Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz


Sorgojahondehqonchiliginingengqadimiyekinlaridanbiribo’libhisoblanadi. UningvataniAfrika. Sorgo (oqjo’xori) hozirgiO’zbekistonxududidaeramizdan 2,5 – 3,0 mingyililgariekilgan. Jahondajo’xoriekinmaydonijihatidanbug’doy, sholi, makkajo’xorivaarpadankeyinturadi. UningekinlariasosanOsiyoda (49 – 50 %) vaAfrikada (32 – 33 %) joylashgan, Amerikakit’asida – 15 %, AvstraliyavaYevropadaatigi 2 – 3 % nitashkilqiladi.
FAOma’lumotigako’raharyilijahondajo’xori 37–40 mlngektarmaydongaekiladi. Sorgo 2007 yilda 39,64 mln.gektar, 2008 yilda 39,36 mln. gektarmaydongaekilib, yalpihosili 63,26 mln. tonna, 61,97 mln. tonna, o’rtachahosildorligigektaridan 1,60 va 1,57 tonnanitashkiletgan. AQShdadonuchunekilganmaydoni 5,2 mlngektardanko’p, o’rtachahosildorligiesa – 33,6 s/gabo’lgan. YevropamamlakatlaridaengyuqorihosildorlikkaIspaniyaerishgan – 34 minggektarmaydondano’rtacha 55,3 sdonhosiliolingan. Xitoydadonuchun 3 mln/gayergajo’xoriekilib, o’rtachahosildorligi 25,0 s/ga. Hindistonda 10,5 mln/gayerdanolingano’rtachahosildorligi 9,5 s/ga.
YigirmanchiasrningboshlaridaO’zbekistondajo’xori 140 minggektargaekilib, hosildorligi 24–28 sbo’lgan. Hozirgikundauningmaydonlarianchakam. Donuchunekiladiganmaydon 5,0 minggektaratrofida, hosildorligiesa 10,0 s/ga.
Foydalanishyo’nalishigaqarabsorgoningdonli, hashakiyokishakarli, supurgilivaalafliturlariuchraydi. Engko’ptarqalganidonlisorgobo’libOsiyovaAfrikamamlakatlaridaoziq – ovqatekinisifatidafoydalaniladi. Sorgoningboshqaxo’jalikguruhlariasosanAvstraliya, Afrikaningjanubi, Argentina, AQShvaYevropaningayrimmamlakatlarihamdamustaqilmamlakatlarhamdo’stligidaekiladi. MXMdagisorgomaydonlariMoldova, Ukraina, ShimoliyKavkaz, Volgabo’ylari, O’rtaOsiyo, Qozog’istondajoylashgan.
MarkaziyOsiyodavlatlaridaoqjo’xorijudakengtarqalgan. Ammoekinsifatidaoxirgiyillardaboshqadonliekinbo’lganmakkajo’xorigao’zo’rninibo’shatibbergan. O’zbekistonda 1930 yildauningmaydoni 250 – 300 minggabo’lgan. 1956 yilda 76 minggamaydongaekilgan. Shunihamaytishkerakki, oxirgiyillarxususiydehqonxo’jaliklaridakattamaydonlargaekilmoqda. Sorgohartomonlamafoydalanadiganekinbo’libyemishningasosiyxillaridoni, silosi, ko’kmassasi, somon – poxoli, senaj, monokormi, unidanturligranulavabriketlartayyorlanadi. Doniturlichorvamollarivaparrandalaruchunqimmatlikonsentratlanganyemishbo’libhisoblanadi, chunkitarkibida 12 – 13 % protein, 70 – 75 % kraxmalva 3,5 % moysaqlanadi. 1 kgdoni 1,3 ozuqabirligi, 1 kgsilosiesa 0,24 ozuqabirligigateng.
Sudano’ti (sudanka) qimmatliyemhashakekinibo’lib, mahsuldorligivako’kmassasiningsifatijihatidanko’pbiryillikdonlio’tlardanustunturadi.
Sistematikasivakelibchiqishi-Sorgo Poaceae oilasining Sorgum Moench turkumigamansubbo’libko’pmiqdordagishakllarimavjud.
Sorgoklassifikasiyasibo’yichabirxilfikryo’q. Engko’ptarqalganbuekinningklassifikasiyasiVIRdaqatoranatom – morfologik, bioximikvafiziologikbelgilarihisobgaolinganholdageografiktarqalishigaasoslanibishlabchiqilgan. Bukllassifikasiyaasosidasorgoningquyidagiturlariajratiladi:
– donligvineyali – S. guineense (Stapf) Jakuschev;
– donlinegriten – S . bantuorum Jakuschev;
– donlinonli – S. durra (Forsk) Jakuschev, buturuchtakenjaturgabo’linadi: efiopiyalikdurrasorgosi – S.durra ssp. aethiopikum jakuschev; nubiyalidurrasorgosi – S.durra ssp nubicum Jakuschev vaarabdurrasorgosi – S.durra arabicum, Jakuschev
– xitoysorgosiyokigaolyanturi – S. chinense Jakuschev;
– qandyokihashakisorgo – S. saccharatum Jakuschev turi, ro’vaginingshaklivaqipiqligibo’yichaikkiturxilgabo’linadi – kontraktu – siqilgannavlarvaeffuzum – yoyiluvchan (tarqoq);
– texnikaviy (supurgili) – S. technicus (Koern) Roshev – ikkitaekologikgeografikguruhgabo’linadi : SharqiyyevraziyalivaG’arbiyyevraziyali;
– o’tsimonsorgo – sudano’ti – S.sudanense (Piper.) Stapf. 1909 yildanberiekilmoqda.
S.almum P. – ko’pyillikildizpoyalibalandbo’yliko’kmassasiuchun, silosvayaylovekinisifatidafoydalaniladigano’simlikturiekiniqatorigakiritilgan.
Kelibchiqishmarkazibo’lganAfrikadasorgoningengko’pturlaritashkiltopibmadaniyturlariningko’pxillaritopilgan. UningikkilamchishakllanishmarkaziXindistonhisoblanadi. Bumamlakatsorgoningekinmaydonlarijihatidanbirinchio’rindaturadi.
26-rasm. Sorgo. a-yetilganro’vaklar, b-boshoqcha, v-don;
1,2-supurgijo’xori; 3,4-donuchunekiladiganjo’xori


Hozirgipaytda Sorgum turkumidan 4 taturiengko’ptarqalgan. Bulardan: – S. vulgare oddiyoqjo’xori, (25–rasm) S.chinense – gaolyan, S. cernum – jo’xori, S.sudanense – sudano’tiekilmoqda (R.Oripov, N.Halilov. 2005 y).
Buturlarninghammasibiryillikvaularoziq – ovqat, texnikaviyvaoziqauchuno’stiriladi. Yovvoyiturlaridang’umay – engashaddiybegonao’tsifatidaKavkazvaMarkaziyOsiyodako’puchraydi.
