalolat bermoqda. Shuning natijasida, O‘zbekiston milliy segmentidagi saytlarga foydalanuvchilarning 72,4 foizi aynan mobil dasturlar orqali kirgan.
Ta’kidlash lozimki, yangi taraqqiyot bosqichi davrida global kompyuter tarmog‘ining jadal rivojlanishi uning auditoriyasida tobora kengayish jarayoni kuzatilmoqda. 1995 yilda jahonda internetdan foydalanuvchilar soni 10 million bo‘lgan bo‘lsa, 2005 yilga kelib ular soni 1 mlr d.dan oshib ketgan. Bunday jadal o‘sish natijasida global internet inson faoliyatida universal ijtimoiy kommunikatsiya rolini bajarmoqda. Global internet tarmog‘idan foydlanuvchilar soni 2010 yilga kelib 1 mlrd. 966 mln. kishini tashkil qildi. Hozirgi davrda internet 4,5 mlrd. kishining shaxslararo munosabatlardagi innovatsion axborot vositasi bo‘lib, turli ijtimoiy guruhlar, jamoatchilik vakillari munosabatlari, o‘zaro aloqasida muhim kommunikativ vosita vazifasini bajaradi. Ushbu jarayon global tarmoqning innovatsion kommunikativ potensiali bilan, ya’ni internet auditorining faol qismi tomonidan bildirilgan fikrlar, ikkinchi tomondan, internet tarmog‘ini ijtimoiy boshqaruv monitoringi amaliyoti mexanizmlaridagi kamchiliklarda namoyon bo‘ladi. Global kompyuter tizimidagi norasmiy saytlarda salbiy mazmundagi axborotlar hajmining ko‘payishi, axborotlarni nazorat qilish imkonining yo‘qligi internetga nisbatan axborot xavfsizligiga qarshi manba sifatidagi ijtimoiy fikrni shakllantirdi. Ta’kidlash lozimki, internet tarmog‘ida turfa axborotlar, jumladan, ma’naviy qashshoqlik, axloqiy tubanlikni targ‘ib qiladigan, pornografiya, «ommaviy madaniyat» kabi salbiy materiallar ham mavjud.
«Yoshlarning O‘zbekiston internet milliy segmentidagi ishtirokining sotsiologik jihatlari» mavzusida anketa-so‘rovnomasi o‘tkazildi. Tadqiqotda respondentlardan o‘zbek milliy saytlaridagi kamchiliklar so‘ralganda ular tahliliy ma’lumotlarning kamligini ko‘rsatdi (59,9 foiz). Shu bilan birga, saytlar yangilanishi sustligi (49,1 foiz), dizaynning innovatsion talablariga javob bermasligi (28,7 foiz), foydalanuvchilar auditoriyasining kamligi (23,8 foiz), jozibador reklama va roliklarning yetishmasligi (16,7 foiz) kabilar o‘zbek tilidagi saytlardagi asosiy kamchiliklardir.
Hozirgi taraqqiyot bosqichida shaxsning raqamli texnologiyalardan foydalanish zaruriyati kundalik, ijtimoiy ehtiyojga aylanganligi sababli, uning inson faoliyatiga, hulqiga ta’siri, shaxsiy qadriyatlari tizimini belgilashdagi o‘rniga e’tibor berish lozim. Muallif tomonidan internet resurslari tarkibiy (kontent) tahlili natijasida quyidagilar aniqlandi: O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlariga xavf solayotgan axborot xurujida xakkerlar va kiberjinoyatchilar faol ishtirok etmoqda. Kontent tahlil natijalari tasdiqlaydiki, xakerlar tomonidan mavjud bo‘lgan salbiy axborotlar (15,0%) tashkil qiladi, aholi ongini buzib, unga ta’sir o‘tkazishga bo‘lgan urinishlar (16,3%), turli mish-mishlarni tarqatish (14,8 %), ijtimoiy islohotlar jarayoni tanqidi (10,5%), diniy ekstremistik ruhdagi tashviqot (8,0%) tashkil qiladi.
Veb saytlar qanday turlarga bo‘linadi?
Veb sayt nima?