Mashinasozlikda aniqlik referat

8. Dastgohning geometrik noaniqligi va yeyilishidan kelib chiqadigan xatoliklar
Dastgohning geometrik aniqligi deb, ishlamay turgan (yuklanmagan) dastgohning aniqligi tushuniladi. Dastgohning geometrik xatoligi uning asosiy detallarining noaniq ishlanishidan, dastgohni yig’ish jarayonida hosil bo’ladigan xatoliklardan va detallarning yeyilishidan kelib chiqadi.
Xar bir metall qirquvchi dastgohlar bir nechta qismlardan tashkil topadi. Ba’zi qismlar ishlanayotgan tayyorlama bilan, boshqalari esa kesuvchi asbob bilan bog’langan bo’ladi. Dastgohni yig’ish jarayonida hosil bo’ladigan qismlarning bir-biriga nisbatan joylashish xatoligi unda ishlanayotgan detalning aniqligiga ta’sir qiladi. Dastgohning geometrik xatoligi ishlov berilayotgan detal sirtlarining joylashishiga (fazoviy aniqlik) va shakliga (shakl aniqligi) ta’sir qiladi.
Dastgohlarni tayyorlash va yig’ish xatoliklari dastgohlarni geometrik aniqligini tekshirish joizliklari va usullarini, ya’ni yuklangan holdagi aniqligini belgilovchi me’yorlar bilan cheklanadi.
Quyida o’rtacha o’lchamdagi umumiy qo’llanishdagi dasgohlarni ba’zi geometrik aniqliklari (mm.da) tasnifi keltirilgan:
-tokarli va frezerli dastgohlar shpindelini radial tepishi -0,01-0,015 -shpindeldagi konussimon teshik tepishi:
-tokarli va frezerli dastgoh (opravka uzunligi 300dan)-0,02
-vertikal-parmalash dastgohi (opravka uzunligi 100-300mm)-0,03-0,05
-shpindellarni yonli (o’qli) tepishi-0,01-0,02
-tokarli va bo’ylama – randalash dastgohlari yo’naltiruvchilari to’g’ri chiziqligi va paralelligi:
-1000mm uzunlikda -0,02
-butun uzunligi bo’yicha -0,05-0,08
Keltirilgan ma’lumotlar me’yorli aniqlikdagi (H guruhi dastgohlari) 7-9 kvalitet o’lcham aniqligida o’rtacha o’lchami tayyorlamalarga ishlov beruvchi dastgohlarga tegishili. Nisbatan yuqori aniqlikdagi dastgohlarni geometrik xatoligi kam, ularni tayyorlashdagi mehnat sarfi ko’p bo’ladi.
Dastgohda yeyilish natijasida katta tirqishili birikmalarning bo’lishi ishlov berilayotgan detalning aniqligini kamaytiradi. Dastgoh ishchi yuzalarini, masalan yo’naltiruvchilarini yeyilishi notekis boradi, bu esa dastgoh ayrim qismlarini o’zaro joylashuvini buzilishiga va oqibatda, tayyorlamaga ishlov berishdagi qo’shimcha xatoliklarni bo’lishiga olib keladi.
Dastgohlarni noto’g’ri montaj qilish, ular o’rnatiladigan fundamentlarini cho’kishi dastgohni ayrim qismlari, masalan stollari yoki yo’naltiruvchilarini deformatsiyalanishiga va oqibatda yana tayyorlamaga ishlov berishdagi qo’shimcha xatoliklarni keltirib chiqaradi.
Tayyorlamalarni avvaldan sozlangan dastgohlarda moslamaga o’rnatib ishlov berishda o’rnatish xatoligi sodir bo’ladi.
O’rnatish xatoligi deb, moslamaga o’rnatilgan tayyorlamaning holatini talab qilingan holatdan farq qilishiga aytiladi.
O’rnatish xatoligi asoslash xatoligi, qisib maxkamlash xatoligi va moslamaning xatoligidan tashkil topadi, ya’ni

Tayyorlamalarni asoslash, ularni moslama va dastgohlarda o’rnatish sxemalari, misol tariqasida, quyidagi 1- jadvalda keltirilgan.
1-jadval Tayyorlamalarni asoslash misollari