Morfobiologikxususiyatlari. Ildiztizimi – popuk, kuchlirivojlangan, tuproqda 2,5 m, chuqurlikkakiribboradi, atrofga 60 – 90 smtarqaladi. Poyasiningyerustkibo’g’inlaridanhavoyokipoyaningildizlarihosilbo’ladi.
Poyasiningbalandligi 0,5 smdan 2,5 m, tropikmamlakatlarda 7 mgachayetadi. Yo’g’onligi 1 – 2,5 sm, o’zaginingichiquruq, yarimquruqvasersuv.
Bittao’simlikda 1 – 2 dan 5 – 8 ro’vaklipoyalarhosilbo’ladi. Ayrimshakllari, asosansudano’tikuchlito’planishgamoyilbo’lib, ba’zilariningbalandligiasosiypoyadanqolishmaydi.
Barglarioddiy – bargplastinkasikeng, mumqatlamibilanqoplangan. Bittao’simlikdabarglariningsoni 8 – 25 vaundanhamko’proqbo’ladi, uzunligibirmetrgachayetadi.
To’pguli – harxilshaklvauzunlikdagiro’vakbo’lib, asosan 10 – 40 sm, supurgisorgoningesa – 50 – 60 sm. Harbirshoxningoxiridaikkitadanboshoqcha – ikkijinslivaerkakguljoylashgan, oxirgisikeyinto’kilibketadi. (26–rasm) Ikkijinsliboshoqchadaodatdaikkitagulibor, birimurtakholidagi, shuninguchundonchaustkigulidanrivojlanadi. Erkakboshoqchasibirgulli. Boshoqchaqipiqlaritukchalarbilanqoplanganyokiyalang’ochkalta, o’rtayokiuzun, harxiljipslikda – zichjipslangandankengochilganligigacha. Pishishvaqtidaboshoqchaqipiqlariturlirangli: somon – sariq, och–sariq, pushti – qizil, qizil, to’qqizil, binafsha, kashtanvaqoratuslibo’ladi. Mevasi – yumaloqyokituxumsimonshaklidagidoncha, qorinqismidajo’yayo’q, yalang’ochyokipo’stlik, undagulvaboshoqchaqipiqlaridonchaniqattiqqoplaboladi, lekinubilanqo’shilibo’smaydi. Donchaningrangioq,sariq, bo’z, jigarranglihattoqorabo’ladi . Urug’lariningtinimdavrijudaqisqa. Shuninguchunhosilyigishtirilishibilanurug’qulaysharoitgatushsaavvalbo’rtibkeyinunibchiqadi. Donendospermiqizilyokiqo’ng’irbo’lsa, tarkibidaoshlovchimodda – taninbo’ladi. Taninningbo’lishimaltozavaspirtsanoatidakattaahamiyatgaega, ammooziqaliksifatinipasaytiradi.
Biologikxususiyatlari. Issiqlikkatalabikattavayuqoriharoratgachidamli, buko’rsatkichbo’yichatariqvamakkajo’xorigaustunlikqiladi. 2–3 ^oharoratdanobudbo’ladi. Buo’simlikjahondehqonchiligidaqurg’oqchilikkao’tachidamlibo’lib, nafaqattuproqbalkihavoqurg’oqchiligigachidamli.
Urug’lari 12–13 ^oS, ayrimlariesa 15–16 ^oSharoratdako’karibboshlaydi. Maysalariqisqamuddatlisovuqlar – 2 ^oSnobudbo’ladi. Uningmeyoridao’sib
rivojlanishi 20 – 25 ^oSo’tadi. Gullashpaytidaminimalharorat 14–15 ^oS, pishishda 20 – 35 ^oS, vegetasiyadavridafaolharoratyig’indisi 2250 – 2500 ^oS, uyorug’sevar. Qisqakuno’simligibo’lishibilanuzoqkunsharoitidavegetasiyadavriningdavomiyligioshadi. Tezpisharnavlarningvegetasiyadavri 90–105 kun, o’rtapisharlarning – 106 – 120 vaundanko’p.
Sorgo – jo’xoriekiniO’zbekistonsharoitidakattaimkoniyatlargaega. Uqurg’oqchilikka, issiqqa, sho’rgachidamli. Sho’rkonsentrasiyasi 0,6 – 0,8 % gabardoshberadi. O’zbekistondatog’livatog’oldimintaqasidalalmikorlikdabemalolo’stirishmumkin. Transpirasiyakoeffisiyenti 150 – 200.
Jahonningko’pmamlakatolimlarining (AQSh, Isroil, Hindistonvaboshq.) ko’rsatishlaribo’yichasorgotuproqdagirizosferalimikroorganizmlarimavjudligidaxavodagiazotnio’zlashtirishvauzluksizrivojlanishqobilyatibo’lmaganVAM (endofitmikroskopikzamburug’larning) mavjudligidafosforningfiyino’zlashtiradiganshakllariniosonharakatqiladiganxolatigaaylantirishqobilyatigaega.
Qatormamlakatlar (Avstriya, BuyukBritaniya, Fransiya, Hindiston) olimlarisorgourug’inirizosferalimikroorganizmlaribilaninokulyasiyaqilinishnatijasidao’simlikningazotto’plashqobilyatikeskinoshganliginiko’rsatibo’tadilar (Smilovenko, 2004).
Jo’xoriningqimmatlibiologikxususiyatshundaniboratki, ko’pchiliknavlariningpoyalarivabarglaridoniningto’liqpishishdavridayashilbo’libsaqlanadi.
Sorgoo’zidanchanlanuvchibo’lib, chetdanchanglanishgamoyil, turigaqarabuningmiqdori 3,3 – 16,5 % bo’lishimumkin.
Gullashro’vagipaydobo’lganidan 1–5 kundankeyinboshlanadi. Avvalustkiqismidagiboshoqchalargullayboshlaydi, asta–sekinpastkishoxchalarigatarqaladi. Ochilgangullardanbirvaqtdaurug’chiningtumshuqchalarivachangdonlarchiqadi. Pishganchangdonlaryorilib, changdonachalarinito’kilishichanglanishgaolibkeladi. Birinchibo’libhosilqiluvchigullari, undanso’nghosilsizlekinko’pmiqdordachanghosilqiladiganerkakgullariochiladi. Bittagulninggullashi 1–2 soat, birro’vagidagilaresa 10–13 kundavometadi.
