«Машинасозлик технологияси» кафедраси «Машинасозлик технологияси»

2. Ишни бажариш учун керакли маълумотлар ва кўрсатмалар.

Машина ва механизмларни йиғиш технологик жараёни, техник талабларга жавоб берувчи тайёр буюмларни олиш мақсадида, муайян бир кетма-кетликда деталларни бириктириш бўйича операцияларнинг йиғиндисини намоён этади.

Ҳар қандай йиғилаётган машинанинг бирламчи элементи детал ҳисобланади. Хеч қандай бирикмаси бўлмаган машина қисми детал деб юритилади.
Машинанинг бошқа элементларидан алоҳида мустақил равишда йиғилган машинанинг ташкил этувчи қисмига узел дейилади. Улар бир бирлари билан бирикувчи деталлар, пайвандлаш ёки бошқа бириктириш турлари орқали боғланган бир қанча деталлар ёки бир қанча оддий подузеллардан тузилган бўлиши мумкин.
Йиғиш жараёни бошланишининг асосий элементи база узели ёки база детали дейилади. Бу унга бошқа бирикадиган деталлар ёки узеллар ҳолатини аниқлайди.
Замонавий машинасозликда йиғиш узели ва умумий йиғишга бўлинади. Узелли йиғиш дейилганда группали ва группача йиғиш кетма-кетлиги, умумий йиғилганда эса тайёр маҳсулотлар тушунилади. Узелли ва умумий йиғиш технологик схемалар одатда алоҳида тузилади. Уларда узел ва буюмларни бутунича комплекслаш кетма-кетлиги келтирилади. Бундай йиғишлар йиғиш чизмалари асосида ўтказилади.
Ҳар бир узел учун йиғиш технологик жараёнининг операцион карталарини тўлдиришдан ташқари, шунингдек йиғиш схемаси ҳам қурилади. Детални йиғиш схемасида йиғиш бикрлиги тўғри тўртбурчаклар билан белгиланади. Уларнинг юқори қисмида детал ёки узелнинг номланиши пастки қисмида эса уларнинг миқдори ва позиция номери кўрсатилади. Йиғиш схемаси база детал тўғри тўртбурчакдан бошланиб, тўғри чизиқ билан давом этади. Бу чизиққа йиғиш кетма-кетлиги мос равишда йиғилаётган детал тўртбурчаклари қўлланилади. Йиғиш схемаси йиғилган узелни (ёки йиғилган буюм) ифодаловчи тўғри тўртбурчак билан тугалланади. Керакли пайтларда детал тўғри тўртбурчакларини йиғиш чизиғи билан бириктирувчи чизиқларда қўшимча техник кўрсатмалар туширилади. Мисол: ўралсин, пресслансин, мувозанатлансин, пармалансин, разверкалансин.

1-расм. Червякли ғилдирак узелини йиғиш схемаси

Машина деталлари узелларининг ва механизмларининг ўзаро жойлашиши ва аниқлиг сақланиши керак. Йиғиш аниқлиги компенсационсизва турли ҳил турдаги компенсаторлар ёрдамида бажарилиши мумкин. Компенсационсиз детални йиғишда асосий юзалар қўшимча мосламалар ва зўрлашларсиз ўша ҳолатига жойлаштирилади. Улардаги деталга механик ишлов беришда қўйимлари қаттиқлиги туфайли шунга эришилади.
Компенсаторларни қўллаш билан ишлов берилган детални механик ишлов беришга қўйиши кенг чегарада бўлиши мумкин. Бу эса деталларни тайёрлаш таннархини пасайтиради ва йиғишда ўлчамларини йиғишга олиб келади ёки прокладка, шайбага махсус детални танлаш ҳисобига (қўзғалмас компенсатор усули).
Қўзғалмас компенсаторларини ўлчамларини ҳисоблаб топиш учун ўлчамлар занжирини тузиш керак. Бунга ҳамма деталлар ҳолатларини белгиловчи ўлчамлар кўрсатилган бўлиши керак. Расмда червякли редукторни червякли узели мисол қилиб кўрсатилган.
АК компенсаторни номинал ўлчами, ўлчам занжирлари назариясига асосланиб қуйидагича формуладан аниқланади:

Бу ерда: А1 катталашувчи ёки кичиклашувчи бўғинлар;
А-тугалловчи бўғиннинг номинал қиймати;
m-ўлчам занжиридаги хамма компенсаторларнинг бўғинлар сони.
Устки (В_к) ва (Н_к) пастки четланиши қуйидагича ҳисобланади:


бу ерда: Н1 ва В1; Н1-катталашувчи ва кичиклашувчи бўғинларнинг устки ва пастки четланишлари;
В ва Н тугалловчи бўғиннинг устки ва пастки четланиши.
Компенсаторларнинг четланиши ва номиналини ҳисоблашда шуни назарда тутиш керакки, катталашувчи ва кичиклашувчи бўғинларни мослаб аниқлаш керак.
1-расмда кўрсатилган ўлчам занжири мисолида А тугалловчи бўғин сифатида қопқоқнинг кесими узунлиги кесими узунлиги бўлади. АК компенсатор сифатида эса конуссимон роликли подшипникларни йиғишда иштирок этувчи ўтқазиш ҳалқасидан фойдаланиш мумкин. Ҳалқа ўлчами устки ва пастки четланиши қуйидагича аниқланади:

Ҳисобларни тўғрилигини компенсатор куйиши аниқлангандан кейин тенкширилади:

бу ерда: ташкил этувчи бўғинлар куйишлари;
тугалловчи бўғин куйиши.
тенглик бажарилса ҳисобимиз тўғри.