№	O’rnatish tasnifi yoki operatsiya mazmuni		Nazariy asoslash sxemasi	Asoslash dagi umumiy cheklana digan erkinlik darajalari soni	Asoslash sxemasini konstruktiv amalga oshirish misoli	Texnologik eskizlarda tavsiya etiladigan shartli ifodalash
1	2		3	4	5	6
1	Valni yetaklovchi patronli qo’zg’almas oldingi markazga va harakatchan lynetli aylanuvchan orqa markazga o’rnatish			5
2	Valni uzun qulochli ikki va uchqulochli o’zi markazlanuvchi patronlarga yonboshga tiramasdan o’rnatish			4
3	Valni uch qulochli o’zimarkazlanuvchi patronga yonboshga tiragan holda mexanik siqish va qo’zg’almas lynetli aylanuvchan markazga o’rnatish			5
4	Silliq valikli jilvirlash	markazsiz		4
5	Diskni ikki qulochli yonbosh asoslagan holda	yoki uch patronga bo’yicha o’rnatish		5
6	Qisqa vtulka-diskni ochilib siquvchi (sangali) opravkada (a) yoki uch qulochli patronda (b) yonbosh bo’yicha asoslagan holda o’rnatish			5
7	Qisqa vtulka-diskni silliq silindrik opravkaga yonbosh bo’yicha asoslagan holda o’rnatish			5

8	Uzun vtulkani ochilib siquvchi (sangali) opravkada yonboshga tiragan holda, aylanuvchi yuzalarni qat’iy konsentrasiyaviyligini ta’minlagan holda ishlov berish		5
9	Vtulkani gidroplastli siquvchi silindrik opravkaga riflyali yuzali yonboshga tiragan va aylanuvchan yuzalarni qat’iy konsentratsiyaviyligini ta’minlash uchun aylanuvchan markaz bilan qo’shimcha siqqan holda ishlov berish		5
10	Richag kallaklaridagi teshiklarni yo’nib kengaytirish uchun, ularni simmetriya o’qidagi holatini, teshiklar va A kallagi tashqi konturini konsentratsiyaviyligini va teshiklar o’qini kallaklar yonboshiga perpendikulyarligini ta’minlagan holda o’rnatish		6
11	Richag teshiklarini yo’nib kengaytirish uchun, ularni o’qlarini kallakni tashqi yuzalariga nisbatan simmetrik holati va kallaklar teshiklarini yonboshlarga perpendikulyarligini ta’minlagan holda o’rnatish		6
12	Richag teshiklarini yo’nib kengaytirish uchun, A teshikni kallak konturi bo’yicha konsentratsiyaviyligini, teshiklar o’qlarini kallakni tashqi yuzalariga nisbatan simmetrik holati va ularni kallaklar yonboshlariga		6

	perpendikulyarligini ta’minlagan holda o’rnatish
13	Teshigini yo’nib kengaytirish uchun tayyorlamani, a o’lchamni, o’q va tekislikni asosga nisbatan perpendikulyarligini va teshik o’qini tashqi konturini dumaloqlashtirish simmetriyasi tekisligida joylashuvini ta’minlagan holda o’rnatish		6
14	Diskda d teshikni, teshik o’qini disk yonboshiga perpendikulyarligini va uni markazdan G masofada pnevmatik siquvchi o’zimarkazlanuvchi gubkalarda mahkamlashni ta’minlagan holda parmalash		5
15	A tekislikka perpendikulyar to’rtta teshikni silindrik barmoqqa markazlash, uchta qo’zg’almas tayanchlar (yoki A tekislikka) tirash va sferik ishchi yuzalarga ega bo’lgan elektrik ikkitali siquvchi qo’llash bilan parmalash		5
16	Qattiq konik opravkadagi (ishqalanish opravkasi) uzun silindrik vtulkaga aylanuvchan yuzalarni konsentrasiyaviyligini to’liq ta’minlagan holda ishlov berish		5
17	Gaykali silindrik opravkadagi uzun vtulkaga, aylanuvchan yuzalar eksentrisitetiga yo’l qo’ygan holda ishlov berish		5
18	Uzun teshikni protyajkalash		5
19	Qisqa teshikni protyajkalash		5
20	Magnit stolida A tekislikka, A va V tekisliklar o’rtasidagi parallellik va masofani ushlagan holda, ishlov berish		3
21	a va b o’lchamlarni ushlagan holda yzani frezalash		5
22	Tashqi konturga ishlov berish uchun shatunni yonboshlar tekisliklariga va kallaklar teshiklari bo’yicha o’rnatish		6
23	Valni prizmaga o’rnatish		5