Gullashasosanertalabkivaqtgato’g’rikeladi. Gullashningengavjolishihavoharorati 16–18 ^oSvanamligi 60–80 % bo’lgandakuzatiladi. Havoharoratiningko’tarilishivahavoningnormalnisbiynamliginormalsharoitdagullashisusayadi, ayrimhollardato’xtaladi. Havoharoratiningpasayishiyog’ingarchilik (tundayokioldinroq), ko’pshudringlilikvabulutliob–havosharoitihamro’vaklarnigullashinikechiktiradiyokisusaytiradi. Sorgoningchangiurug’chinitumshuqchasigatushishibilano’shazamono’saboshlaydi. Changdonachasininghayotchanligi 5 soatgachasaqlanishimumkin. Urug’chiningtumshuqchasigullashga 1–2 kunqolgandaotalanishgatayyorbo’libturadivahayotchanligi 10–14 kungachasaqlanadi.
Genetikasi-Sorgoninghammamadaniyturlari, jumladansudano’tihamsomatikxo’jayralarida 20 xromosomasaqlaydi. Sorgoningturlariasosiysoni 5 bo’lganpoliploidqatorinitashkilqiladi: S.versicolor (2n = 10), S. almum P. (2n =40) va S. hatepense (L) Pers. (2n =40) – g’umayyokidjonsono’ti – ko’pyillikbegonao’t. VegetasiyadavriningdavomiyligigauchtadominantgeniMa 1, Ma 2, Ma 3 ta’siretadi. Ularningbirbiribilanharxilbirikishlarisakkiztagenotipvato’rttafenotiphosilqiladi: Ma 1 Ma 2 Ma3, Ma 1 Ma 2 ma 3 – o’takechpishar; Ma 1 ma 2 Ma 3 – kechpishar; Ma 1 ma 2 ma 3 – oraliq: ma 1 Ma 2 Ma 3, ma 1 Ma 2 ma 3, ma 1 ma 2 Ma 3 va ma 1 ma 2 ma 3 – ertapishar. Bundayfenotipikholatyorug’likkunninguzoq, 14 soatdanko’pdavometishisharoitidanamoyonbo’ladi, qisqa (10 soatli) kundaesahammagenotiplarningo’simliklariertapishadi. Tajribalargako’rasorgoning 90 % gayaqinnamo’nalariqisqakunlio’simliklari, 10 % yaqiniesakuchsizyokibetaraffotoperiodikreaksiyasigaega, buesasorgonishimoliyroqmintaqalardaekishuchunertapisharnavlariniyaratishgaimkoniyattug’diradi. Sorgoningkaltapoyaliligiturttapakanalikresessivgenlaritomonidannazoratqilinadi: (dw 1, dw 2, dw 3, va dw 4). Genlarbo’g’inoralariniqisqarishigata’sirqiladi, gomozigotalilikesafaqatbittaresessivgenbo’yichao’simlikbo’yinitaxminan 30 smgaqisqarishigaolibkeladi.
Sorgoseleksiyasidageterozigotaliduragaylarinihosilqilishdamaylosorgosinikafrsorgosibilanchatishtirishdaduragaylarniikkinchibo’g’inidahosilbo’ladigansitoplazmatikerkakpushtsizligi (SEP) kengfoydalaniladi.
Sitoplazmatikerkakpushtsizligimaylonamunalariningpushtsiz (steril) sitoplazmasibilankafrsorgoningfertilniknitiklovchiresessivgenlarnio’zarota’sirinatijasidahosilbo’ladidebhisoblanadi:
SM_s M_s x N ms m s
F₁ S M s m s
F₂ S M _s M_s; 2 SM sms: S ms ms
Shundaykilibfertilvasterilo’simliklariningnisbati 3:1. XuddishundaynatijaMayloxGaolyanchatishtirishdahosilbo’lgan. Sorgoseleksiyasidachatishtirishjarayonidabelgilarninasldannaslgao’tishqonuniyatlarinio’rganishkattaahamiyatgaega. Sorgoningdominantbelgilarigamaysalarningto’qrangliligi, tubiningtikturuvchanliligi, poyasiningyo’g’onligi, ro’vaginingbo’shbo’lishi, bargininguzunligivakengliligi, boshoqchaqipig’iningqorarangliligi, tukchalarbilanqoplanganligivaro’vagioyoqchasinitikturganiganisbatanegilganligikiradi.
Sorgoningayrimnamunalariningikkalagullarihamhosilberadiganboshoqchadadonchahosilqiladi. Ikkidonlilikbelgisibirdonlilikkanisbatandominantbo’libmonogenlinazoratkilinadi. Sorgoninghosildorliksalohiyatiniko’tarishmaqsadidaikkidonlinamunalaridanseleksiyadafoydalanishmumkin. Bargtomiriningjigarranglivmr genlarinibarg–poyamassasidagiligninningmiqdorigata’sirinio’rganishahamiyatlidir.
SeleksiyauchunEfiopiyali h1 genibo’yichako’plizinlinamunalarikattaqiziqishtug’diradi.
Seleksiyaningvazifalarivayo’nalishlari-Sorgoseleksiyasiningasosiyyo’nalishidonidan (5–6 t/ga) vasilosuchunko’kmassasining (25–50 t/ga) yuqorivaturg’unhosillihamdamajmuiyqimmatlixo’jalikbelgilarigaeganavvaduragaylarniyaratish.
Donuchunnavvaduragaylariningo’simliklaripastbo’yli (150 smgacha) poyasiningvaro’vagininguzunligibo’yicha, birtekisustkibargqinidanchiqibturganro’vaginingyetarlichachiqibturganoyokchalibo’lishmaqsadgamuvofiq. Buo’znavbatidakamto’planadigan (o’simlikdabir – ikkipoya) o’simliklarihosiliniyig’ibolishinimexanizasiyalashniosonlashtiradi.
Silosyo’nalishidaginavvaduragaylarningo’simliklaribalandbo’yli (2–2,5 m), ko’pbargli, uch – beshpoyalibo’lib, ko’kmassasidadoniningmiqdorisut – mumpishishfazasidaquruqmoddasining 25 – 30 % dankambo’lmagan, hamdabarg – poyamassasidakarotinko’pmiqdordabo’lib, sianogenglikozidinikamsaqlaydiganbo’lishikerak.
Sudano’tinavvaduragaylariningengmuximxususiyatlaridanbirichorvamollarinidaladaboqishdanyokio’ribolingandanso’ngkuchlivakiyg’osqaytao’sishihisoblanadi.
Supurgiyokitexnikaviysorgoningro’vaklariyarqiraganyashil, kizildog’larsiz, 35 – 50 smuzunlikda, ingichkaegiluvchanvatekisbo’lishikerak. Sorgoningsovuqqachidamlilikxususiyatitarkibidataninlarnisaqlanishibilanchambarchasbog’liq, ularunibchiqadigandonidapatogenzamburug’larnirivojlanishgato’sqinlikqiladi. Ammobumoddalarnimavjudbo’lishiyem – hashaklarningozuqalikqimmatinipasaytiradi, chunkichorvamollarninghazmkiluvchioshkozonichaktraktidafermentativgidrolizgato’sqinlikqiladiganmoddalarmajmuyihosilbo’ladi.
