Mashinalarni loyixalash asoslari

1-ma'ruza:

 

Metallarniig kristal tuzilishi va kristallanish nazariyasi. 

 

Ma'ruzaning rejasi: 

 

1. A) Kirish. Materialshunoslik fani nimani o`rgatadi? Fan to`g`risida qisqacha tarixiy 

materiallar. Fanni o`rganish qanday metodlarga asoslangan? 

 B) Kristallarning xossalari va tuzilishi to`g`risida qisqacha ma'lumot kristall va amorf jismlar.  

Struktura    nima? (Strukturani aniqlashda    makroskopik va mikroskopik struktura, atom 

tartibidagi strukturani aniqlashda rentgen nuri va elektropografiya va neytropografiya metodlari). 

2. A) Kristall panjara to`g`risida tushuncha. 

B) Anizatropiya va uning ahamiyati. 

V) Metall kristal tuzilishining turlari. 

3. Kristallanish jarayonining sharoiti mexanizmi va qonuniyati. Birlamchi kristallanishning ikki  

turi. O`z-o`zidan kristallanish va o`z-o`zidan bo`lmagan, tayyor kristallar markazi orqali  

kristallanish. 

4. Kristallarning formalari. Metal quymasining tuzilishi. 

5. Qattiq xolda kristallanish yoki ikkilamchi kristallanish. 

6. Metallarning allotropiyasi yoki polimorfizm. 

7. Kristall murakkab fazalarining tuzilishi va xossalari. 

 

Tayanch so`zlar va iboralar. 

Materialning tarkibi, metall, 1968 yil, amorf jism, struktura, makrostruktura, likvasiya,  

mikrostruktura, kristall panjara, panjara parametrlari, zichlik, kristall panjara turlari,  

molekulyar bog`lanish. kovoleit bog`lanish, metall bog`lanish, ion bog`lanish. 

Kirish: 

 

Texnika materiallarining tuzilishi va uning xossalari to`g`risidagi amaliy ilmga  

materialshunoslik deb ataladi. Bu ilmning asosiy masalalari materialning tartibi bilan uning  

strukturasi va xossalari orasida bog`lanish o`rnatishdan iborat deb tushunmoq kerak. 

 

Materialning tarkibi deb - shu material qanday kimyoviy elementlardan tuzilishi va shu  

elementlar miqdori qanday va ular qay bog`lanishda ekanligi tushuniladi. Shuni aytish kerakki 

jism birgina kimyoviy elementdan tashkil topishi texnikada juda kam uchraydigan holdir. Juda 

ko`pchilik texnikaviy materiallar bir necha kimyoviy elementlardan tuzilgan bo`lib, ular 

ko`pincha bir-birlari bilan bog`langan xolda bo`ladi. 

Texnikada qo`llaniladigan ko`pchilik metall va metallmas materiallar kristallik tuzilishiga 

ega. Bunday hol hamma texnika materiallarni bir nuqtai nazardan, bir vaziyatdan yani atomlar 

orasidagi bog`lanishlarning tabiatiga qarab kristall struktura va uning xossalarini o`rganish 

mumkin bo`ladi. Demak bir tomondan tarkib bilan kristall struktura orasidagi bog`lanish, 

ikkinchi tarafdagi material xossalari bilan struktura orasidagi bog`lanishlarni o`rganishi material 

xossalarini yaxshilashgagina olib kelmay, balki ana shu metod asosida prinsip jihatdan yangi 

materiallarni yaratish asosi bo`lishi ham mumkin. Texnikada progress va taraqqiyot material 

xossalarini yaxshilashga va yangi materiallarni yaratishni taqazo etadi. 

Materiallardagi qayta ishlashning yangi metodlarini yaratish, ishlash sharoiti ratsional 

ravishda mos keladigan materialni tanlash oqibati natijasida buyurtmalar qiymatini 

kamaytiribgina qolmay, balki ishlab chiqarish unumdorligiga ham oshiradi. 

Fanni rivojlantirishga rus olimlari juda katta qissa qo`shdilar. 

Ilmiy materialshunoslikka asos solgan kishi D.K.Chernovdir (1839-1921y.). Uning 

metallar polimorfizmi to`g`risidagi kashfiyoti butun dunyoga tanilgan bo`lib, materiallarni 

kristallik tuzilishi va o`sishi haqidagi nazariyaga birinchi bo`lib asos soldi. N.S.Kurnakov (1860-

1941y.) metall kristall tuzilishini fizika-kimyoviy usulda topish metodlarini oshkor etdi va metall  

qotishmalardagi murakkab kristall fazalarini klassifikatsiyasini yaratdi.  

G.V. Kurdyumov, A.A. Bochvar va boshqa juda ko`p olimlar metallardagi faza o`zgarish 

kinematikasi va mexanizmlari asoslarini yaratdilar. 

---

A.M. Butlerov (1828-1886y.) organik birikmalarni kimyoviy tuzilishi asoslarini yaratdi. 

Bu kashfiyot bir qator yangi sintetik polimer materiallarini yaratishga asos bo`ldi. 

O V. Lebedevning ilmiy ishlari natijasi dunyoda birinchi bo`lib sintetik kauchukni sanoat 

miqdorida ishlab chiqarishga olib keldi. 

V.A. Kargin va uning talablari Polimer materiallarni strukturasi hamda xossalarini 

o`rganishda juda katta ish qildilar. Ana shu ishlarini davom ettirib, hozirgi paytda V.A. Beliy va 

uning talabalari yangidan-yangi perspektin metallopolimer materiallarni yaratish asoslarini 

ishlab chiqarmoqdalar.