Sorgoseleksiyasiningdolzarbmuammosibo’libdonivabarg – poyamassasiningozuqalikqimmatinioshirishhisoblanadi. Buo’xususiyattarkibidagioqsilvaalmashtiribbo’lmaydiganaminokislotalarning, birinchinavbatdalizinningmavjudligibilanbog’liq.
Hashakisorgoningnavvaduragaylarinisifatigaqaratilganseleksiyasidasianogenglikozidningtarkibinikamaytirishzarur, chunkiugidrolizvaqtidaspisifikfermentta’siriostidasinilkislotasiniajratadi. Buesachorvamollariningzaharlanishigaolibkeladi. Sinilkislotasiningkonsentrasiyasisorgoningnaviga, rivojlanishfazasi, kecha – kunduzvaqtivaqo’llaniladiganagrotexnikagabog’liq.
Qandjo’xorisiningnavvaduragaylarishirasiningtarkibida 20 % vaundanko’pqandsaqlanishiyem – hashakningqand – proteinnisbatibo’yichayaxshilanishibilanbirvaqtda, ajratibolinganqanddanoziq – ovqatsanoatidasharbatvashinnitayyorlashdafoydalanishimumkin.
Sudano’tinamunalariningtarkibidashakar – jo’xoriganisbatankamroqqandsaqlanadi. Silosuchunvahashakijo’xoriningnavvaduragaylarinisifatiniyaxshilashdoniningpo’stliliginikamaytirishvaosonyanchilishibilanbog’liq, chunkiboshoqchakobig’larisilosmassasivadoniningozuqalikqimmatini 15 – 20 % gachapasaytiradi.
Sorgoekinlariseleksiyasiningmuximyo’nalishibo’libkasallikvazararkunandalargachidamlinavvaduragaylarniyaratishdir.
Sorgoningo’taxavflikasalliklarigabakteriozlar, virusmozaikasi, changqorakuyasivaturlichirishkasalliklarikiradi. Bukasalliklarsorgoningurug’ini, maysavapoyalarinizararlantiradi. Zararkunandalardan – shiraasosandonlilarbitivapoyayokimakajo’xorikapalagi (motel) dir.
Boshlang’ichmaterial-SorgoekiniseleksiyasiuchunVIRningjahonkolleksiyasidaqimmatlibelgivaxususiyatli 11 mingdanko’pnamunaliboshlang’ichmaterialmavjud. Bunamunalardantezpishar – vegetasiyadavri 80 – 90 kunlishakllariajratibolingan. Buxildaginamunalarengko’pmiqdordaXitoysorgosi (gaolyan) datopilgan. Bundantashqariqurg’oqchilikka, sho’rlanganyerlarga, sovuqqachidamli, vegetasiyadavriniboshlaridatezsuratdao’suvchivapastbo’ylinamunalariborligianiqlangan.
Donlivaqand (shakar) sorgoningintensivsharoitdayuqorimahsuldorliksaloxiyatlinamunalarimavjud; donininghosildorligi – 10 t/ga, ko’kmassasi – 60 – 70 t/ga.
Donlisorgoningqorako’yalikasalliklarigachidamlinamunalariajratibolingan. Bukasalliklarganegrityansorgosio’tachidamlidir. O’simlikbiti – shiragachidamliVengriyaliSarvashinavidanseleksiyadafoydalanibshuqimmatlixususiyatlishakllariyaratilgan. Donlikafrsorgosipoyakapalagibilanzararlanishgabardoshlidir. Ko’pqandlisorgonavlarniyaratishdatarkibida 22–29 % qandsaqlovchinamunalardanfoydalanishmumkin.
Sorgoo’simliginingoqsilialmashtiribbo’lmaydiganaminokislotalartarkibibo’yichabalanslanmagan, ulardankattabiologikqimmatigaegabo’liblizinvametioninhisoblanadi. Sorgooqsiliningtarkibidalizinmiqdori 1,81 dan 2,49 % gacha, metioninesa – 1,22 dan 1,97 % gacha. Tarkibidalizinmiqdori 3% danko’pbo’lganshakllariborligianiqlangan. JumladanKorichnevozernoye 481 Sliniyasidalizinningmiqdori 3,2% tashkilqiladi. Genicheskoye 129 naviaminokislotatarkibibo’yichabalanslanganko’poqsililigi (19,3 % gacha) bilanajralibturadi.
Seleksiyausullari-Sorgoekiniseleksiyasiningdastlabbosqichlaridakolleksionvamahalliynamunalaridantanlashusulidanfoydalanilgan. Yakkatanlash, yakka – oilaviyvaoilaviy – gruppaviytanlashlarusullariqo’llanilibbirqanchanavlaryaratilgan: Kubanskoyekrasnoye 1677 (donuchun) Krasnыyyantar, Kubanskiyyantar, Oranjivoye 160 vaRanniyyantardnepropetrovskiy (silosuchun) hamdaVenichnoyeranneyevaVenichnoye 149 (supurgiuchun).
Keyinchaliko’zidanchanglatishbilanbirgafertillikasosidaduragaylashusuliko’llanilgan. BuusuldadonlisorgoningGenicheskoye 11 vaXazine 4, silosuchun – Zernogradskoye 3 vaKamыshinskoye 7, hamdasudano’tiningMironovskaya 10, Kinelskaya 100 vaboshqanavlariyaratilgan.
Sorgoekininiduragaylashtexnikasi. Pinsetyordamidachangdonlarniochilgungavayorilgungaqadarolibtashlab, ro’vaginiizolyasiyaqilishva 3 – 4 kundanso’ngotao’simliginingchangibilanchanglatishdaniborat. Bichisho’tkazishgullarningmaydaligisababliqiyinbo’lganligiuchunPTU – 1 (polevoytermostatuniversalnыy) moslamasiyordamidasorgonitermikbichishusuliishlabchiqilgan.
48 – 50 ⁰Sharoratda 10 minutmabaynidachangdonachalarito’lig’ichahayotchanliginiyo’qotadi, urug’chilariesa 70 – 80 % saqlanadi.
Sorgoseleksiyasiningasosiyyo’nalishi – geterozisliduragaylaryetishtirish. Ularota – onashakllariganisbatanhosildorligivaboshqako’rsatkichlaribo’yichaustunturadi. Bundayduragaylarnihosilqilishuchuno’zidanchanglatilganliniyalarxizmatqiladi.
Sorgoo’simliklaridaquyidagichao’zidanchanglatishamalgaoshiriladi: asosiypoyalardagiro’vaklargullagungakadarpergamentizolyatorlaryordamidaizolyasiyalanadi.
Agarayrimboshoqchalaridagullashboshlanganbo’lsaularqaychiyordamidakesibtashlangandankeyinro’vagiizolyasiyalanishilozim. Gullashtugagandanvadonlarishakllangandankeyinizolyatoryechibolinadi. O’zidanchanglatilganliniyalarningko’pchilikmorfologikbelgilaribo’yichabirtekisligi 3 – 4 nchiyiliko’zatiladi. Sorgoekinidao’zidanchanglanishnatijasidadepressiyaro’ybermasligianiqlangan. Shuninguchunishlabchiqarishdaoddiyduragaylardanfoydalaniladi. Shunihamaytishkerakkio’zidanchanglatilganliniyalarfaqatgeterozisgaqaratilganseleksiyadaemas, balkiyanginavlarningdastlabkimanbalarisifatidaxizmatqiladi. Misoluchun, o’zidanchanglatishusulini (insuxtni) qo’llab, tanlasho’tkazishnatijasidasorgoningSkorospelka 89 naviyaratilgan. Sorgoningduragaylarisitoplazmatikerkakpushtsizligiasosidayaratilishisabablio’zidanchanglatilganliniyalarningsteril (pushtsiz) analoglarivafertilliknitiklovchiliniyalarnihosilqilishmuhimmuammobo’libhisoblanadi. Pushtsiz (steril) shakllarto’yintirishchatishtirishusuliniqo’llashorqalihosilqilinadi. PushtsizlikmanbaisifatidaKombayinkafir 60 (A385) liniyasifoydalanilgan. KeyinchaliksorgoseleksiyasidaNizkorosloye 81 S, Nizkorosloye 93 S, Nizkorosloye 80 Svaboshqaliniyalardanfoydalanishkengtarqalgan.
Pushtsizlikasosidachatishtirishtexnikasibajarilishdajudaqulaybo’libpushtsizro’vaklarnigullagungaqadarizolyasiyalashvaro’vakninghammagullariniochilgandan 5 – 6 kundankeyintanlanganota (changlatuvchi) shakliningchangibilanchanglatishdaniborat.


Sitoplazmatikerkakpushtsizligiasosidainterkross
sxemasi
_♀ Sms ms x ♂ N ms ms
↓
F₁ S ms ms x ♂ N ms ms
↓
F_n S ms ms x ♂ N Ms Ms
F_n + ₁ SM s ms (o’zidanchanglatish)
1 SMs Ms + 2 S Ms ms + 1 S ms ms
EngyaxshinasligaqarabBrakqilib
shakllarinisinovasosidatashlash
tanlash brakqilish


Sorgoekiniseleksiyasidapopulyasionseleksiyaningqatorsxemalariishlabchiqilganbo’lib, ulardanengko’pqiziqtiradigani – sitoplazmatikerkakpushtsizligiasosidainterkrossusulidir. Onashaklisifatidapushtsizliniyalar, otajuftisifatidaesa – mustaxkamlovchiqobiliyatlinamunalarifoydalanildi. Buusuldainterkrosschatishtirishniro’vaklarnibichishinio’tkazilmayamalgaoshirishimkoniyatitug’iladi.
Seleksiyaishiningmaqsadigaqarabbusxemaningharxilvariantlariqo’llaniladi.
Sterilliniyalarnihosilqilishdainterkrosspitomnigidaharyilipushtsizliknimustahkamlovchilardanshakllanganpushtsiznaslvapopulyasiyaharyiliekiladi. 5 – 6 nchiyilisterilliknimustahkamlovchi – fenotipikyaqinbo’lgansterilvafertilshakllaritanlabolinadi. Ularkombinasionqobiliyatliligibo’yichasinaladi. Shuvaqtdasterilliniyalarnivaularningnasllarinio’zidamaqsadgamuvofiqqimmatlixo’jalikbelgilaribilansterilliknimustaxkamlashqobiliyatlibo’lishinazardatutilibturlinavvaliniyalarbilanboyitishchatishtirishlario’tkaziladi.
Fertilliknitiklovchishakllarinihosilqilishmaqsadidachatishtirishniyakulovchibosqichidaotashaklisifatidatiklovchilikqobiliyatlibiryokibirnechanavnamunalaridanfoydalaniladi. O’zidanchanglanishdanso’ngkattahajmdagishakllanishjarayonisharoitidakeraklishakllarnitanlashio’tkaziladi. Sitoplazmatikerkakpushtsizligiasosidainterkrossusulinafaqatgeterozisliduragaylarnihosilqilinishiuchunbalkisintetiknavlarniyaratishuchunhamko’llaniladi. BuusuldadonlisorgoningGorizontnaviyaratilgan.
Geterozissamarasidanfoydalanishuchunharxildagiduragaylarhosilkilinadi. Donlisorgolaridahosildorlikbo’yichageterozishodisasiota–onashakllariganisbatanro’vakningdonliliginiko’payishibilanbog’liq. DonlisorgoningStepnoy 5 duragayi, Nizkrosloye 81 SXXigeriranneye 85 (donlinegrityan) liniyalarinichatishtirishnatijasidahosilqilingan.
Siloslisorgoningduragaylaridonlisorgohamdaqandsorgolarningpushtsizliniyalariasosidayaratiladi. Masalan, Kormovoy 5 duragayiNizkorosloye 81 SdonlisorgoliniyasiniSilosnoye 3 navibilan, Manыchskiy 14 duragayiesaKormovoye 176 SqandsorgosiliniyasiniSarvashinavibilanchatishtirishyo’libilanyaratilgan. Ayrimxollardasilosliduragaylarinihosilqilishdasupurgisorgosidanfoydalaniladi. BuusuldaSaratovskiysilosnыyduragayiyaratilgan (siloslisorgoningSaratovskoyerazvesistoyeliniyasiSaratovskoyesupurgi, mahalliysorgosi). O’rtapisharduragaylaridageteroziskuchidonininghosildorligibo’yicha, kechpisharduragaylariningguruhlaridaesako’kmassavaquruqmassabo’yichanamoyonbo’ladi.
Ko’kmassavapichanhosilijihatidankuchligeterozisbo’yichasorgo – sudanduragaylariajralibturadi. Bundayduragaylarsorgoningdonlivaqandliniyalarisudano’tiningchangibilanchanglatishasosidahosilkilinadi. MisolqilibsorgosudanduragayiRostovskiy 54 ning (donlisorgoningNizkorosloye 81 SliniyasiXsudano’tiZelinogradskaya 493) vaRostovskiy 3 ninghosilqilinishi (Kormovoye 176 SqandsorgosiningliniyasixNizkorosloye 493 sudano’ti) formulasinikeltirishmumkin.
Geterozisliduragaylarinihosilqilishbilanbirqatordasorgoningvasudano’tiningyuqorihosilinavlarivasintetikpopulyasiyalariniyaratishseleksiyasiolibborilmoqda.
Sorgoseleksiyasidaso’n’iymutagenezusulidanfoydalaniladi. Mutasiyalarhosilqilishuchunhamfizikaviyhamkimyoviymutagenlardanfoydalaniladi.
Mutagenezusuliyordamidasorgoningseleksiyauchunqimmatlishakllariyaratilgan. Pastbo’yli, yirikdonlitezpishar, ko’poqsilliyuqorimahsulli, ko’purug’livasterilli (pushtsiz) shakllar.
Dimetilsulfatning 0,016 % suvdagieritmasidasorgodoniniivitibishlashnatijasidasudano’tiningyuqorihosilliDonskaya 5 naviyaratilgan. Sorgoseleksiyasijarayonidaistiqbolliusulbo’libpoliploidiyahisoblanadi. Uningnatijasidasorgoningkuchliroqvegetativmassalivabioximikko’rsatkichlariyaxshiroqbo’lganshakllarinihosilqilishimkoniyatitug’iladi.
Autotetraploidlarnihosilqilinishibilansorgoniyovvoyiturlarbilanvag’alladoshlaroilasiningboshqaturkumdagio’simliklaribilanuzoqshakllarniduragaylashishlarinio’tkazishmumkin. Uzoqshakllarniduragaylashnatijasidaseleksiyauchunkizikishtug’diradigansorgo – g’umayduragayihosilqilingan. Hattosorgobilansholiduragayihosilqilinganligianik.
Sorgoseleksiyasidabiotexnologiyavahujayraseleksiyasiishlaririvojlanmoqda. Buusullarniqo’llashyordamidasho’rlanganyerlarga, qurg’oqchilikka, kasalliklargachidamlishakllarniyaratishmumkin.
Sorgoekiniseleksiyasijarayonidaseleksionmaterialgako’psonliko’rsatkichlargaqarabbaholasho’tkaziladi. Dalasharoitidafenologikkuzatishlaro’tkazibvegetasiyadavriningvaalohidarivojlanishfazalariningdavomiyligio’rganiladi.
Sorgoekiniuchunmuhimko’rsatkichbo’libmaysalariningbirinchi 30 kundao’sishsur’atihisoblanadi, buesao’znavbatidanamunalarningsovuqqachidamliliginibilvositako’rsatkichi.
Ko’kxoldagio’simliklartarkibidagi (zaharli) sianlibirlashmalarinimiqdorini I ₂niKI dagieritmasidaaniqlashmumkin. Buninguchuno’simliktuproqdan 10–12 smbalandligidakesilibko’ndalangkesimigaeritmaquyiladi. Agarkesiminirangito’lig’ichako’k–qoragabo’yalsa – HCN miqdori 0,1 % gacha, buxoldagio’simlikchorvamollariuchunxavflihisoblanadi. Agaro’tkazuvchito’qimalaratrofidagiayrimqismlaribo’yalsayokiumumanbo’yalmasa HCN ningmiqdoripast.
Changqorako’yagachidamliliginibaholashprovokasionusuldainfeksiyalangansharoitdakasallangano’simliklarnisanashyo’libilanmaydonchadagio’simliklarsoniganisbatanfoizianiqlanadi.
Laboratoriyasharoitidasorgonamunalariningpastharoratlargachidamliligianiqlanadi, buninguchunsun’iyiqlimkameralaridaminus – 6 – 8 S⁰haroratidao’stiriladi.
Sho’rlangantuproqqachidamliligiurug’larini NaCl ning 2% lisuvdagieritmasidao’stirishorqalibaholanadi. Agarurug’larning 20 % dankamiunibchiqsa – chidamliligijudapast, 21 – 40 % – past, 41–60 % o’rtacha, 61 – 80 – kuchli, 80 % danko’pbo’lsao’takuchlihisoblanadi.
Sorgoningnavvaduragaylariningdoni, silosvako’kmassasininghosildorligiqabulqilinganusulyordamidaaniqlanadi.
Seleksiyaningyutuqlari-Sorgoekiniseleksiyasisoxasidabirqanchailmiytadqiqotmuassasalari, jumladanButunRossiyao’simlikshunoslikilmiytadqiqotinstituti, makkajo’xoriilmiytadqiqotinstituti (Ukraina), seleksion – genetikilmiy – tadqiqotinstituti (Ukraina), ButunRossiyasorgoekinlariningseleksiyasivaurug’chiliginingilmiytadqiqotinstituti, Stavropolqishloqxo’jalikilmiytadqiqotinstitutivaO’zbekistonningsug’oriladiganyerlardadonvadukkaklio’simliklarITI (“Don” IIB), “Ijodkor” eksperimentalilmiyishlabchiqarishagrosanoatfirmasi – ChorvachilikITIPlememeta (“Zotdor”) ilmiyishlabchiqarishbirlashmasivaboshqamuassasalarfaoliyatko’rsatibko’pmiqdordagiyuqorihosilliyaxshisifatlinavlariyaratilganvayaratilmoqda.
XIX asrningoxiriva XX asrningboshlaridaAQShdajo’xorinavlariningaksariyatiyakkatanlashusulibilanyaratilgan. O’tganasrning 20 nchiyillaridanavlararovaturlararoduragaylashhamdasitoplazmatikerkakpushtsizligi (SEP) asosidaliniyalaryaratishvabuningasosidageterozisliduragaylarhosilqilishgao’tiladi. Chetmamlakatlardayanginavlarnivaduragaylarnihosilqilishvamavjudnavlarniyaxshilashdaqo’llaniladiganasosiyusullar – introduksiya, tanlash, duragaylashvategishlibelgivaxususiyatlaribarqarorbo’lganshakllarnitanlashhamdaSEPasosidaduragaylasho’tkazib, duragaylarningbirinchipushtidanishlabchiqarishdafoydalanish. Bundantashqarijo’xoriseleksiyasidakolxisinqo’llanilibpoliploidiyadanvauzoqshakllariniduragaylashdanfoydalaniladi.
O’zbekistondaxalqseleksiyasitomonidanhozirgaqadarekilibkelinayotganyaxshisifatlivayuqorihosilliTo’rtoylik, Oltioylik, Boy–jugara, Katta–bosh, Xo’rakivaboshqamahalliynavlaryaratilgan.
Xalqxo’jaligidapakanavapastbo’yli, kombaynbilano’riladigandonuchunjo’xorinavlariniyaratishkattaahamiyatgaega. AQShdabuxildaginavvaduragaylarshuekinmaydonining 96 % initashkilqiladi.
BuboradaO’zbekistonseleksionerlaritomonidanhamkattaishlarbajarilmoqda. Masalan, KarlikUzbekistananaviS.K.Kadamov, I.V.Massinobilanbirgalikda, Pakanakechki (S.cernuum H.) kechpisharjo’xoridanyakkatanlashyo’libilanyaratilgan. Nav 1974 yildaBuxoro, Samarqand, Farg’ona, Sirdaryo, Jizzaxviloyatlari, 1979 yildaAndijonvanamanganviloyatlari, 1981 yildaToshkentvanavoiyviloyatlaridarayonlashtirilgan. ErtapisharO’zbekiston 5 navi 1981 yildanang’izdaekishuchuntavsiyaetilibDavlatreyestrigakiritilganvabirlamchiurug’chiligitashkiletilgan.
Buekinningyuzdanziyoddonli, silosli, supurgisorgosi, sudano’tinavvaduragaylarihamdasorgo – sudano’tinavvaduragaylariyaratilibDavlatreyestrigakiritilgan. OxirgiyillardadonlisorgoningyuqorihosilliGorizont, Xazine 4 vaXazine 1 navlari, o’rtapisharVoljskoye 2, shakar (qand) sorgoningKamishinskoye 8, Stavropolskoye, Stavropolskoye 36, vaO’zbekskoyekormovoye. sorgoduragaylaridan – o’rtaertapisharZernograd 8, Rossorgo 4, silosuchun – Kormovoy 74, Manыchskiy 14 vaPridonskoy 1 ahamiyatlibo’libhisoblanadi.
Ishlabchiqarishdasudano’tiningkengtarqalgan – o’rtapisharOdesskaya 25, Mironovskaya 10 vaShirokolistnaya 2, o’rtaertapishar – Brodskaya 2, hamdaertapisharKinelskaya 100, o’rtapisharMironovskaya 36 vao’rta–ertapishar – Luninskayanavlaridir. Sorgo–sudanduragaylaridane’tiborgasazovorbo’libertapisharSochnostebelnыy 3, o’rtaertapisharSarkin, o’rtapisharRostovskiy 54 vaSarbrodduragaylaridir.
O’zbekistonrespublikasiningDavlatreyestrigasorgoningharxilyo’nalishdagi 8 navikiritilgan, ammomahalliysharoitdafaqat 4 tanavningurug’chiligitashkilqilinib, navdorurug’lariyetishtiriladi.
O’zbekistonningso’g’oriladiganmintaqalariuchunekishgatavsiyaetilgansorgoningengyaxshinavlariqo’yidagilardir:
O’zbekiston 5 navi–O’zbekistonning “Plemelita” (“Zotdor”) IIBdaXigerikarlikovoyexAltыoylikmahalliynavibilanchatishtiribolinganduragaydantanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflari: KadamovS.K, MassinoI.V, KrыjinskayaA.V.
1981 yildanBo’xoro, Navoiy, ToshkentvaQashkadaryoviloyatlaridadonvasilosolishmaqsadidaang’izda (ikkinchiekinsifatida) ekishuchuntavsiyaqilinibO’zbekistonRespublikasiningDavlatreyestrigakiritilgan.
Navningurug’chiligifertillikasosidaizolyasiyaqilinganmaydonlardanerkinchanglanishyo’libilanolibboriladi. Donioq, gulqobiqlarioq. O’simlikbo’yi 200 – 220 sm, barglarsoni 10 – 11, ro’vagiuzunlashganovalshaklida, tikturuvchi, oq, uzunligi 25–27 sm, 1000 donningvazni 35–38 g. Donininghosildorligi – 50 sgacha, silosmassasi – 200 – 220 s/ga, Kechpishar, vegetasiyadavri 115–122 kun, angizda 90–95 kun, Mexanizasiyayordamidahosilniyig’ibolishgamos. Kasallikvazararkunandalarbilankamzararlanadi.
KarlikUzbekistananavi. O’zbekistonning “Plemelita” IIBdayaratilgan. Mahalliykechkipakanadanyakkatanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflari: KadamovS.K., MassinoI.V.
1974 yildanBuxoro, Navoiy, Samarqand, Jizzax, Sirdaryo, Andijon, Namangan, Farg’onaviloyatlaridadonuchunasosiyekinsifatidaekishgatavsiyaqilinibO’zbekistonRespublikasiningDavlatreyestrigakiritilgan.
Navningurug’chiligifertillikasosidaizolyasiyaqilinganmaydonlardaerkinchanglanishyo’libilanolibboriladi. Donioq, qobiqsiz, yormatayyorlashuchunqulay. O’simlikbo’yi 100 – 120 sm, barglarsoni 17–18, ro’vagiovalshaklida, egilganholda, oq, uzunligi 20 – 21 sm, 1000 donningvazni 23,1 g. Yanchilgandadonchiqishi 77 %. Donininghosildorligi – 82,2 sgacha, oqsilmiqdori 9,2%, kraxmali – 80,7 %. Kechpishar, vegetasiyadavri 135–142 kun. Mexanizasiyausulidahosilniyig’ibolishgamos. Kasallikvazararkunandalarbilankamzararlanadi.
O’zbekiston 18 navi. O’zbekistonning “Plemelita” IIBdaAfrikanskoyeburoyenaviniAltioyliknavbilanchatishtiribolinganduragaydantanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflari: QadamovS.K, MassinoI.V, TursunbayevK.S.
1981 yildanToshkentviloyativaQoraqalpog’istonrespublikasidadonvasilosuchunasosiyekinsifatidaekishgatavsiyaqilinibO’zbekistonRespublikasiningDavlatreyestrigakiritilgan.
Navningurug’chiligifertillikasosidaizolyasiyaqilinganmaydonlardaerkinchanglanishyo’libilanolibboriladi. Donioq, qismanqobiqli (30 % gacha). O’simlikbo’yi 330–350 sm, barginingsoni 16–17. Ro’vagiovalshaklida, tikturo’vchi, oq, uzunligi 24–25 sm, 1000 donningvazni 28 g, yanchilgandadoniningchikimi – 75 %. O’rtachahosildorligi – donigektaridan 68,5 s., silosmassasigektaridan 1000 sentnergacha, quruqmoddasigektaridan 277,3 s. Shirasiningtarkibidaqandmiqdori 16–17 %. Kechpishar, vegetasiyadavri 140–145 kun. Mexanizasiyausulidahosilniyig’ibolishgamos. Kasallikvazararkunandalarbilankamzararlanadi.
Tashkentskoyebelozernoyenavi. O’zbekistonningIIBdaquyiAmudaryodankelibchikkanKatta – basnaviningtabiiyduragayidanko’pmartalitanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflari: Mo’minovX.M., RogovV.A.
1963 yildanQorakalpog’istonRespublikasidadonvasilosuchunasosiyekinsifatidatavsiyaqilinibO’zbekistonRespublikasiningDavlatreyestrigakiritilgan.
Navningurug’chiligifertillikasosidaizolyasiyaqilinganmaydonlardaerkinchanglanishyo’libilanolibboriladi. Doniou, qobiqsiz, yormatayyorlashuchunqulay. O’simlikbo’yi 350 smgacha. Barglarsoni 16 – 17, ro’vagituxumshaklida, egilgan, ou, uzunligi 20–22 sm, 1000 doniningvazni 24 – 26 g, yanchilgandadonchiqimi 75 – 78 %. O’rtachahosildorligi – doni – 86 s/ga, silosmassasigektaridan – 900 s., quruqmoddasigektaridan – 290 s. Kechpishar, vegetasiyadavri 140 – 145 kun. Mexanizasiyausulidahosilniyig’ibolishgamoskasallikvazararkunandalarbilankamzararlanadi.
Asal – Bagnavi – “Ijodkor” eksperimentalilmiyishlabchiqarishagrosanoatfirmasiningseleksionnavi. L – 304 qandjo’xoriliniyasidanommaviytanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflar: AbduraximovA, MalinovskiyB.N, AyrapetovG.A.
1997 yildanNamanganviloyatiningsug’oriladiganyerlaridasilosuchuntakroriyekinsifatidaDavlatreyestrigakiritilgan.
Qandjo’xoriguruhigamansub. O’simliko’rtabo’yli 260–270 sm, supurgisitikturuvchan 23–24 sm, supurgisioval, konussimon, to’qqizil, supurgisiningoyog’i 35 sm, donido’maloqbotiq, po’stloqsiz. Boshog’ioval – cho’ziq, boshoqqipig’i 4 mm, to’qqo’ng’irrangli, doniningyanchilishiyaxshi.
Quruqmoddasiningo’rtachahosildorligigektaridan 148,7 sentnergateng. Navtezpishar, donliekinlaro’rimidankeyintakroriyekinsifatidaekiladi. Poyasidagisharbatiningqandmiqdori 24,0 gacha.
Makkajo’xoripoyasivasomonaralashmasibilansilosbopdir.
Qandlikdjo’garanavi.O’zbekistondonchilikITI (“Don” IIB) ningseleksionnavi. Oranjevoye 160 navini 698 duragayibilanchatishtiribko’pmartaliyakkatanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflar: OleynikP.P., KamalovaN.K.
1981 yildanJizzax, Qashqadaryo, Navoiy, SamarqandviloyatlarininglalmikoryerlaridasilosuchunekishgatavsiyaqilinibDavlatreyestrigakiritilgan.
O’simliko’rtabo’yli 140–160 sm, kuchlito’planadi, shamolgabardoshli. Poyasisinishgachidamli, poyasiyo’g’on, shiralivashirin. Asosiypoyada 15–16 tabo’g’in, 14–15 tabargpaydobo’ladi. Bargixirayashilrangli, tuksiz. O’sishdavrininghammafazalaridabargivapoyasishirasinivayashilranginisaqlabkoladi. Supurgisitikturuvchan, oval–silindrsimon, yirik, to’kilishgabardoshli, uzunligi 22–24 sm, yaxshichiqibturadi, oyog’ininguzunligi 27–28 sm. Boshog’chasiingichkatuxumsimon, qiltiqsiz. Boshoqqipig’iqora, terisiqalin, donining 1/3 qismigacha. Doniningyanchilishiyaxshi.
Yashilozuqasiningo’rtachahosililalmikorlikdagektaridan 70,0–165,0 sentner, quruqmoddasi 33,0–55,0 sentner.
Ertapishar, vegetasiyadavri 100 kungacha. Yashilozuqasidagiquruqmoddasiningoqsilmiqdori 18,0–20,0 %. Qurg’oqchilikkabardoshli, mexanizmbilano’rishgayaroqli.
Qishloqxo’jalikkasalliklarivahashoratlarigachidamli.
Sanzornavi. O’zbekistondonchilikITI (“Don” IIB) ningseleksionnavi. (Oranjevoye 160 xRanniyyantar) xOranjevoye – 160/1642 duragaykombinasiyasidanko’pmartaliyakkatanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflar: OleynikP.P., KamalovaN.K.
1980 yildanBuxoro, Navoiy, Samarqandviloyatlariningsug’oriladiganyerlaridasilosuchunekishgaDavlatreyestrigakiritilgan.
O’simlikbalandbo’yli 330–400 sm, yaxshito’planadi, serbarg, yotibqolishgabardoshli. Quruqmoddasiningo’rtachahosildorligigektaridan 261,0 sentnergateng. Navkechpishar, vegetasiyadavri 130 kun. Poyasidagiqandmiqdori 16,0–19,0 %, ko’kmassasidagixomprotein – 8,5–9,6 %. Qishloqxo’jalikkasalliklarivazararkunandalaribilankuchsizdarajadazararlanadi.
Shirin 91 navi. O’zbekistondonchilikITI (“Don” IIB) ningseleksionnavi (ChillakiuluchshennoyexOranjevoye 160) xOranjevoye 160 duragaykombinasiyasidanko’pmartalitanlashyo’libilanyaratilgan.
Mualliflar: OleynikP.P., ErgashevN.E.
1998 yildanQorakalpog’istonrespublikasidabo’yichadonvasilosuchunDavlatreyestrigakiritilgan.
NavJanubiyAfrikajo’xoriguruhigamansub, turxilikontraktum. Qandjo’xori. O’simlikbalandbo’yli, 300 smgacha. Supurgisitikturuvchan, shaklipiramidasimon, qizil – sarg’ish. Supurgioyog’ininguzunligi 32–36 sm. Donicho’zinchoq, ovalsimon, qo’ng’ir, donyanchilishiyaxshi.
Quruqmoddasiningo’rtachahosildorligi (1994–1996) sinovyillaridaQorakalpog’istonrespublikasiChimboykompleksnavsinashshaxobchasidagektaridan 268,5 sentner,donhosili 62,4 sentnernitashkiletdi.
Navkechpishar, vegetasiyadavrisilos (yashilozuqauchun) 117–120 kun, to’lapishgungaqadar 138–140 kun. Navningshoxlanishivabarginingko’pligihisobigahosildorligiyuqori, navningoziqabopligiyaxshi: xomproteinmiqdori 6,4 %, poyasharbatidagishirinlik 18,7–19,0 %, qurg’oqchilikkavasho’rgachidamli. Hosilnimexanizmbilano’rishgayaroqli. Sinovyillaridaqishloqxo’jalikkasalliklarivahasharotlaribilanzararlanmadi. Poyasharbatidagishirinlikniko’pligiuchun, navnishakarlioziqabopmahsulotlarolishuchunishlatishmumkinliginiko’rsatadi.
14mavzuTritikaleseleksiyasidadastdabkimatermalyaratish
Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati
1. Abdukarimov D.T.Qishloq xo’jalik ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi.(Darslik) T., 2010.
2. Abdukarimov D.T. Dala ekinlar xususiy seleksiyasi. .(Darslik) T., 2007.
3.Abdukarimov D.T. Donli ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi. .(Darslik) T., 2010.